پنجم ماه ژوئن از سوی سازمان ملل برای افزایش آگاهی مردم برای نگهداری محیط زیست و تحریک سیاستمداران به گرفتن تصمیماتی برای رویارویی با تخریب محیط زیست و گونه‌های زیستی جانوری، به‌عنوان روز محیط زیست انتخاب شده است.
خشکسالی، گسترش بیابان‌ها، انقراض گونه‌های جانوری و گیاهی، از بین رفتن جنگل‌ها، خشکی دریاچه‌ها و تالاب‌ها، آلودگی هوا و گسترش ریزگردها تنها بخشی از مشکلات محیط زیستی است که قدر مسلم بشر مسبب آن است؛ یعنی به دست خودمان در حال نابودی تنها سیاره قابل سکونت در هستی هستیم.
در گذشته اهمیت مراقبت از محیط زیست چندان شناخته شده نبود، اما اکنون همه در سراسر جهان متوجه عمق فجایع زیست محیطی هستند اما متأسفانه اقدامات صورت گرفته برای مراقبت از زمین چندان قابل توجه نیست و همچنان شاهد سرعت گرفتن تخریب‌های محیط زیست هستیم؛ اما نگاه دین اسلام به این مسئله چگونه است و آیا دستورات دینی می‌تواند نقشی در نجات زمین داشته باشد؟
حجت‌الاسلام والمسلمین یعقوبعلی بُرجی، مدیر دانشنامه‌های جامعةالمصطفی(ص) العالمیة در گفت‌وگو با ایکنا، با اشاره به فرا رسیدن روز جهامی محیط زیست به تشریح جایگاه محیط زیست در اسلام پرداخت و گفت: امروزه انسان با توجه به سه عامل قدرتمندی بشر با پیشرفت صنعت، طمع بشر و ایجاد مکاتب جدید که معتقد به استفاده حداکثری از طبیعت هستند، بیش از حد مجاز و متعادل طبیعت را تصرف کرده است.
وی ادامه داد: این تصرفات گسترده باعث نابودی طبیعت شده و آلودگی‌های گسترده به وجود آورده است. ما مثل افرادی شده‌ایم که روی شاخه درختی نشسته‌ایم و خودمان هم در حال بریدن همان شاخه هستیم؛ در نهایت خودمان سقوط خواهیم کرد.
لزوم فرهنگ‌سازی جهانی
این استاد جامعةالمصطفی(ص) العالمیه با اشاره به اینکه بشر در نهایت متوجه خطرات آسیب رساندن به محیط زیست شد و تلاش کرد با تشکیل سازمان‌ها و کنوانسیون‌های متعدد در جهان برای نجات محیط زیست کاری کند، گفت: نجات محیط زیست کاری نیست که تنها با تصویب قانون و راه‌اندازی کنوانسیون و ... حل شود بلکه نیاز به فرهنگ سازی جهانی در این زمینه داریم و باید از دین و فرهنگ در راستای نجات محیط زیست استفاده کنیم. البته بشر و حتی افرادی که تعلقی به دین ندارند نیز به همین نتیجه رسیده‌اند.
وی با اشاره به اینکه اسلام سفارش‌ها و توصیه‌های ارزشمندی در خصوص محیط زیست دارد که می‌تواند هدایت‌گر بشر باشد، گفت: ما باید فرهنگ سازی کنیم تا خود مردم متوجه شده احساس خطر و تکلیف کنند و به کمک بیایند تا با کمک و حمایت خود مردم این مشکل را حل کنیم.
محیط زیست امانتی که به آن خیانت کرده‌ایم
این استاد دانشگاه، محیط زیست را امانتی دانست که ما درست از آن امانتداری نکرده‌ایم و گفت: چندین مقوله مهم در نگاه اسلام نسبت به محیط زیست وجود دارد که وقتی این موارد را کنار هم قرار می‌دهیم فرهنگ خاصی را بین مسلمانان و محیط زیست تنظیم می‌کند.
بُرجی در ادامه به بیان اصولی پرداخت که نگاه اسلام به محیط زیست را تبیین می‌کند و گفت: وقتی به آیات قرآن، روایات، فقه و تاریخ تمدن اسلام نگاه می‌کنیم می‌بینیم چند اصل مهم در خصوص محیط زیست وجود دارد؛ اصل اول اینکه از نگاه اسلام تمام اجزای عالم هستی به نحوی دارای شعور، قداست، ارزش درهم تنیده و دارای یک نظم دقیق هستند. آیات زیادی در این خصوص داریم از جمله آیه 164 سوره بقره که می‌فرماید: «إِنَّ فِی خَلْقِ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ وَاخْتِلَافِ اللَّيْلِ وَالنَّهَارِ وَالْفُلْكِ الَّتِی تَجْرِی فِی الْبَحْرِ بِمَا يَنْفَعُ النَّاسَ وَمَا أَنْزَلَ اللَّهُ مِنَ السَّمَاءِ مِنْ مَاءٍ فَأَحْيَا بِهِ الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا وَبَثَّ فِيهَا مِنْ كُلِّ دَابَّةٍ وَتَصْرِيفِ الرِّيَاحِ وَالسَّحَابِ الْمُسَخَّرِ بَيْنَ السَّمَاءِ وَالْأَرْضِ لَآيَاتٍ لِقَوْمٍ يَعْقِلُونَ؛ راستى كه در آفرينش آسمانها و زمين و در پى يكديگر آمدن شب و روز و كشتي‌هايى كه در دريا روانند با آنچه به مردم سود مى‌رساند و [همچنين] آبى كه خدا از آسمان فرو فرستاده و با آن زمين را پس از مردنش زنده گردانيده و در آن هر گونه جنبندهاى پراكنده كرده و [نيز در] گردانيدن بادها و ابرى كه ميان آسمان و زمين آرميده است براى گروهى كه مىانديشند واقعا نشانه هايى [گويا] وجود دارد».
وی اصل دوم اسلام را اینگونه تشریح کرد: این عالم هستی که دارای شعور و قداست است با یک مدیریت و ربوبیتی مبتنی بر حکمت خداوند حکیم خلق شده و اداره می‌شود که در آیات متعددی مثل آیات 116 و 117 سوره بقره به آن اشاره شده است. اصل سومی نیز که از آیات قرآن می‌توان استفاده کرد این است که در این نظام و عالم هر موجودی در جایگاه خود ارزشمند قلمداد می‌شود و هیچ چیزی بیهوده و عبث آفریده نشده است.
مدیر علمی دانشنامه اسلامی کشاورزی، منابع طبیعی و محیط زیست اصل چهارم نگاه اسلام به محیط زیست را تشریح کرد و گفت: همه موجودات که در این عالم هستند، خداوند را تسبیح می‌گویند و فرمان‌بر فرمان‌های خدای متعال هستند.
وی ادامه داد: اصل پنجم که وظیفه انسان را در قبال محیط زیست مشخص می‌کند این است که قرآن، انسان را به عنوان خلیفه خداوند بر روی زمین معرفی کرده است، یعنی انسان جانشین خداوند بر روی زمین است بنا براین جانشینی، وظایفی را که خداوند بر روی زمین انجام می‌داده، باید بشر انجام دهد که از جمله این وظایف شکوفایی، زیبایی، نظم، توازن و حفاظت از عالم خلقت و طبیعت است.
زمین نعمت است اما در استفاده از این نعمت آزاد نیستیم
بُرجی تصریح کرد: مسئله بعدی که وظیفه‌مندی بشر را بیان می‌کند این است که خداوند در آیات متعدد از جمله آیات 32 و 34 سوره ابراهیم از طبیعت به عنوان نعمت و رزق یاد کرده است و اینکه انسان در قبال این نعمت‌ها باید شاکر باشد، نه ناسپاس و کفار؛ از پیوند مفاهیم خلقت، رزق و شکرگزاری دریافت می‌شود که انسان در تصرف این نعمت‌ها آزاد نیست بلکه باید در یک چهارچوب خاص از این نعمت‌ها بهره‌مند شود.
وی هفتمین اصل نگاه اسلام به محیط زیست را حفاظت از محیط زیست عنوان کرد و گفت: در آیات متعددی از جمله سوره اعراف آیه 56 به انسان دستور داده شده تا زمین و عالم طبیعت را همانگونه که خلق شده، حفظ کند و در زمین فساد نکند. مشخص است که بر هم زدن نظم عالم طبیعت و تخریب و آلوده کردن محیط زیست از مصادیق بارز فساد در زمین است.
این استاد دانشگاه به آیه 41 سوره روم که می‌فرماید: «ظَهَرَ الْفَسَادُ فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ بِمَا كَسَبَتْ أَيْدِی النَّاسِ لِيُذِيقَهُمْ بَعْضَ الَّذِی عَمِلُوا لَعَلَّهُمْ يَرْجِعُونَ؛ به سبب آنچه دستهاى مردم فراهم آورده فساد در خشكى و دريا نمودار شده است تا [سزاى] بعضى از آنچه را كه كردهاند به آنان بچشاند باشد كه بازگردند»، اشاره کرد و گفت: گویی این آیه برای همین عصر و زمان نازل شده است. اکنون در خشکی و دریا فساد ظاهر شده و دریاها و خشکی‌ها به شدت آلوده شده‌اند. این فساد توسط خود مردم ایجاد شده و نتیجه آن را خود مردم خواهند دید و خداوند اینها را متذکر می‌شود تا شاید مردم پند گیرند و دست از این فساد و آلوده کردن و تخریب بردارند.
نظام هستی مشیت الهی است نباید آن را برهم زد
وی ادامه داد: نکته بعد (اصل هشتم) که در قرآن بر آن تأکید شده این است که طبیعت نظام موزون است و خود انسان هم عنصری جدایی‌ناپذیر از این مجموعه نظام هستی است و تصرف بی‌رویه و به هم زدن چنین نظم و توازنی بر خلاف مشیت خدایی است که این نظام موزون را در طبیعت قرار داده است.
این پژوهشگر حوزه محیط زیست با تأکید بر اینکه اسلام، اسراف و تبذیر یعنی استفاده بی‌رویه و فراتر از حد نیاز از طبیعت را نهی کرده است، گفت: مجموعه این تعالیم را وقتی کنار هم قرار می‌دهیم برای یک مسلمان فرهنگ رفتار با طبیعت را ترسیم می‌کند. فرهنگی که می‌گوید ما امانتدار هستیم و این طبیعت مخلوق خدا است و چون مخلوق خداست، خداوند مخلوقات خود را دوست دارد و اگر ما به مخلوق خدا آسیب برسانیم، به صاحب آن مخلوق اهانت کرده‌ایم.
وی تصریح کرد: به هم زدن طبیعت کفران نعمت و مخالفت و سرپیچی از خداوند متعال است. کسی که دارای معرفت دینی است می‌گوید: عاشقم بر همه عالم که همه عالم از اوست. علامه حسن‌زاده آملی می‌فرمودند: استادان ما به ما چیزهایی آموختند که وقتی در برابر یک گل قرار می‌گیریم مبهوت و شگفت زده می‌شویم و با احترام و تعظیم با یک گل روبه‌رو می‌شدیم. تمام طبیعت اینچنین است که باید در برابرش تعظیم کنیم به عنوان مخلوق خدا و امانتی که خداوند در اختیار ما قرار داده است. پس باید برای طبیعت احترام قائل باشیم.
چرا تهاجم به طبیعت آغاز شد؟
برجی در پاسخ به این سؤال که چرا علی‌رغم این همه توصیه اسلام، محیط زیست در ایران تا این حد مورد غفلت و ظلم قرار گرفته است؟ گفت: مقصران این مسئله فرهیختگان جامعه هستند. بشر میلیون‌ها سال به صورت مسالمت آمیز با طبیعت زندگی کرده و از طبیعت بهره برده بود. طبیعت هم سخاوتمندانه بشر را اداره کرده و پاسخگوی نیاز بشر بود. اما قدرت گرفتن بشر با تحولات صنعتی در کنار حرص و آز بشر و مکاتب منفعت‌طلبانه موجب شد تهاجم به طبیعت شروع شود.
وی افزود: با شروع این تهاجم باید به مردم فهمانده می‌شد که در حال صدمه زدن به محیط زیست هستند اما چون تخریب محیط زیست مسئله حاد و به‌روز مسلمانان نبود و از سوی دیگر این بُعد از تعالیم دین مغفول مانده و کسی متصدی آن نبود، این مسئله در ایران مورد غفلت قرار گرفت.
برجی در تشریح این مسئله که چرا حوزه‌های علمیه و دانشگاه‌ها به مسئله محیط زیست توجه نکردند؟ گفت: از زمانی که دانشگاه‌ها از حوزه‌های علمیه جدا شدند بیشتر به سمت علومی که از غرب می‌آمد رفتند و اکثر منابع آنها ترجمه کتاب‌های غربی بود. حوزه‌های علمیه نیز به فقه و تفسیر قرآن و روند معمول فعالیت‌های خود پرداختند و این بخش از تعالیم دین که به محیط زیست و منابع طبیعی مربوط می‌شد بدون متصدی ماند.
وی اضافه کرد: ما در بخش دانشنامه‌های جامعةالمصطفی(ص) العالمیة متوجه شدیم که حوزه و دانشگاه به مسئله محیط زیست بی‌توجه هستند به همین دلیل شروع به کار کردیم و نتیجه کار ما تدوین دانشنامه اسلامی کشاورزی، منابع طبیعی و محیط زیست شد.
این استاد دانشگاه همچنین گفت: عدم حساسیت مردم نسبت به طبیعت به دلیل بی‌توجهی رسانه‌ها، صدا و سیما، علما، مداحان، سخنرانان، طلاب و ... به این مسئله مهم است. اما اگر رسانه‌ها و مبلغان دینی می‌خواستند به این موضوع توجه کنند نیاز به پشتوانه پژوهشی داشتند. از سوی دیگر متأسفانه این نگاه بین طلاب بود که صحبت کردن از اهمیت حیوانات، گیاهان و محیط زیست مسئله‌ای پیش پاافتاده است. در حالی که برخی از آیات قرآن به اسم حیوانات و عوامل طبیعی نام‌گذاری شده است و در آیات قرآن تعالیم زیادی در خصوص محیط زیست وجود دارد پس لازم بود یک کار علمی قوی در خصوص نگاه اسلام به محیط زیست صورت گیرد که با تدوین دانشنامه اسلامی کشاورزی، منابع طبیعی و محیط زیست این مهم محقق شد.
وی در پایان گفت: مقوله فرهنگ و فرهنگ‌سازی در حوزه محیط زیست مسئله مهمی است و باید نگاه انسان به استفاده بی‌رویه از محیط زیست اصلاح شود که برای این کار باید از تعالیم دین که مسکوت مانده بود استفاده کرد.