مجللی: تعزیه هرگز بانی دولتی نداشته است + فیلم و صوت

اسماعیل مجللی؛ پژوهشگر و مولف کتب تعزیه در گفت‌و‌گو با ایکنا پیرامون این هنر مذهبی بیان کرد: اگر به تعزیه به عنوان یک هنر می‌خواهیم بنگریم ابتدا باید ببینیم جایگاه آن در هنر کجاست؟ همچنین اگر نسخ تعزیه و شعرهایی که در آن وجود دارد را کاری ادبی می‌دانیم باید جایگاه آن را در ادبیات نیز مشخص کنیم. سوگ سیاوشان یا سیاهپوش کردن بازار بغداد پیشینه برای عزاداری هستند اما این امر را نباید خلاف برخی تصورات به عنوان پیشینه تعزیه هم در نظر گرفت. تحقیقاتی که در حوزه هنر  انجام داده‌ام نشان می‌دهد ادبیات این هنر مربوط به دوران قاجار می‌شود. در زمان فتحعلی شاه قاجار وی یکسری موسسات ادبی را راه‌اندازی کرد تا نهضتی تحت عنوان بازگشت ادبی راه‌اندازی شود. اشعار تعزیه نیز از دل همین محفل‌هایی که راه‌اندازی شد به وجود آمد تا آن چیزی که امروز شاهدش هستیم را ببینیم.

نویسنده کتاب «شبیه‌نامه» ادامه داد: فاضل گیلانی یک از علمای دوران فتحعلی شاه بود. وی تسلط زیادی روی شاه داشت. این موسسات ادبی با توصیه‌هایی که او کرد، برپا شد. نکته دیگر به بحث موسیقی برمی‌گردد زیرا تا قبل از قاجار موسیقی به کل تعطیل بود برای همین کسی به آن اهمیت نمی‌داد اما در زمان ناصرالدین شاه موسیقی از تحریم در آمد البته شاید در دوره‌های قبل شیوه‌هایی از موسیقی وجود داشته اما آنچه به عنوان موسیقی می‌شناسیم ردیف‌های میرزا عبدالله فراهانی بود که در زمان ناصرالدین شکل به وجود آمده است. با این توضیح بیراه نیست اگر بگویم تعزیه عاملی شد تا موسیقی از تحریم درآید.

وی تاکید کرد: تعزیه با قیام مشروطه کمرنگ شد نکته‌ای که ملک‌الشعرای بهار هم روی آن صحه گذاشته است. در این برهه زمانی ادبیات جدید وارد کشور شد که در نتیجه آن تعزیه به عقب رانده شد. در زمان پهلوی اول هم  بی‌توجهی به تعزیه ادامه پیدا کرد تا اینکه از دهه 40 تعزیه در روستاها و شهرهای کوچک این هنر دوباره زنده شد چون این امکان کمتر با حکومت اصطکاک داشتند. در  همین ایام بود که در جشن هنر شیراز مجدد تعزیه مورد توجه قرار گرفت.

مجللی تصریح کرد: درست است در اواخر دوره پهلوی دوم هنر تعزیه احیا شد اما انقلاب اسلامی روح جدیدی به این هنر دمید تا به شکل بهتری به کار خود ادامه دهد. با توضیحی که دادم قدمت تعزیه به آن شکلی که می‌بینیم از دوره قاجار شروع می‌شود ولی نمی‌دانم چرا برخی‌ها علاقه دارند برای آن قدمتی کهن در نظر بگیرند! لازم به ذکر است در همین دوره نیز هنری دیگر به اسم معماری شکل گرفت که نتیجه آن تکایای مختلفی بود که در آن تعزیه هم اجرا می‌شد. گواه این ادعا نیز تکیه دولت بود که در آن تعزیه‌های بزرگی روی صحنه می‌رفت.

بیشتر بخوانید:

هاشمی: تعزیه از اصالت خود منحرف شده است

زارعی: سوگنامه هنری کاملاً مدرن است

وی با تاکید بر اینکه ادبیات و اشعار تعزیه از زمان قاجار تا به امروز تغییری نداشته است، بیان کرد: همانگونه که گفتم بعد از مشروطه تعزیه به فراموشی سپرده شد و بعد از پیروزی انقلاب نیز تغییر اساسی در آن به وجود نیامد پس می‌توان گفت اشعاری که امروز در تعزیه می‌بینیم همانی است که از دوره قاجار بر جا مانده است. لازم به ذکر است تغییراتی که در شکل اجرای موسیقی و لباس‌ها به وجود آمده را نباید به معنای تغییر تعزیه محسوب کرد زیرا پیشرفت علم مسلماً چنین اتفاقاتی را قابل پیش‌بینی کرده بود.

این پژوهشگر تعزیه در پاسخ به این سوال که آیا هنوز تعزیه تماشاگر گذشته خود را دارد؟ تصریح کرد: آری هنوز هم از این هنر استقبال می‌شود. دلیل این است که اگر در گذشته مردم در محلات و مساجد جمع می‌شدند تا تعزیه نگاه کنند وسایل ارتباط جمعی قابل مقایسه با امروز نبود. برای همین یک نوع سرگرمی دیدن تعزیه محسوب می‌شود ولی امروز با وجود رسانه‌هایی فراوانی که وجود دارد باز هم مردم تعزیه نگاه می‌کنند. این امر نشان از قدرت و جذابیت این هنر دارد.

مولف کتاب «مجلس‌نامه غم» در پاسخ به این سوال که آسیب‌های امروز تعزیه چیست؟ چنین توضیح داد: هر هنری ممکن است در طول زمان با آسیب‌هایی رو‌به‌رو شود. برای همین اگر امروز مشکلی وجود دارد نباید آن را به کل تعزیه تعمیم داد اما آن مشکلی که برای امروز تعزیه می‌توانم بیان کنم به ورود نیروهایی بدون تجربه مربوط می‌شود. در گذشته تعزیه‌خوانی که امام‌خوان می‌شد از کودکی کار خود را آغاز می‌کرد ولی امروز برخی از جوانان بدون داشتن سابقه و پشتوانه کافی به یک بار امام‌خوان می‌شود.

وی متذکر شد: عده‌ای از برخی اشعاری که این روزها وارد تعزیه شده یا موسیقی‌هایی تقلیدی که در آن شنیده می‌شود به عنوان آسیب نام می‌برند، درصورتیکه تصور من از این امر آسیب نیست، بلکه معتقدم با گذر زمان این قبیل اتفاقات یک نوع آزمون و خطاهایی است که مطمئناً با گذشت زمان فراموش شده و دوباره به شکل قبل خود باز خواهد گشت.

وی داشتن متولی را یکی از خواسته‌های اهالی تعزیه عنوان کرد و گفت: بیشتر تعزیه‌خوان‌ها از یک امر گلایه‌مند هستند و اینکه چرا نهاد یا مرکزی وجود ندارد تا به صورت رسمی از این هنر حمایت کند. دلیل نبود چنین مرکزی دو دلیل دارد. ابتدا اینکه فرد یا گروهی با برنامه مدون و سازمانی پیشرو نشده تا بتواند در این زمینه کاری انجام دهد. درضمن اگر نهاد یا سازمانی هم وجود داشته باشد فکر نمی‌کنم باعث شود تا اهالی تعزیه به یک رویکرد واحد پایبند باشند، چون ممکن است هر فردی خود را در این رابطه صاحب نظر دانسته و پایبند برخی دستورات نباشد.

مجللی یادآور شد: درست است که تعزیه هیچگاه متولی و حامی جدی دولتی نداشته است اما در گذر زمان این مردم بوده‌اند که این هنر را زنده نگاه داشته و بانی رونق آن بوده‌اند.

این پژوهشگر تعزیه درباره ریشه‌های تعزیه گفت: این هنر از ابتدا بر مبنای عاشورای گرفت. برای همین ریشه آن بر پایه عزاداری استوار بوده است. جالب است بدانید که در ایام قاجار تعزیه‌خوان زن هم وجود داشت که برای زنان اجرا می‌شد و هیچ مردی در آن حضور نداشت اما امروز دیگر چنین تعزیه‌هایی دیده نمی‌شود.

وی درباره مستند بودن روایت هم چنین توضیح داد: شاید برخی موضوعاتی که در تعزیه مطرح می‌شود مستندات تاریخی نداشته باشند البته آنگونه که می‌گویند بیشتر مجالس تعزیه بر اساس روضه‌الشهدا ملاحسن کاشفی شکل گرفته است هرچند پیرامون این کتاب هم حرف و حدیث زیادی وجود دارد ولی این دخل تصرف‌های احتمالی هیچگاه روی تشیع تاثیر منفی نداشته است.

مجللی با اشاره به اینکه که رهبری معظم انقلاب کتاب «شبیه‌نامه» را ملاحظه و تورق کرده‌اند ابراز کرد: در این کتاب پیشینه تعزیه در تمام مناطق کشور از گذشته تا به امروز به دقت مورد بررسی، مطالعه و تحقیق قرار گرفته است. کتاب شبیه‌نامه دارای ۵ فصل است که با ساختار تعزیه تنظیم شده و هر فصل آن با عنوان «مجلس» طراحی شده است. نکته قابل تامل در کتاب «شبیه‌نامه» زمان و مکان شکل‌گیری تعزیه‌خوانی در ایران، علل و عوامل پیدایش تعزیه، نوحه و مرثیه‌سرایی در عزای «امام حسین (ع)»، تاریخچه، عوامل پیدایش آن با نگاهی به آیین‌ها، سمبل‌های سنتی، مذهبی، نمایش ایران، شرح حال معرکه‌گیران، چاووشی‌خوانان، روضه‌خوانان، پرده‌خوانان، نگاهی به زیارت رفتن با پای پیاده و انتشار سبک زندگی اسلامی ایرانی به وسیله تعزیه است.

وی در انتها در مورد کتاب «شبیه‌نامه» تصریح کرد: بررسی وضعیت ادبیات نمایشی، موسیقی، معماری و نقاشی ایران در هنگام شکل‌گیری تعزیه، نقش علما، زنان، میرزاها، ملاهای مکتب‌دار، ارباب‌ها و سایرین در شکل‌گیری تعزیه، درام و داستان‌های سنتی ایران و نقش آن‌ها در تعزیه به همراه شخصیت‌پردازی در داستان‌های تعزیه، سرایندگان نسخ تعزیه همراه با شرحی بر وضعیت ادبیات فارسی در دوران قاجار، اجرای تعزیه‌خوانی در روستاها، تنوع تعزیه‌ها از قبیل تعزیه‌های ترکی، عربی و تعزیه‌خوانی سیار، تطبیق تعزیه با تئاتر و همچنین سینما و انطباق نسخه‌های تعزیه با فیلمنامه و نمایشنامه و صدها نکته ناگفته و ناشنیده از هنر شبیه‌خوانی در این کتاب گردآوری شده است.