از کودکی همواره سؤال اصلی زندگی ما در مقایسه بین علم و ثروت و فضیلت علم خلاصه می‌شد، اما آیا بهتر از این دو چیزهایی دیگر هم هستند؟ امام باقر(ع) در روایتی چهار کاری که بهتر از علم و ثروت هستند را بیان می‌فرمایند.
در مقایسه بین علم و ثروت، برتری با علم است اما آیا می‌دانید که بهتر از این دو چه چیزهایی هستند؟ امام باقر(ع) در روایتی چهار کاری که بهتر از علم و ثروت هستند را بیان می‌فرمایند. در ادامه ضمن بیان این فرمایش، به بررسی هر یک از این کارها می‌پردازیم؛
امام باقر(ع) می‌فرمایند: «قَالَ سُلَیْمَانُ بْنُ دَاوُدَ(ع) أُوتِینَا مَا أُوتِیَ النَّاسُ وَ مَا لَمْ یُؤْتَوْا وَ عُلِّمْنَا مَا عُلِّمَ النَّاسُ وَ مَا لَمْ یُعَلَّمُوا فَلَمْ نَجِدْ شَیْئاً أَفْضَلَ مِنْ خَشْیَةِ اللَّهِ فِی الْغَیْبِ وَ الْمَشْهَدِ وَ الْقَصْدِ فِی الْغِنَى وَ الْفَقْرِ وَ کَلِمَةِ الْحَقِّ فِی الرِّضَا وَ الْغَضَبِ وَ التَّضَرُّعِ إِلَى اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ فِی کُلِّ حَالٍ؛ سلیمان بن داود فرمود که آن چه به مردم داده شد به ما نیز داده شد به اضافه چیزى که به مردم داده نشد؛ و آن چه مردم می‌دانند ما دانستیم، به اضافه چیزى که مردم آن را نمی‌دانند، با این حال نیافتیم چیزى را که بهتر باشد از ترس از خدا در پنهان و آشکار، و از میانه‌روى در حال ثروتمندى و تهى‌دستى، و حق‌گویى در حال خشنودى و خشم، و زارى به درگاه حق در هر حال.» [۱]
ترس از خدا در پنهان و آشکار
«خوف، به معناى توقع و احتمال دادن پیشامد مکروهى است، ولى کلمه خشیّت به معناى تأثر قلب از چنین احتمالى است، و خلاصه، کلمه خشیت به معناى حالت و امرى است قلبى، و کلمه خوف به معناى امرى است عملى، و به همین جهت خوف را به انبیاء هم میتوان نسبت داد، ولى خشیت از غیر خدا را نمىتوان به ایشان نسبت داد.»[۲] سؤال اساسی در این جا آن است که ویژگی خشیت الهی چیست که موجب برتری آن بر علم و ثروت می‌شود. شاید این ویژگی را بتوان در دعا‌های رسیده از اهل بیت(ع) دریافت مثل اینکه: «وَاقْسِمْ لَنَا مِنْ خَشْیَتِکَ مَا یَحُولُ بَیْنَنَا وَ بَیْنَ مَعَاصِیک؛ از خشیت(و هیبت) خودت آن قدر نصیب ما بگردان که حایل و مانعی میان ما و معاصی بشود.» [۳]قطعاً بهتر از دانایی عمل به دانسته‌هاست. شناخت خداوند به عنوان بزرگترین علم، زمانی مفید خواهد بود که موجب قرار گرفتن هیبت و شوکت الهی در قلب انسان و مانعی بزرگ بر سر راه ارتکاب گناهان شود و به عبارت دیگر، مفید باشد؛ یعنی موجب خشیت الهی شود! از همین رو قرآن کریم می‌فرماید: «إِنَّما یَخْشَى اللَّهَ مِنْ عِبادِهِ الْعُلَماء؛ از بندگان خدا تنها دانایانند که از او مىترسند.» [۴]
میانه‌روی در ثروت و فقر
بهره از مادیات در این دنیا به هر اندازه که باشد، تنها آزمونی از سوی خدای متعال است پس نباید موجب تغییر حال درونی افراد و گرایش او به افراط یعنی اسراف یا تفریط یعنی بخل شود. قرآن کریم می‌فرماید: «وَ اللَّهُ فَضَّلَ بَعْضَکُمْ عَلى بَعْضٍ فِی الرِّزْقِ فَمَا الَّذینَ فُضِّلُوا بِرَادِّی رِزْقِهِمْ عَلى ما مَلَکَتْ أَیْمانُهُمْ فَهُمْ فیهِ سَواءٌ أَ فَبِنِعْمَةِ اللَّهِ یَجْحَدُونَ؛ و خدا بعضى از شما را در روزى بر بعضى دیگر برترى داده است؛ و [لى]کسانى که فزونى یافته اند، روزىِ خود را به بندگان خود نمىدهند تا در آن با هم مساوى باشند. آیا باز نعمت خدا را انکار مى کنند؟». [۵] بهترین الگوی مصرف در نگاه دینی اسلام، میانه‌روی و اعتدال در مصرف است. این کار موجب می‌شود که از خطرات مصرف‌گرایی و نیز از سختی فقر در امان بمانیم و خلاصه این که همیشه راه خروج از مشکلات را داشته باشیم. میانه‌روی، عاقلانه‌ترین کار ممکن است، چنان که امیرالمؤمنین(ع) می‌فرمایند: «لَا [یُرَى الْجَاهِلُ]تَرَى الْجَاهِلَ إِلَّا مُفْرِطاً أَوْ مُفَرِّطا؛ همیشه جاهل را نمی‌بینی جز اینکه یا زیاده‌روی می‌کند و یا کم می‌آورد.» [۶]
حق‌گویی در خشنودی و خشم
قرآن کریم در مورد لزوم عدالت و حق‌محوری در هنگام خشم می‌فرماید: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا کُونُوا قَوَّامینَ لِلَّهِ شُهَداءَ بِالْقِسْطِ وَ لا یَجْرِمَنَّکُمْ شَنَآنُ قَوْمٍ عَلى أَلاَّ تَعْدِلُوا اعْدِلُوا هُوَ أَقْرَبُ لِلتَّقْوى وَ اتَّقُوا اللَّهَ إِنَّ اللَّهَ خَبیرٌ بِما تَعْمَلُونَ؛ اى کسانى که ایمان آورده اید، براى خدا به داد برخیزید [و]به عدالت شهادت دهید، و البتّه نباید دشمنىِ گروهى، شما را بر آن دارد که عدالت نکنید. عدالت کنید که آن به تقوا نزدیک‌تر است، و از خدا پروا دارید، که خدا به آنچه انجام مىدهید آگاه است.»[۷]
پس، عدالت‌ورزی حتی در برابر دشمنان نیز مورد تأکید دین اسلام است. به عبارت دیگر، فشار خشم یا هیجان خوشحالی، نباید مؤمن را از رفتار بر مدار حق خارج کند، چنان که رسول خدا(ص) در مورد امیرالمؤمنین(ع) می‌فرمایند: «عَلِیٌّ مَعَ الْحَقِّ وَ الْحَقُّ مَعَ عَلِی؛ علی با حق و حق، با علی است.»[۸] وظیفه هر مؤمن و هر انسان باوجدانی دفاع از حق است هر چند به ضرر انسان باشد. امام صادق(ع) می‌فرمایند: «إِنَّ مِنْ حَقِیقَةِ الْإِیمَانِ أَنْ تُؤْثِرَ الْحَقَّ وَ إِنْ ضَرَّکَ عَلَى الْبَاطِلِ وَ إِنْ نَفَعَکَ؛ از حقیقت ایمان این است که حق را بر باطل مقدم دارى، هر چند حق به ضرر تو وباطل به نفع تو باشد.»[۹]
تضرع در درگاه خدا
تضرع و زاری در درگاه خداوند متعال ضمن این که موجب اجابت دعا می‌شود، آثار تربیتی فراوانی برای انسان به دنبال دارد. اهمیت تضرع تا اندازه‌ای است که خدای متعال برای وادار کردن بندگان به تضرع، آن‌ها را به گرفتاری و رنج مبتلا می‌کند، چنان که می‌فرماید: «وَ لَقَدْ أَرْسَلْنا إِلى أُمَمٍ مِنْ قَبْلِکَ فَأَخَذْناهُمْ بِالْبَأْساءِ وَ الضَّرَّاءِ لَعَلَّهُمْ یَتَضَرَّعُونَ؛ و به یقین، ما به سوى امّت هایى که پیش از تو بودند [پیامبرانى] فرستادیم، و آنان را به تنگى معیشت و بیمارى دچار ساختیم، تا به تضرّع و خاکسارى درآیند.»[۱۰]
این در حالی است که، یکی از پر تکرارترین نکوهش‌های خداوند در مورد آن است که انسان‌ها تنها در هنگام گرفتاری‌ها به یاد خدا می‌افتند. بر این اساس، پیوستگی تضرع در درگاه الهی از ارزش فراوانی برخوردار است که برتر از علم و ثروت بدون تضرع و یاد خداست.
نویسنده: محسن رفیعی
پی نوشت
[۱]محمد بن علی ابن‌بابویه، الخصال(جماعةالمدرسین فی الحوزة العلمیة بقم، مؤسسة النشر الإسلامی: قم، ۱۴۱۶)، ج ۱, ۲۴۱, حدیث ۹۱.
[۲]محمد حسین طباطبایی، تفسیر المیزان(ترجمه)(جامعه مدرسین حوزه علمیه قم، دفتر انتشارات اسلامی: قم، ۱۳۷۸)، ج ۱۶, ۴۸۵.
[۳]محمد بن حسن طوسی، تهذیب الأحکام(دار الکتب الإسلامیة: تهران، ۱۳۶۵)، ج ۳, ۹۲, حدیث ۲۵۲.
[۴]سوره فاطر، آیه ۲۸.
[۵]سوره نحل، آیه ۷۱.
[۶]محمد بن حسین شریف الرضی، نهج البلاغة(صبحی صالح)(موسسة دار الهجرة: قم، ۱۴۱۴)، ۴۷۹, ۷۰.
[۷]سوره مائده، آیه ۸.
[۸]علی بن محمد خزاز رازی، کفایة الأثر فی النص على الأئمة الإثنی عشر(بیدار: قم، ۱۴۰۱)، ۲۰.
[۹]احمد بن محمد برقی، المحاسن(دار الکتب الإسلامیة: قم، بی‌تا)، ج ۱, ۲۰۵, حدیث ۵۷.
[۱۰]سوره انعام، آیه ۴۲.
