به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از اردبیل، محمد جعفرزاده مدرس دانشگاه علوم پزشکی اردبیل در یادداشتی با عنوان «بررسی اخلاق در حوزه سلامت با رویکرد ایرانی ـ اسلامی» آورده است: قرآن‌کريم مي‌فرمايد: «وَإِذَا مَرِضْتُ فَهُوَ يَشْفِينِ و چون بيمار شوم او مرا درمان مى‌‏بخشد»(شعرا/80).

این آيه حاکي از آن است که شفا و طبابت از خداي متعالي است و طبيب واقعي تنها اوست. در واقع خداوند است که خواص درماني را در داروها نهاد و در نظام آفرينش، براي هر دردي دارويي آفريد و به انسان، استعداد شناخت دردها و داروها و چگونگي درمان آن‌ها را عنايت کرد.

امام علی(ع) می‌فرماید: «آگاه باش، در قرآن آیه‌ای است که همه طب را یک جا در خود گردآورده است: «وَكُلُوا وَاشْرَبُوا وَلَا تُسْرِفُوا بخورید و بیاشامید و اسراف نکنید» گرچه این پیام بسیار ساده به نظر می‌رسد، اما امروز ثابت شده است که یکی از مهم‌ترین دستورات بهداشتی همین است .

برخي از ويژگي‌هاي پزشك شايسته كه از متون اسلامي اقتباس شده‌اند:

1.داشتن انگيزه هميشگي و دايمي براي ارتقاي سطح دانش، تجربههاي باليني پند گرفتن و تجربه اندوزي از هرگونه اعمال حرفهاي و پيشتاز بودن در دانش نظري و عملي

2.برخورداري از ويژگيهاي رازداري، امانتداري، بردباري، فروتني، خويشتن داري و مسئوليت‌پذيري

3.داشتن قدرت پيش بيني در هرگونه اقدام درماني، پژوهشي و آموزشي

4 .تلاش هرچه بيشتر براي جلوگيري از عوارض نامطلوب اقدامات درماني و كوشش براي سودرساني هرچه بيشتر به بيماران و مراجعين

5.آگاهي و پيروي از قوانين تصويب شده مرتبط با حرفه خود و سعي كردن در عدم تخطي و تخلف از قوانين

6.بسنده كردن به حق الزحمه مصوب و متعارف و خودداري از دريافت هرگونه دستمزد يا پاداش اضافي

7 .خودداري از تحميل هرگونه هزينه، كار غير ضروري يا وظا يف سخت و دست و پاگير به بيمار يا اطرافيان وي

8 .خودداري از هرگونه تهور، لا ابالي گري يا اقدام هاي درماني كه فراتر از محدوده دانش، تجربه يا صلاحيت‌هاي قانوني مي باشند.

9 .خودداري از بدآموزي همكاران يا دانشجويان و يا هزينه كردن يا قرباني كردن ديگران براي دستيابي به اهداف خود

10 . عدم تمايل به انجام كارهاي درماني به منظور جاه طلبي، جلب ستايش ديگران و يا مشهور شدن در جامعه

11 .نداشتن حس كينه ورزي يا انتقام جويي

12 . نداشتن حس طمع و تمايل به مال اندوزی از راه حرفه طبابت و برخورداری از آراستگي و شرافتمندی در امور زندگي.

 

درآثار به جاي مانده ازاطباي مسلمان، به ويژه محمدبن زكرياي رازي، نكات مهمي در ارتباط با اخلاق پزشكي آورده شده  كه ميتوان آنها را در سه بخش عمده مطرح كرد:

1 - رعايت موازين اخلاقي در پرداختن به حرفه پزشكي: رازي با توجه به نظريات پزشكان برجسته و شايسته معاصر و پيشكسوت خود، تاكيد زيادي بر ويژگي هاي شخصيتي فراواني مي كند كه پزشك بايد از آنها برخوردار باشد تا بتواند شايسته طبابت باشد.

 به عنوان مثال وارستگي و آراستگي در ظاهر و رفتار، رازداري، پرداختن به مطالعه، خودداري از اتلاف وقت در كارهاي بيهوده و ناشايست، عدم استفاده از طبابت به عنوان تجارت، داشتن اعتماد به نفس مناسب در هنگام كار و احترام گذاشتن به بيمار ر ا از ويژگيهاي پزشك خوب به شمار مي آورد.

2 - رعايت موازين اخلاقي در امور پژوهشي : يكي از ويژگي‌هايي كه رازي را نسبت به اكثريت پزشكان گذشته - و حتي ابن سينا - ممتاز مي كند، رعايت اخلاق در پژوهش است . رازي، هر جمله و نقل قولي را با ذكر مأخذ مي آورد و حتي مطالبي را كه از مأخذي ناشناخته آورده، تأكيد مي كند كه از كتاب مربوط  به نويسنده اي مجهول آورده ام. وي به پزشكاني خرده مي گيرد كه مطالب ديگران را به گونه اي نقل كرده اند كه گويي خودشان آن را انجام داده اند و ميگويد كه اين كار، شايسته پزشك نيست.

3 - رعايت موازين اخلاقي در امور درماني : رازي براي هر اقدام درماني، خود را موظف به رعايت اخلاق، دقت، امانت و احس اس تعهد نسبت به بيمار مي داند. به عنوان مثال ، تاكيد مي كند كه هيچگاه نبايد پيش از شناسايي عامل درد، داروهاي ضد درد را تجويز كرد ، بلكه بايد عامل را شناسايي كرده ، به اقدام براي زدودن آن پرداخت . همچنين آورده است كه بايد از به كار بردن داروهاي متعدد براي برطرف كردن علامت هاي مختلف خودداري كرد، زيرا ممكن است چند علامت، همگي مربوط به يك عامل باشند و با درمان عامل، همه آن علايم زدوده شوند.

 

از نظر ابن سينا اولين شرط طبابت، اشراف علمي و آگاهي از وضعيت بيمار و شناخت بيماري است؛ زيرا در غير اينصورت با مسامحه و دريافت اطلاعات ناقص، بيماري اصلي مكتوم باقي مي ماند و با درمان نامناسب وضعيت بيمار رو به وخامت مي گذارد و به نوعي به بيمار ضرر مي رسد؛

براي مثال، وي در جلد اول، فصل بيست و ششم كتاب قانون كسي كه اندام را می شکافد ، بايد در تشريح اعصاب و رگ ها و شريانها، معلومات كافي داشته باشد تا خطا نكند و بخشي را نبرد كه بيمار را با مرگ روبرو سازد . خود آگاهي و تسلط علمي را يکي از مباني اخلاق پزشکي به شمار مي آورد .

وي به طبيبان توصيه كرده كه فقط در موارد ناگزير، ازروشهاي ملال آور استفاده كنند.

او در جلد اول قانون درخصوص درمان بموقع و عدم اهمال و سهل انگاري چنين آورده است : « در بيماري هايي كه  خطرناك است، تأخير در مداوا يا تخفيف آن، روا داشتن عامل نابودي نيرو خواهد بود. در چنين وضعي نبايد دست روي دست گذاشت، بلكه بايد از همان اول به معالجات قوي پرداخت. در بيماريهايي كه در آن ها بيم خطر نميرود، ميتوان بهتدريج از داروهاي سبك به داروي قوي رسيد. اگر داروي سبك، بهرهاي نداشت، نبايد از راه راست خارج شوي، زيرا تأثير دارو را به خطر مياندازد و مبادا راه نادرستي بروي  كه زيانش جبرانپذير نيست .»

چارچوب رایج در تحلیل اخلاق پزشکی روش بکارگیری"اصول۴ گانه" است که توسط تام بیوچامپ و جیمز چیلدرس در کتابشان بنام " قوانین اصول اخلاق زیستی پزشکی " فرض مسلم دانسته شده است. این روش، چهار اصل اخلاقی اولیه و ساده را شناسایی می‌کند که در تعامل با یکدیگر سنجیده و داوری می‌شوند و توجه فرد را به سمت حدود و وسعت کاربردشان جلب می‌کنند.

این چهار اصل عبارتند از:

1.احترام به خود مختاری و استقلال فردی یعنی بیمار حق دارد روش درمان خود را انتخاب کند یا از آن امتناع کند.

2.سود رسانی یعنی فرد شاغل در این حوزه باید به نفع بیمار و سود او عمل کند.

3.عدم ضرر رسانی یعنی به فرد آسیبی وارد نشود.

4.عدالت یعنی مسائل مربوط به توزیع منابع بهداشتی درمانی کمیاب و تصمیم گیری در مورد اینکه چه کسی چه درمانی را دریافت می‌کند، عدالت و انصاف و برابری رعایت گردد.

ارزش‌ها و معیارهایی همچون موارد فوق پاسخگوی این که چگونه باید در یک موقعیت خاص اقدام مناسب انجام داد، نیستند بلکه قالبی مفید برای درک تعارضات فراهم می‌کنند. زمانی که ارزش‌های اخلاقی در تضاد و تناقض باشند ممکن است یک چالش اخلاقی یا بحران بوجود بیاید. گاهی اوقات هیچ راه حل مناسبی برای مشکل در اصول اخلاق پزشکی وجود ندارد و گاهی معیارها و ارزش‌های جامعه پزشکی (یعنی بیمارستان و کارکنان آن) با ارزش‌های تک تک بیماران، خانواده‌ها، و یا یک جامعه غیر پزشکی بزرگتر در تعارض است. این درگیریها همچنین می‌تواند بین فراهم کنندگان خدمات بهداشتی درمانی و یا در بین اعضای خانواده بوجود بیاید. برخی بطور مثال اینطور استدلال می‌کنند که وقتی بیماران از انجام تزریق خون برای نجات زندگی شان اجتناب می‌کنند اصل خودمختاری و سود رسانی در تقابل با هم قرار می‌گیرند و در خصوص ابتلا به بیماری ایدز نیز تا حد زیادی حقیقت پنهان می‌شود.

این اصول و چهارچوب رایج ، در دین مبین اسلام و در پزشکی ایرانی در جامعه متبلور می‌باشد.

اخلاق پزشكي در انديشه اسلامي و شيعي بر پايه اصل توحيد، مسووليت و اختيار انسان و تاثير افكار و رفتار اخلاقي انسان در نحوه زندگي اخروي او (تجسم عمل) پي ريزي شده است. تبيين اين مباني، نقش بسيار مهمي در تحليل چرايي آموزه‌هاي اخلاق اسلامي شيعي در حوزه پزشكي دارد و مي‌تواند در نهادينه كردن آن در مجامع پزشكي كشورمان و ارايه الگوي جهاني موثر باشد.