به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) کارکرد هنر نگارگری در عرصه معرفی و بازنمایی واقعه عاشورا و معرفی فرهنگ ناب حسینی بسیار ناچیز بوده و تاکنون از تمام ظرفیت‌ها و استعدادهای موجود در این هنر برای خلق آثار نگارگری مرتبط، آنگونه که باید و شاید استفاده نشده است.
با بررسی اجمالی آثار مطرح و قابل استناد در حوزه هنر نگارگری که به موضوع عاشورا پرداخته باشند، شاید نتوان به غیر از چند اثر شاخص همچون «عصر عاشورا» و «هدیه عشق» که هر دو حاصل هنرنمایی استاد محمود فرشچیان؛ پدر نگارگری ایران است، شاهد مثال دیگری آورد. برای بررسی این موضوع و اینکه آیا بضاعت هنر نگارگری در پرداختن به موضوع عاشورا محدود و ناچیز است و یا آثار متنوعی در این زمینه خلق می‌شود اما مجالی برای عرضه پیدا نمی‌کنند، با مینا مختاریان؛ هنرمند نگارگر گفت‌و گویی ترتیب داده‌ایم که در ادامه می‌خوانید.
مینا مختاریان؛ مدرس دانشکده هنر دانشگاه سمنان، هنرمند نگارگری است که بیشترین آثار وی در زمینه مضامین و موضوعات دینی و قرآنی بوده و در جریان دوازدهمین همایش بین‌المللی بانوان قرآن‌پژوه از وی به پاس سال‌ها فعالیت در عرصه نگارگری قرآنی تجلیل به عمل آمد.
وی تاکنون علاوه بر خلق آثار متعددی در زمینه نگارگری، اهتمام ویژه‌ای به آموزش این هنر فاخر ایرانی و تربیت هنرجویان علاقه‌مند این رشته داشته است
ـ آیا واقعاً آثار نگارگری عاشورایی علیرغم ظرفیت بالای این هنر در پرداختن به مضامین دینی و ارزشی کم است یا زمینه برای بروز و معرفی آنها وجود ندارد؟
من با بخش دوم این پرسش
بیشتر موافقم یعنی اینگونه نیست که ما در زمینه آثار نگارگری عاشورایی با محدودیت
مواجه باشیم بلکه تنها با آثار مشهور از هنرمندان شهیر این عرصه برخورد داریم که
به واسطه شهرت، در صورتی‌که خلق اثری داشته باشند از آثارشان طی مراسمی رونمایی می‌شود
و برد خبری و رسانه‌ای آنها چنان زیاد است که در فاصله کمی به چنان اقبال عمومی
دست پیدا می‌کنند که مصارف متعددی از آنها به عمل می‌آید و در اشکال مختلف از آنها
بهره‌برداری می‌شود.
این مسئله در مورد آثار بسیاری از هنرمندان نگارگر اتفاق نمی‌افتد هرچند که ممکن است آثار آنها از قابلیت و ظرفیت هنری و فنی بالایی نیز برخوردار باشند. اگر سری به دوسالانه‌ها و بی‌ینال‌های هنری بزنید به طور قطع در میان انبوهی از آثار ارائه شده در فضای نمایشگاهی به مواردی نیز برخواهید خورد که به ویژه در قالب هنر نگارگری به موضوع عاشورا پرداخته‌اند اما تنها مجال عرضه آنها همین فضای نمایشگاهی است و در سایر موارد کسی سراغی از آنها نمی‌گیرد.
ـ شما چطور. کاری در زمینه واقعه عاشورا در قالب نگارگری انجام داده‌اید؟
بله، به دفعات اما مهم‌ترین آنها اثری است که موضوع آن «ذوالجناح» است اما همانطور که گفتم نه جایی عرضه شد و نه مجالی برای به نمایش درآمدن یافت و نه به چاپ رسید و همچون اغلب هنرمندان یک اثر دلی است که هنرمند براساس دغدغه و نیات شخصی اش آنها را به وجود می‌آورد.
ـ برای معرفی مطلوب و هدفمند ظرفیت و استعدادهای موجود در عرصه نگارگری و به ویژه نگارگری دینی و قرآنی پیشنهادتان چیست؟ آیا مثلاً چاپ کتاب می‌تواند مؤثر باشد؟
به طور قطع چنین اقداماتی مؤثر خواهد بود و تبعات مثبتی دارد، منتهی باید بگویم که از فرصت‌های هنری به وجود آمده متأسفانه هم مدیریت فرهنگی و هم جامعه هنری کمترین بهره‌برداری را به عمل می‌آورند؛ ما در اعیاد قربان تا غدیر که زمانی نزدیک به ماه محرم است شاهد برگزاری نمایشگاه «از طواف تا ولایت» هستیم که با یک اطلاع‌رسانی ساده می‌توان بخشی از این نمایشگاه را نیز به ارائه آثار عاشورایی به ویژه در قالب نگارگری اختصاص داد.
حتی اگر برنامه‌ریزی منظمی هر ساله وجود داشته باشد می‌توان ویژه این ایام فراخوانی را منتشر کرد و از هنرمندان نگارگر خواست که با موضوع عاشورا به خلق تابلوهای نگارگری بپردازند و از ظرفیت موجود در فضاهای نگارخانه‌ای برای به نمایش درآمدن منتخب این آثار در دو ماه محرم و صفر استفاده کرد و در نهایت برگزیده آثار نمایشگاهی را در قالب کتابی به چاپ رساند که عموم مردم و علاقه‌مندان با آثار بدیع و نوآورانه در زمینه نگارگری عاشورایی آشنا شوند.
متأسفانه این اتفاق مبتکرانه در عرصه عمل کمتر می‌افتد و حتی در مورد رویدادهای مطرح عرصه نگارگری همچون دوسالانه ملی نگارگری، فراخوان حتی از سوی ادارات کل فرهنگ و ارشاد اسلامی استان‌ها اعلان نمی‌شود و جامعه نگارگر تنها از طریق ارتباطی که خود با مراجع فرهنگی و هنری دارند به این امور و برگزاری آنها واقف می‌شوند که شاید یکی از ضعف‌های عمده در عرصه هنری همین باشد که در چرخه تبلیغ و اعلان عمومی رویدادهای هنری دچار ضعف هستیم.
چه بسیار هنرمندانی که در عرصه‌های گوناگون هنری به ویژه نگارگری در روستاها و شهرستان‌ها با وجود مضایق امکاناتی، آثار بدیعی را خلق می‌کنند اما به جهت موانع موجود ارتباطی که واصل آنها با نهادهای فرهنگی و هنری است، قادر به ارائه به موقع و مؤثر آثار خود برای عرضه نیستند.
ـ برخی محدودیت‌هایی که در سایر رشته‌های هنری همچون نقاشی و تصویرگری دینی و قرآنی وجود دارد و مثلاً هنرمند نقاش و تصویرگر چندان مجاز به چهره‌نگاری معصوم(ع) نیست تا چه اندازه در هنر نگارگری دست هنرمند را می‌بندد و عامل بازدارنده‌ای برای او و فعالیت مؤثر در این زمینه محسوب می‌شود؟
من معتقدم که چنین محدودیت‌هایی در هنر نگارگری وجود ندارد چرا که این هنر دارای قابلیت و مختصاتی است که حتی در صورت مجاز نبودن هنرمند برای چهره‌نگاری معصوم(ع) نیز قادر است با ترفندهای هنری به سوژه‌های دینی و قرآنی به راحتی بپردازد؛ نمونه این شگردهای هنری قرار دادن نور به جای سیمای معصوم(ع) است و یا هاله‌ای نور به دور سر که چهره را تا حدود زیادی محو و نامرئی می‌کند البته باید اینجا به نکته ظریفی اشاره کنم که قانون نانوشته‌ای در این زمینه وجود دارد که موجب می‌شود هنرمند تصور کند مجاز به چهره‌نگاری معصوم در آثار تجسمی نیست وگرنه که قانون بازدارنده‌ای به شکل یک دستورالعمل و یا آئین‌نامه در این خصوص وجود ندارد.
در نگارگری دینی و قرآنی، اصل بر باورپذیری است و حتی در صورت چهره‌نگاری معصوم(ع) فرض را باید بر این گذاشت که مخاطب تا چه حد احساس خوشایند و یا قرابت با جزئیات چهره می‌کند و خروجی اثر تا چه اندازه منطبق با همان چیزی است که او در اوصاف ظاهری معصوم(ع) بارها آن را شنیده و در ذهن تداعی کرده است؛ استاد فرشچیان در تابلوی«ضامن آهو» چهره امام‌رضا(ع) را با جزئیات کامل ترسیم کرده است اما هیچکس به آن اعتراضی نمی‌کند؛ چرا که سیمای آن حضرت در این تابلو آنچنان تصویر شده است که رحمانیت و رأفت در آن به خوبی هویداست به شکلی که بیننده در مواجهه با آن سیما به این باور می‌رسد که آهو فرار کرده از دست صیاد، قادر نیست هیچ مأمن و ملجأیی بهتر از امام هشتم را پیدا کند.
ـ استفاده از آثار نگارگری مذهبی و به ویژه عاشورایی را در فضاهای شهری و تبلیغات محیطی تا چه اندازه در معرفی استعدادهای این عرصه هنری و آشنایی بیشتر مخاطبان با این هنر ناب ایرانی مفید می‌دانید؟
بسیار زیاد، شهرداری تهران چند سالی است که کار جالبی را در هفته گرامیداشت موزه در بیلبوردهای شهری و فضاهای تبلیغاتی به انجام می‌رساند و آن اینکه در قالب اجرای طرح «نگارخانه‌ای به وسعت یک شهر» مجموعه‌ای از آثار هنرهای تجسمی ایران و جهان را که در موزه‌های معتبر نگهداری می‌شوند برای آشنایی عموم علاقه‌مندان معرفی می‌کند؛ تصور می‌کنم از این ظرفیت می‌توان برای معرفی هنرهای عاشورایی که بخشی از آنها به نگارگری نیز می‌پردازد استفاده کرد که علاوه بر توجه به وجوه زیبایی‌شناسانه هنری، فضای شهری را با هنری مرتبط با حال و هوای ایام محرم و صفر تزئین و مناسب‌سازی خواهد کرد.
ـ دیوارنگاری شهری را تا چه اندازه برای معرفی آثار نگارگری دینی و عاشورایی مفید می‌دانید؟
هنر نگارگری ظرایف و حساسیت‌های خود را داراست که اجرای آن در قالب و مقیاس‌های بزرگ بر روی دیوارهای شهر را با مشکلاتی روبرو می‌سازد که البته استفاده از ابزار مدرن در این زمینه که در برخی کشورهای دنیا کاربرد دارد تا حدودی توانسته است این مشکلات را مرتفع کند اما نکته اینجاست که تهیه و در اختیار گرفتن این ابزار با هزینه‌های زیادی روبروست که شاید مدیریت فرهنگی شهری زیر بار چنین هزینه‌های نرود ضمن آنکه علیرغم متحمل شدن این هزینه‌ها و به فرض اجرای چنین هنری در قالب دیوارنگاری شهری، مسئله ماندگاری طویل‌‌المدت اثر در برابر عوارض محیطی و جوی از اهمیت بسیار زیادی برخوردار است که شاید در وهله نخست چندان رغبتی را برای اجرای چنین طرح‌هایی در تزئینات شهری ایجاد نکند مضافاً بر اینکه موضوع دیگری که پیش می‌آید مسئله خرید امتیاز اثر از هنرمند خالق آن است که قواعد مشخصی در این زمینه وجود ندارد و روابط بیشتر از ضوابط در این تعاملات اثرگذار است.
امیرسجاد دبیریان