مرضیه محمدزاده، پژوهشگر تاریخ اسلام و مؤلف کتاب «زنان پیامبر اکرم (ص) و زنان با پیامبر اکرم (ص)» در گفت‌وگو با ایکنا از خوزستان به توضیح شرایط اجتماعی، فرهنگی و سیاسی زنان در عصر پیامبر اسلام(ص) پرداخت و گفت: اسلام در سرزمینی ظهور کرد که زن به لحاظ حقوقی و اجتماعی در موقعیتی فروتر از مردان قرار داشت. پیامبر اکرم(ص) طی ۲۳ سال رسالت خود کوشیدند تا تحولی بنیادین در فرهنگ جامعه جاهلی آن روزگار ایجاد کنند تا از یک سو زمینه رشد و تعالی همه جانبه زنان را فراهم سازند و از سوی دیگر دیدگاه جامعه را نسبت به آنها متحول کنند. این امر در عصر حضرت به نحو چشمگیری محقق شد.
وی با بیان اینکه زنان در عصر رسول الله(ص) بسیار مورد توجه و تکریم پیامبر اکرم(ص) بودند، گفت: اگر زن مسلمانی به یکی از مشرکان پناه می‌داد حضرت می‌پذیرفتند یا اگر اسیری را شفاعت می‌کرد پیامبر اکرم(ص) آن اسیر را آزاد می‌کردند. جایگاهی که پیامبر اکرم(ص) برای حضرت خدیجه(س) قائل بودند و به طور مکرر مقام و شأن ایشان را می‌ستودند و ارج و منزلتی که حضرت فاطمه(س) نزد رسول خدا(ص) داشت، نشان دهنده جایگاه زن در چشم رسول الله(ص) بود.
محمدزاده ادامه داد: ارزش بخشیدن به زنان تا جایی پیش رفت که آنها در برابر اعتقادات خویش نسبت به آیین نو به‌گونه‌ای راسخ شدند که بعد از تحمل سنگین‌ترین شکنجه‌ها، شهادت را بر بازگشت به آیین بدوی ترجیح دادند یا آن‌چنان استقلال رأی پیدا کردند که همسران بت پرست خود را رها می‌کردند، یا خود را به شهر پیامبر(ص) می‌رساندند. همه اینها نشان دهنده بهبود موقعیت زنان در اجتماع اسلامی آن روز بود. تحت آموزش‌های جدیدی که پیامبر(ص) در جزیره‌العرب رواج دادند وضعیت زنان به سرعت تغییر کرد و آنها جایگاه فرهنگی ـ اجتماعی متفاوتی یافتند. آن حضرت همچنین سازوکارهای حقوقی ـ قضایی برای تأمین و تضمین حقوق زنان پدید آوردند. این نظام حقوقی مشتمل بر قانون ازدواج، قانون طلاق، قانون شیر دادن، نفقه، مالکیت، مهریه، ارث، وصیت و نظایر آن بود.
زن و ریاست
این پژوهشگر تاریخ اسلام در ادامه به بیان نقش زنان در اهم مسائل کلی جامعه در عصر رسول الله(ص) پرداخت و گفت: یکی از این مسائل مهم عبارت بود از ریاست دولت اسلامی. قرآن کریم به صراحت از قومی سخن می‌گوید که زنی بر آنان فرمانروایی داشت. آن زن با حکمت و تدبیر خود موجب هدایت و رستگاری قومش شد. تصویری که قرآن از ملکه سبا نشان می‌دهد سرشار از نکات قابل توجه و عبرت‌آموز است. بر اساس آیات قرآنی نه‌تنها اصل حکومت او مورد تردید قرار نگرفت، بلکه جزئیاتی ذکر شده است که به گونه‌ای تایید مشی ملکه سبا است. پس از رحلت رسول خدا(ص)، در سیره فاطمه زهرا(س) می‌بینیم که ایشان در هیئت یک رهبر سیاسی و به عنوان مدعی حکومت قیام کرد و بعد از خواندن خطبه با اشخاص برجسته مهاجر و انصار صحبت کردند.
زن و مرجعیت فقهی
وی همچنین درباره مرجعیت فقهی گفت: در زمینه مرجعیت فقهی که مهمترین مقام دینی است، نه تنها منعی برای زنان نبود، بلکه زنانی در عصر رسالت، خود صاحب فتوا بودند. درخشش آنان در علوم مختلف قرآنی و استنباط احکام قرآنی باعث شده بود آنان به عنوان فقیه شناخته شوند. مطلب بعد، مقام قضایی است. در قرآن‌کریم و سنت رسول الله(ص) در تصدی مهمترین مناصب قضایی منعی برای زنان وجود نداشت. در مسئله مشاورت، اصولاً پیامبر(ص) در مسائل سیاسی، اجتماعی و آنچه مربوط به جریان‌های زندگی بود با مسلمانان مشورت می‌کردند. البته پیامبر اکرم(ص) نظر مشورتی کسانی را می‌پذیرفتند که در اثر علم، اطلاع، دقت و زیرکی اظهار می‌شد. بدین‌سان آنکه طرف مشورت قرار می‌گرفت فردی هوشمند و آگاه از مسائل روز بود. پس از صلح حدیبیه رسول الله(ص) با همسر فهیم‌شان، ام سلمه مشورت کردند و نظر او را پذیرفتند و به کار بردند. در زندگی با خدیجه(س) بارها و بارها با او مشورت کردند و نظر مشورتی او را پذیرفتند.
این پژوهشگر تاریخ اسلام افزود: مساله مهم دیگر بیعت است. بیعت یک پیمان و تعهد دو طرفه است که بین آحاد جامعه و رهبران جامعه برقرار می‌شود. رهبر متعهد می‌شود امنیت، عدالت و رفاه را در جامعه به طور یکسان اعمال کند و مردم در برابر چنین رهبری متعهد می‌شوند تا پای جان از اهداف و راهبردهای او حمایت کنند. پیامبر اکرم(ص) چند بار با زنان بیعت کردند، در عقبه دوم، مدینه، بیعت رضوان و فتح مکه که بسیار مشهور است. مساله بعد هجرت است. هجرت، از اصلی‌ترین عوامل جامعه‌ساز در یک دگرگونی بنیادی اجتماعی است؛ از یک سو به معنای طرد و نفی نظام حاکم بر جامعه ارتجاعی و از سوی دیگر ابلاغ پیام آیین جدید است. در این حرکت عظیم زنان همپای مردان مشارکت داشتند، چه در هجرت به حبشه و چه در هجرت به مدینه. بعدها در هجرت حضرت علی(ع) به سمت کوفه و همچنین در هجرت امام حسین(ع) به عراق نیز زنان ایشان را همراهی می‌کردند.
زنان و پیام‌رسانی انقلاب پیامبر اسلام(ص)
وی درباره حضور زنان در عرصه ابلاغ و پیام‌رسانی انقلاب پیامبر(ص) گفت: ابلاغ از جمله حرکت‌های اجتماعی و فرهنگی و به معنی دعوت انسان‌ها به حق است. زنان این وظیفه خطیر را به ویژه در شرایط اختناق هم‌دوش مردان به عهده گرفتند و تا آنجا پیش رفتند که نام یک زن به عنوان اولین شهید تبلیغ آیین جدید در تاریخ ثبت شد: سمیه مادر عمار بن یاسر.
این استاد دانشگاه افزود: بعد از هجرت و تشکیل جامعه اسلامی نیز زنان در کار ترویج اصول انقلاب مشارکت فعال داشتند و بعد از فتح مکه، که هیئت‌های مختلف سیاسی به پایگاه مرکزی انقلاب یعنی مدینه می‌آمدند، نوع رفتار میزبانان در جذب آنان به آیین جدید تاثیر بسزایی داشت. برخی از این هیئت‌ها در خانه زنان مسلمان مستقر می‌شدند. پیامبر(ص) از آنها می‌خواست در خانه آنها باشند و زنان باعث می‌شدند آن هیئت‌ها با اسلام بیشتر آشنا شوند.
زن و امر به معروف و نهی از منکر
مؤلف کتاب «زنان پیامبر اکرم (ص) و زنان با پیامبر اکرم (ص)» درباره نقش زنان در عرصه امر به معروف و نهی از منکر و نقد حاکمان حکومت گفت: خداوند در آیات بسیاری حضور زنان را در کنار مردان در اجتماع مهم می‌داند: « وَالْمُؤْمِنُونَ وَالْمُؤْمِنَاتُ بَعْضُهُمْ أَوْلِيَاءُ بَعْضٍ يَأْمُرُونَ بِالْمَعْرُوفِ وَيَنْهَوْنَ عَنِ الْمُنْكَرِ وَيُقِيمُونَ الصَّلَاةَ وَيُؤْتُونَ الزَّكَاةَ وَيُطِيعُونَ اللَّهَ وَرَسُولَهُ» (توبه، 71). این آیه به صراحت اعلام می‌کند که در جامعه پویای اسلامی، زن و مرد در مسائل سیاسی و اجتماعی از یکدیگر جدا نیستند و در قیام به امر به معروف و نهی از منکر یکسان شمرده شده‌اند. قرآن، حضور اجتماعی و نظارت بر اعمال و رفتار اعضای جامعه اسلامی را به عنوان یک حق به مردان و زنان داده است. مردم در برابر آنچه در جامعه می‌گذرد مسئول هستند و باید در اعمال حاکمان بنگرند و کژی‌ها را برنتابند. در فرهنگ اسلامی، نقد رفتار حاکمان و حکومت از مصادیق اصلی امر به معروف و نهی از منکر است و این وظیفه خطیر بر دوش یکایک افراد امت اسلامی نهاده شده است. از این‌رو هدایت‌گری و امر به معروف و نهی از منکر در همه زمینه‌های سیاسی، فرهنگی و حقوقی بر عهده آنان نیز هست.
حضور سیاسی زنان
محمدزاده درباره حضور سیاسی زنان در اجتماع گفت: در اسلام، زنان چون مردان در مسائل سیاسی اجتماعی پایگاه و جایگاهی مناسب دارند و از حرکت‌های اجتماعی و فعالیت‌های گروهی ممنوع نشده‌اند، بلکه طبق مسلمات قرآنی و حدیثی مسئولیت‌های اجتماعی و سیاسی به طور یکسان متوجه مردان و زنان است. در عصر رسول الله(ص)، زنان مسلمان در تمام صحنه‌های اجتماعی حضور فعال داشتند و آن حضرت، حضور آنان را می‌ستودند و تشویق می‌کردند، همچون حضورشان در گردهمایی‌های عظیم اسلامی مثل حج تمتع و عمره و یا حضور پررنگ آنها در مساجد که مرکز عبادت، علم آموزی و فعالیت‌های سیاسی، اجتماعی، فرهنگی بود و همچنین شرکت در نمازهای جمعه، جماعت، نماز عیدین، آیات، میت و همچنین رسیدگی به محرومان و رفع حوائج آنها، سرکشی به خانواده‌های شهدا و ... . در همه این عرصه‌ها، زن و مرد را در کنار همدیگر می‌دیدیم.
حضور نظامی زنان
وی حضور نظامی زنان مسلمان در عصر رسول خدا(ص) را نیز قابل توجه دانست و گفت: مبارزه علیه دشمن و حفاظت از خانه، خانواده و وطن و دفاع از عقیده و مذهب امری ذاتی است. هیچ انسان غیرت‌مندی به ظلم و ستم تن نمی‌دهد. جهاد و جهادگران در شریعت اسلام از مقام بالایی برخوردارند و در آیات بسیاری ستوده شده‌اند و در این آیات بین زن و مرد تفاوتی وجود ندارد: «فَاسْتَجَابَ لَهُمْ رَبُّهُمْ أَنِّي لَا أُضِيعُ عَمَلَ عَامِلٍ مِنْكُمْ مِنْ ذَكَرٍ أَوْ أُنْثَى بَعْضُكُمْ مِنْ بَعْضٍ فَالَّذِينَ هَاجَرُوا وَأُخْرِجُوا مِنْ دِيَارِهِمْ وَأُوذُوا فِي سَبِيلِي ... » (آل عمران، 195). در آیاتی که در فضیلت مجاهدان در راه خدا نازل شده است، ارزش جهاد به جنس مردان مخصوص نشده است. شواهد بسیاری وجود دارد که زنان مسلمان به گونه‌های مختلف در غزوات و سریه‌های پیامبر(ص) شرکت داشتند. در عصر امیرالمومنین(ع) نیز همینطور. حضور نظامی آنان در عرصه‌های مختلف به صورت تشویق مبارزان، جنگ و ایجاد روحیه سلحشوری در مبارزان، پشتیبانی از رزمندگان اسلام، فراهم کردن تدارکات جنگ و یاری رساندن به آنها به طرق مختلف یا حتی حضور در میدان جنگ و مبارزه رو در رو با دشمن، جنگیدن، آسیب دیدن و حتی کشتن چند تن از دشمنان دیده می‌شود. گاهی حتی شجاعت زنان در کارزار از مردها بیشتر بود. نمونه‌های زیادی در تاریخ داریم از زنانی که در کنار رسول الله(ص) بودند چه در غزوه احد و چه در خندق و حنین. هرجا که جنگ سخت بود، ما زنان را می‌بینیم که در کنار رسول خدا(ص) حضور دارند و دلاورانه می‌جنگیدند. یا سپاه را تهییج می‌کردند و این را در عصر امیرالمومنین(ع) نیز می‌بینیم. زنانی در کنار امیرالمومنین(ع) در جنگ‌ها رجز می‌خواندند و سپاهیان امام را علیه معاویه ترغیب می‌کردند.
زنان، اقتصاد و تولید
به گفته محمد زاده، به گواهی تاریخ، در عصر رسول خدا(ص) زنان در عرصه اجتماعی و اقتصادی نیز سهم بسزایی داشتند و متصدی مشاغل و حرفه‌های بسیاری بودند و بخش عمده‌ای از نیروی کار، تولید و امور تخصصی را برعهده داشتند. این اشتغال شامل بازرگانی و تجارت بود که بانوی اول اسلام، حضرت خدیجه(س) خود به عنوان یک تاجر بزرگ در روزگار قبل از بعثت شناخته شده بود. در عصر رسول خدا(ص) تعدادی از زنان به تجارت و بازرگانی اشتغال داشتند و مسائل تجارت و خرید و فروش را به خوبی می‌دانستند و نکته مهم تایید رسول الله(ص) از آنها بود.
این محقق تاریخ اسلام ادامه داد: از دیگر اشتغالات، مسئله تولید بود. یکی از مشاغل تولیدی عصر رسول‌خدا(ص) صنایع دستی بود که از مشاغل پر رونق سده نخست هجری بود. در عصر آن حضرت، زنان صنعت‌گر و پرکار بودند. نخ‌ریسی و پارچه‌بافی جزء اموری بود که زنان انجام می‌دادند. از جمله همسر رسول خدا(ص)، زینب دختر جحْش که در خانه خود به نوعی صنایع دستی انجام می‌داد و تولید خود را در راه خدا انفاق می‌کرد.
کشاورزی و دامپروری زنان
به گفته این استاد دانشگاه، زنان در کار کشاورزی و باغداری چنان پیشرفت داشتند که برخی از عالمان عقیده دارند که مدینه از کار زنان سرسبز و خرم شده بود. دامپروری و دامداری نیز از دیگر حرفه‌های مورد توجه زنان بود. آنان از مسائل دامپروری و قوانین مربوط به مراتع و دیگر رموز این کار بسیار آگاه بودند.
وی ادامه داد: در عصر رسول خدا(ص) زنانی بودند که کار آنها دستفروشی بود. مثلاً عطر می‌فروختند و به خانه همسران رسول خدا(ص) می‌آمدند و به آنها عطر می‌فروختند و این زنان به راحتی این کار را انجام می‌دادند زنان در عصر رسالت در کار آرایش و پیرایش زنان فعال بودند. یا مسئله دباغی پوست و یا ساخت چرم نیز جزء مشاغل زنان آن روزگار بود که بسیار در آن ماهر بودند. مسئله خراطی به معنی دوخت و دوز چرم و تولید چکمه از دیگر شغل‌هایی بود که زنان داشتند. همچنین خیاطی یک جنبه عمومی داشت و از شغل‌های زنان آن عصر بود.
محمدزاده گفت: نگهداری اطفال، کاری مانند پرستاری امروز یا دایه‌گی در عصر رسول الله(ص) وجود داشت. مسئله خدمت‌کاری یا نظافت در خانه‌ها و مساجد نیز در آن دوره بود و پیامبر اکرم(ص) برای آنها حرمت بسیار قائل بودند و می‌فرمودند خیلی از آنها کار نکشید و ساعت‌های استراحت آنها زیاد باشد.
این پژوهشگر افزود: زنان در مسائلی مانند پزشکی و طبابت و پرستاری از مجروحان جنگی در جبهه‌های نبرد و مجروحانی که مداوای آنها زمان طولانی می‌خواست، فعال بودند. جراحی‌های عمومی گاهی به دست همین زنان بود. گفته شده است پیامبر اکرم(ص)، زنی به نام رفیده را در جنگ‌ها با خود می‌بردند که اگر رزمندگان احتیاج به جراحی داشتند، این زن انجام بدهد. گفته‌اند پیامبر(ص) خیمه او را نزدیک خیمه خود برپا می‌کردند. مشاغل مربوط به مامایی نیز جزو مشاغل اختصاصی زنان بود. مشاغل مربوط به فروش دارو را نیز در همین عصر از زنان می‌بینیم. آنها شکسته بندی مجروحان را نیز انجام می‌دادند.
مولف کتاب «زنان پیامبر اکرم (ص) و زنان با پیامبر اکرم (ص)» با بیان اینکه معلمی از مشاغل رایج عصر رسول خدا(ص) بود، گفت: پیامبر اسلام(ص) هدف و رسالت خود را آگاهی و تعلیم دادن اعلام کرده بودند و بنا به تاکیدات اسلام به علم آموزی و تمایز قائل نشدن بین زن و مرد در می‌یابیم که تعلیم و تعلم زن در اسلام نه تنها عیب نیست، بلکه جزو تکالیف دینی او شمرده می‌شود. در عصر رسول خدا(ص) و به زعامت آن حضرت، نتایج بسیار باشکوهی برای زن مسلمان به یادگار نهاده شده است و زنان بسیاری فرصت فراگیری دانش را یافتند و توانستند در علوم مختلف همپای مردان بدرخشند.