به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از اردبیل، حضرت امام صادق(ع) که زحمات فراوانی در تربیت شاگردان و انتشار علوم و معارف الهی در جامعه اسلامی متحمل شده و پایه‌گذار اولین و بزرگ‌ترین دانشگاه معارف دینی و خیزش بزرگ علمی در جهان اسلام هستند، مسلمانان را در همه حال به تلاوت کتاب خدا و عمل به دستورات آن دعوت می‌کردند. ایشان اهل‏بیت(ع) را وارثان کتاب ‏خدا و برگزیدگان خلق شمرده و از این خاندان به‌عنوان وجه‏الله، آیات، بیّنات و حدودالله یاد نموده و ولایت ائمه(ع) را قطب و محور قرآن و همه کتب آسمانى معرفى نموده و قرآن را نیز «ثقل اکبر» نامیده و آن‌را چراغ هدایت و فروغ تاریکى و حیات بخش قلب بینا و گشاینده چشم و دل معرفی نموده‌اند. از دیدگاه آن حضرت قرآن، معیار و ملاک درستى و حقانیت هر حرف و حدیث بوده اما تنها مفسران حقیقی کلام الهی را نیز اهلبیت(ع) معرفی کرده‌اند.
حضرت امام صادق(ع) درباره خورشید هدایت قرآن و شیوه‌های بهره‏گیرى از آن و جایگاه کلام الهى، سخنان نغز بسیارى دارند که در این نوشتار بخشی از آنان به‌اختصار ارائه می‌شود.
قرآن؛ تجلی‏گاه خداوند
کلام الهى، جلوه‏اى از قدرت و علم و حکمت ‏خداوند بزرگ است. حضرت امام صادق(ع) در زمینه جلوه‏گاه ‏بودن قرآن براى ذات مقدس الهی مى‏‌فرمایند:«لقد تجلى الله لخلقه فى کلامه و لکنهم لایبصرون» «خداوند بر خلق خویش در کلام خودش تجلى کرده است، ولى آنان خدا را نمى‏‌بینند»(1).
گنجینه کامل الهی
معارف قرآن بى‏پایان است. به تعبیر خود قرآن«تبیانا لکل شئ» یا بیانگر هرچیز، هر پند و حکمت، هر حکم و قانون، هر علم و دانش ریشه در قرآن دارد. حتى براى آگاهى از سرگذشت پیشینیان و سرنوشت آیندگان و دانش‌هاى آسمان و زمین باید به قرآن نگریست و به کمک اهل‏بیت(ع) از این منبع و گنجینه کامل بهره‏گرفت(2). امام صادق(ع) در این زمینه می‌فرمایند:«خداوند بى‏‌همتا و قدرتمند، کتاب خویش را بر شما نازل فرمود و او راستگو و نیکوکار است. در قرآن، خبر شما و خبر آنان که پیش ‏از شما بودند و آنان که پس از شما خواهند آمد، همچنین، خبرآسمان و زمین است...» و همچنین در سخن دیگرى به جنبه تبیان بودن قرآن چنین اشاره‏ نموده و فرموده‌اند «خداوند در قرآن، بیان هرچیز را نازل کرده است. به خدا قسم هیچ ‏چیزى را که بندگان به آن نیازمندند، فروگذار نکرده و براى مردم ‏بیان فرموده است»(3).
احکام جاودانه
دین خدا و آیات قرآن، حاوى یک سلسله احکام الهى است که تا قیامت استمرار مى‏یابد. آنچه که حلال الهى و حرام الهى‏است، مشمول مرور زمان نمی‌شود و حکم خدا در اثر شرایط جدید و تمایلات این و آن عوض نمى‏‌گردد(2). امام ‏صادق(ع) در تشریح بعثت‏‌هاى سلسله نورانى انبیا، به دوره بعثت‏رسول اکرم(ص) مى‏رسد و می‌فرماید: «تا آن که محمد(ص) آمد و قرآن ‏را آورد و شریعت و راه و روش قرآن را. پس حلال آن تا روز قیامت‏ حلال است و حرام آن تا روز قیامت‏ حرام است»(2).
کتاب همیشه جاوید
غیر از احکام قرآن و حلال و حرام آن که ابدى است، خود این کتاب ‏ژرف و فصیح و متین نیز با گذشت زمان کهنه نمى‏شود و پیوسته ‏معارف آن براى همه اقشار در همه زمان‌ها درخشندگى و آموزندگى ‏دارد. طراوت و تازگى قرآن براى همه و همیشه، به خاطر آن است که معجزه ‏جاوید پیامبر اسلام(ص) و کلام الهى است و در هر عصرى پاسخ‌گوى نیازهاى‏ فکرى، هدایتى و اجتماعى مردم است(2). حضرت امام صادق(ع) در حدیثى به رمز و راز این جاودانگى و طراوت‏ همیشگى در کلام خدا اشاره دارد. مردى از آن حضرت مى‏‌پرسد چراقرآن با نشر و درس و بررسى، تازه‏تر و شاداب‏تر مى‏شود و هرگزکهنه نمى‏‌شود؟ امام در پاسخ فرمود: «براى این‌که خداى متعال آن‌را براى زمانى خاص یا مردمى خاص‏قرار نداده است. از این رو قرآن در هر زمان تازه است و نزد هرقومى شاداب است تا روز قیامت»(4).
اهمیت اُنس قشر جوان با قرآن/ ارزش قرائت قرآن در منازل
حضرت امام صادق(ع) مى‏‌فرماید: «هرجوان مومنى که قرآن بخواند، قرآن با گوشت و خون او در مى‌‏آمیزد و خداوند او را با فرشتگان بزرگوار همراه مى‏سازد و قرآن روز قیامت نگه‌دارنده او(از دوزخ) خواهدبود»(5).
همچنین، خانه‌هایى که نواى خوش قرآن از حنجره‏هاى داوودى از آن‏‌ها به گوش مى‏رسد و صبح و شام، جوانان صاحب‌دل و روشن ضمیر، همدم‏ کتاب خدایى‏اند و لحظات خویش را با انس با قرآن سپرى مى‏کنند، مشمول رحمت ‏خدا و هدایت قرآنى مى‏شوند. این‌گونه خانه‏هاى نورانى ‏از تلاوت، در آسمان‌ها تابان و فروزان است(2). حضرت امام صادق(ع) در این‌باره می‌فرمایند:«خانه‏اى که یک فرد مسلمان در آن قرآن تلاوت مى‏کند، براى اهل‏آسمان نورانى دیده مى‌‏شود، همچنان که مردم دنیا در آسمان ستاره‏درخشان را مى‏‌بینند»(6).
آینه عبرت بشری
درخلال آیات قرآن، سرگذشت اقوامى از گذشته آمده است. چه نیکان و صالحان که در سایه ایمان و عمل و پیروى از حق، سعادتمند شدند، چه عنودان و لجوجان که با تکذیب انبیا، انکار خداوند، طغیان و فساد، گرفتار عذاب الهى شدند. قرآن، کتاب قصه و داستان نیست، ولى سرشار از قصص و حکایات افراد و امت‌هاست و همه بر اساس درس‏گرفتن و الهام و عبرت و پند در این کتاب آمده است. این شیوه برخورد با آیات قرآن، سودمندترین شیوه‏اى است که در عمل فردى و اجتماعى مسلمانان اثر مى‏گذارد و قرآن هدایت‌گر قارى ‏مى‏شود(2).
حضرت امام صادق(ع) در این زمینه مى‏فرمایند:«برشما باد قرآن! هر آیه‏اى را که یافتید که گذشتگان، با عمل به ‏محتواى آن آیه نجات یافتند، شماهم به آن عمل کنید و هر آیه را دیدید که بیانگر هلاکت پیشینیان است، شماهم از آن(عامل هلاکت) بپرهیزید»(7).
عهدنامه الهى/ لزوم قرآئت هرروزه قرآن
قرآن، عهدى استوار میان خدا و مردم است و آیات این کتاب، متن ‏این عهدنامه را بیان مى‏کنند. در عهدنامه باید نگریست، به آن ‏باید پاى‏بند بود، مفاد آن را نباید زیر پاگذاشت. امام صادق(ع) درباره این عهدنامه و لزوم تلاوت بخشى از آن در هرروز، چنین‏ می‌فرمایند: «قرآن عهد خداوند نسبت ‏به بندگان اوست. سزاوار است که یک انسان ‏مسلمان در این عهدنامه الهى بنگرد و هر روز پنجاه آیه از آن را بخواند»(8).
روشن است که مرور بر مفاد یک عهدنامه، براى یادآورى از آن قرارداد و رعایت آن در عمل است. میثاق خدا با بندگان بر شناختن ‏احکام الهى و عبرت گرفتن از حکایات قرآن و عمل به اوامر او و تدبر در آیات است. جالب است که امام صادق(ع) وقتى مى‏خواست قرآن ‏تلاوت کند، قرآن را که به‌دست راست‏ خویش مى‏گرفت، دعایى مى‏خواند که به عهد بودن قرآن و تعهدات انسان در قبال این قرارداد اشاره دارد. مضمون آن دعا چنین است:
«خداوندا! من عهد و کتاب تو را گشودم. خدایا! نگاهم را در این‏کتاب، عبادت قرار بده و قرائتم را تفکر، و تفکرم را عبرت‏آموزى. خدایا! مرا از آنان قرار بده که از مواعظ تو در این‏کتاب، پند مى‏گیرند و از نافرمانى‏ات پرهیز مى‏‌کنند. وقتى کتاب تو را مى‏‌خوانم، بر دل و گوشم مهر مزن و بر دیدگانم پرده میفکن و قرائت مرا خالى از تدبر مگردان، بلکه مرا چنان قرار بده که درآیات و احکامش ژرف بنگرم، دستورهاى دین تو را بگیرم و عمل کنم‏ و نگاه مرا در این کتاب، غافلانه و قرائتم را بیهوده و بى‏ثمر مساز»(9).
همچنین، امام صادق(ع) به فضیل بن‌یسار فرمودند: «چه مانعى دارد که یک تاجر در بازار که سرگرم داد و ستد است، وقتى به خانه آمد، پیش از آن که بخوابد، سوره‌اى از قرآن بخواند تا به هر آیه 10 حسنه به او بدهند و 10 گناه از او محو شود»(13).
آن حضرت در جای دیگری فرموده‌اند: «در روز قیامت فردى را براى حساب صدا می‌کنند، پس قرآن در پیش روى او قرار می‌گیرد و می‌گوید خدایا! من قرآنم و این بنده تو در راه تلاوت من خود را به رنج و تعب انداخت و در دل‌هاى شب مرا تلاوت کرد و قلبش روشن و اشکش جارى شد. پروردگارا! او را از من خشنود کن؛ همچنان که من از او خشنودم. خداوند عزیز جبار می‌فرماید «بنده من! دست راستت را بیاور. آنگاه آن‌را از رضوان و دست چپ او را از رحمت پر می‌کند و سپس به او می‌فرماید این بهشت ماست، بخوان و بالا برو! پس او آیه می‌خواند و یک درجه ترفیع می‌شود»(14).
ادب و آداب تلاوت قرآن در نگاه امام صادق(ع)
خواندن قرآن دارای آداب ظاهری و باطنی می‌باشد. آداب ظاهرى شامل: مسواک زدن، وضو، ترتیل، صوت خوش، رو به قبله بودن، حفظ احترام کلام‌الله و... و آداب باطنى شامل: حالت‏هاى روحى و توجه قلبى و عنایت ‏به کلام خدا و پیداکردن حالت‏خشوع و تذکر و تاثیر پذیرى از تلاوت است. این نکات‏ در کلمات حضرت امام صادق(ع) بسیار بیان شده است که در ادامه به برخی از آن‌ها اشاره می‌شود:
سکوت در هنگام قرآئت قرآن
امام صادق(ع) مى‌‏فرماید:«هرگاه نزد تو قرآن تلاوت مى‏شود، برتو لازم است گوش بدهى و سکوت وتوجه داشته باشى»(10).
مسواک زدن
و در حدیث دیگرى به نقل از پیامبر اسلام(ص) مى‌‏فرمایند که: «پیامبر اسلام(ص) فرمودند: راه ‏قرآن‏ را نظیف و پاکیزه کنید. مى‏‌پرسند راه قرآن چیست؟ مى‏فرمایند: دهان‏هایتان. مى‏پرسند: چگونه؟ مى‏‌فرمایند با مسواک»(11).
خضوع و خشوع و تفکر در آیات
در حدیث دیگری، حضرت امام صادق(ع) فرموده‌اند: «کسى که قرآن بخواند، ولى قلبش رقت پیدا نکند و در برابر خداوند خاضع نشود و در درون، حالت‏ حزن و خشیت و هراس نیابد، شان و جایگاه والاى خدا را سبک شمرده است. بنگر که کتاب پروردگارت را چگونه مى‏‌خوانى... در آیه‏‌هاى وعد و وعید درنگ کن، در امثال و مواعظ قرآن اندیشه کن. مبادا اقامه حروف و قرائت ‏ظاهر، تو را در تباه ساختن حدود آن بیندازد!...»(12).
تلاوت با حزن و خضوع و خشوع
تلاوت با حزن و حالتى اندوهناک که نشان‌دهنده تاثر روحى قارى ‏از آیات کلام خداست، ادب دیگرى از آداب تلاوت است. امام صادق(ع) در این زمینه فرموده‌اند: «قرآن با حزن نازل شده است، شما هم آن‌را حزین قرائت کنید»(2).
و نیز فرموده‌اند: «کسى‌که قرآن بخواند، ولى قلبش خاضع نشود و احساس حزن در خود نکند، امر بزرگى را کوچک شمرده و زیان کرده است. پس تلاوت کننده قرآن به سه چیز نیاز دارد: 1. قلب خاشع، 2. فکرى فارغ، 3. موضعى آرام؛ زیرا قلب که خاشع شد، افکار شیطانى فرار می‌کند. و دل که فارغ گشت، به تمام وجود متوجه قرآن می‌شود و موجبات تفرقه فکر رخت برمی‌بندد و از نورانیت کلام خدا و آثار آن محروم نخواهد شد. و هرگاه جاى آرام و خلوتى انتخاب کند، با رعایت آن دو اصل پیشین، همانا روح و جان او با کلام خدا انس می‌گیرد و شیرینى حرف زدن با خدا را لمس می‌کند، همچنین، الطاف پنهان الهى را احساس می‌کند. در نتیجه، حالت انس با قرآن را بر هر حالت دیگر ترجیح می‌دهد و بهترین وقت خود را در همین لحظه می‌بیند. پس به دقت بنگر که منشور الهى را چگونه می‌خوانى....»(18).
آن حضرت در همین زمینه از پیامبر اسلام(ص) مطلبى نقل فرموده‌اند که ذکر آن خالى از فایده نیست:
«رسول خدا(ص) با جمعى از جوانان ملاقات کرد و فرمود: می‌خواهم آیاتى از قرآن را براى شما بخوانم. هر که تحت تأثیر قرار گرفت و اشک ریخت، من بهشت را برایش ضمانت می‌کنم. و سپس آخر سوره زمر را تلاوت کرد. همه اشک ریختند، مگر یک جوان که گفت یا رسول الله! من تباکى کردم، ولى اشکم جارى نشد. حضرت فرمود من مجدداً می‌خوانم. هر که اشک ریخت، اهل بهشت خواهد بود و سپس آیات را دوباره خواند و این‌بار همه در اثر انعطاف‌پذیرى اشک ریختند و همه شایستگى بهشت پیدا کردند»(19).
قرائت بلند و نیکو
با صدای بلند و صوت احسن خواندن قرآن از جمله سفارشات امام صادق(ع) است چنانچه به امام صادق(ع) عرض کردند شخصى معتقد است که دعا وقتى اثر دارد و کارساز است که به صداى بلند خوانده شود. امام فرمودند: ««ایرادى ندارد، زیرا على بن حسین(ع) بهترین صوت را در تلاوت قرآن داشت و بسیار بلند می‌خواند که تمام اهل خانه می‌شنیدند و امام باقر(ع) نیز از همه مردم صوتش در تلاوت قرآن بهتر بود و شب‌ها که بر می‌خاست و قرآن می‌خواند، بلند می‌خواند، حتى رهگذران و به‌ویژه سقّاها می‌ایستادند و گوش می‌دادند»(15).
پرهیز از عجله
دستور دیگر حضرت امام صادق(ع) آن است که سعى شود به هنگام قرآئت قرآن، به سرعت و با شتاب آن‌را نخوانیم و در این‌باره فرموده‌اند: «قرآن با شتاب‌زدگى خوانده نمی‌شود، بلکه کلمه کلمه و با دقت خوانده می‌شود. پس به هر آیه‌اى که درباره بهشت می‌رسیم، باید مقدارى توقف کنیم و از خدا آن‌را بخواهیم و همچنین، آیه‌اى که از جهنم سخن می‌گوید، باید به خدا پناه ببریم»(16).
اخلاص در تلاوت
حضرت امام صادق(ع) در مورد اخلاص در تلاوت قرآن فرموده‌اند: «خوانندگان قرآن، سه دسته‌اند: عده‌اى براى نزدیک شدن به سلاطین و زورمندان و براى سلطه یافتن بر مردم قرآن می‌خوانند، که این دسته از اهل آتش‌اند. دسته دوم حروف قرآن را حفظ و حدود آن را ضایع کرده‌اند، این دسته نیز اهل آتش‌اند. دسته سوم قرآن می‌خوانند تا زیر پوشش آن قرار گیرند، به محکم و به متشابه آن اعتقاد دارند، فرایض قرآن را به جاى می‌آورند و حلال آن را حلال و حرام آن را حرام می‌شمارند و در مقام عمل، تسلیم قوانین قرآن‌ا‌ند. این دسته همان کسانى هستند که دست رحمت الهى آنان را از هر لغزشى نجات می‌دهد و آنان اهل بهشت‌اند و درباره هرکه بخواهند، حق شفاعت دارند»(17).
نتیجه‌گیری
در مجموع می‌توان نتیجه‌گیری نمود حضرت امام صادق(ع) به‌عنوان بنیان‌گذار مکتب جعفری و موسس اولین دانشگاه بزرگ علوم اسلامی و شیعی، قرآن را داراى آیات ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه دانسته و بهره‏‌گیرى از قرآن را براى کسانى مجاز مى‏شمرد که‏ به این نکات توجه داشته باشند و گرنه گمراه مى‏شوند و گمراه‏ مى‏کنند. ایشان براى فراگیرى هر حرف از قرآن، پاداش ده حسنه بیان ‏نموده و مى‌‏فرمایند: «قرآنى که خوانده نمى‏شود و غبار بر آن ‏مى‏نشیند، روز قیامت‏ به درگاه خدا شکایت مى‏‌کند». امام صادق(ع) تلاوت راستین را تلاوتی مى‏داند که قاریان قرآن، وقتى به آیات بهشت و جهنم مى‏رسند، مى‏‌ایستند و تأمل مى‏‌کنند. ایشان اهل‏بیت(ع) را وارثان کتاب ‏خدا و برگزیدگان خلق شمرده و از این خاندان به‌عنوان وجه‏الله، آیات، بیّنات و حدودالله یاد نموده و ولایت ائمه(ع) را قطب و محور قرآن و همه کتب آسمانى معرفى نموده و قرآن را«ثقل اکبر» نامیده و آن‌را چراغ هدایت و فروغ تاریکى و حیات بخش قلب بینا و گشاینده چشم و دل معرفی می‌نمایند. از دیدگاه آن حضرت قرآن، معیار و ملاک درستى و حقانیت هر حرف و حدیث است(2).
اما درکل نه ایشان و نه سایر ائمه معصومین(ع) قرآن و اهلبیت(ع) را هیچ‌گاه جدا از هم معرفی ننموده و کنار هم و مکمل هم به جامعه معرفی کرده‌اند و بشر امروز و تمامی انسان‌ها در گذشته هر موقعی‌که با کافی دانستن کتاب خدا به دشمنی با اهلبیت(ع) پرداخته‌اند زمینه ایجاد انحرافات بسیار بزرگی در اسلام شده‌اند که اثر برخی از این انحرافات تا امروز نیز در جامعه باقی مانده است. بنابراین راه نجات بشری تمسک به هردو این خورشید هدایت است که پیروی از آن‌ها می‌تواند بشر را به کمال واقعی برساند.
یادداشت از: تقی قاسمی خادمی، فعال و پژوهشگر قرآنی
منابع:
1. بحارالانوار، ج‏89، (بیروت)، ص‏107.
2. ذوالجلالی، جواد، قرآن در نگاه امام صادق(ع)، یایگاه مرکز فرهنگ و معارف قرآن.
3. بحارالانوار، ج‏89، ص 81.
4. بحارالانوار، ج‏89، ص 15.
5. الحیاه، ج 2، ص 164.
6. کافى، ج 2، ص 610.
7. الحیاه، ج 2، ص‏116.
8. وسایل الشیعه، ج 4، ص‏849.
9. بحارالانوار، ج 95، ص 5.
10. وسائل الشیعه، ج 4، ص 861.
11. الحیاه، ج 2، ص 158.
12. بحارالانوار، ج‏89، ص‏207.
13. کافی، ج2، ص447.
14. کافی، ج2، ص449.
15. کافی، ج1، ص449.
16. کافی، ج1، ص452.
17. خصال، صدوق، ج1، ص70.
18. کافی، ج1، ص83.
19. قرآن در احادیث اسلامی، ص59.