به گزارش ایکنا، سیدجواد هاشمی فشارکی، استاد دانشگاه امام حسین(ع) و مؤلف کتاب معماری و شهرسازی اسلامی در آئینه قوانین و مقررات یادداشتی با عنوان «مروری بر سیاستهای کلی نظام در مورد معماری اسلامی در برنامه هفتم توسعه» در اختیار ایکنا قرار داده است که در ادامه میخوانید:
«با توجه به اهمیت معماری و شهرسازی اسلامی و تأثیرات شگرف آن در بسیاری از شئون جامعه و سبک زندگی فردی و اجتماعی و نظر به جایگاه سیاستهای کلان نظام در امور کشور، در این نوشتار با بیان پیشینه سیاستهای کلی نظام مرتبط با معماری و شهرسازی اسلامی؛ سیاستهای کلی نظام در مورد معماری و شهرسازی اسلامی در برنامه هفتم توسعه کشور ارائه شده است.
شهرسازی و معماری بناها و عناصر شهری تأثیر زیادی بر روحیات و رفتار شهروندان و به ویژه ساکنان ساختمانها میگذارد. اگر بخواهیم شهری با هویت اسلامی و جامعهای با سبک زندگی اسلامی داشته باشیم، باید هویت اسلامی را در فرایند طراحی و ساخت و توسعه شهرها و ساختمانها اعمال کنیم. درواقع معماری و شهر باید بهگونهای باشد که از لحاظ کالبدی شاهد تجلی هویت اسلامی در کیفیت بناها و اجزای شهری و همچنین، در سیمای بصری باشد تا با تأثیرگذاری بر رفتار شهروندان شاهد ایجاد جامعه اسلامی و شکلگیری تمدن نوین اسلامی باشیم.
براساس اصل یکصد و دهم، یکی از وظایف و اختیارات رهبری، تعیین سیاستهای کلی نظام جمهوری اسلامی ایران پس از مشورت با مجمع تشخیص مصلحت نظام است و سیاستهای کلی نظام به عنوان یک سند بالادستی بوده و بر اساس اصل 110 و 57 قانون اساسی مصوب و ابلاغ میشود.
بندهای پیشنهادی سیاستهای کلی نظام جهت برنامه هفتم توسعه کشور در هفت بند به شرح ذیل است:
۱ - تحقق هویت اسلامی ـ ایرانی در شهرسازی و معماری بناهای جدیدالاحداث.
۲ - ارتقا و اعتلای هویت اسلامی ـ ایرانی در شهرها و روستاهای موجود.
۳- ممانعت از شکلگیری هویت بیگانه و یا بیهویت در شهرها و روستاها و فضاهای عمومی و ساختمانهای آنها.
۴- تحقق تمدن نوین اسلامی و الگوی اسلامی ـ ایرانی پیشرفت در حوزههای معماری و شهرسازی در برنامهریزیها و طراحیها.
5 - اصلاح نظام آموزش عالی کشور با تأکید بر آموزش و پرورش مهندسان رشتههای مهندسی مرتبط مبنی بر رعایت هویت اسلامی ـ ایرانی.
6 - آموزش مهندسان و شرکتهای مشاور با هدف کسب مهارت لازم در مورد معماری و شهرسازی اسلامی.
7 - کنترل و نظارت بر طرحهای تهیه شده معماری و شهرسازی جهت حسن اجرای سیاستها و مقررات.
همچنین، پیشینه مستندات قانونی در مورد موضوع صدرالاشاره بدین شرح است:
1- سند چشمانداز 20 ساله جمهوری اسلامی ایران
در سند مذکور که ابلاغی روز 13 آبانماه سال 82 مقام معظم رهبری است، چنین آمده است که با اتکال به قدرت لایزال الهی و در پرتو ایمان و عزم ملی و کوشش برنامهریزی شدن و مدبرانه جمعی و در مسیر تحقق آرمانها و اصول قانون اساسی، در چشمانداز 20 ساله، ایران کشوری است توسعه یافته با جایگاه اول اقتصادی، علمی و فناوری در سطح منطقه، با هویت اسلامی و انقلابی، الهامبخش در جهان اسلام و با تعامل سازنده در روابط بینالملل.
جامعه ایرانی در افق این چشمانداز چنین ویژگیهایی خواهد داشت:
توسعه یافته، متناسب با مقتضیات فرهنگی، جغرافیایی و تاریخی خود متکی براصول اخلاقی و ارزشهای اسلامی، ملی و انقلابی با تأکید بر مردمسالاری دینی، عدالت اجتماعی، آزادیهای مشروع، حفظ کرامت و حقوق انسانها و بهرهمند از امنیت اجتماعی و قضایی. برخوردار از دانش پیشرفته، توانا در تولید علم و فناوری، متکی بر سهم برتر منابع انسانی و سرمایه اجتماعی در تولید ملی.
دست یافته به جایگاه اول اقتصادی، علمی و فناوری در سطح منطقه آسیای جنوب غربی(شامل آسیای میانه، قفقاز، خاورمیانه و کشورهای همسایه) با تأکید بر جنبش نرمافزاری و تولید علم، رشد پرشتاب و مستمر اقتصادی، ارتقای نسبی سطح درآمد سرانه و رسیدن به اشتغال کامل.
الهامبخش، فعال و مؤثر در جهان اسلام با تحکیم الگوی مردم اسلامی دینی، توسعه کارآمد، جامعه اخلاقی، نو اندیشی و پویایی فکری و اجتماعی تأثیرگذار بر همگرایی اسلامی و منطقهای بر اساس تعالیم و اندیشههای امام خمینی(ره).تقویت وحدت و هویت ملی مبتنی بر اسلام و انقلاب اسلامی و نظام جمهوری اسلامی و آگاهی کافی درباره تاریخ فرهنگ، تمدن و هنر ایرانی ـ اسلامی و اهتمام جدی به زبان فارسی.
2- آزمایش سرزمینی
مبتنی بر اصول، حفظ هویت اسلامی، ایرانی و حراست از میراث فرهنگی، هویتبخشی به سیمای شهر و روستا، بازآفرینی و روزآمدسازی معماری ایرانی ـ اسلامی.
براساس این سند تمامی طرحهای شهرهای جدید، طرحهای توسعه شهری و شهرکسازی و ساختمانسازی باید معماری ایرانی ـ اسلامی اعمال میشده و مسئولیت اصلی آن نیز با وزارت راه و شهرسازی و شهرداریها بوده است.
3- سیاستهای کلی مسکن
در بند 9 از سیاستهای کلی مذکور که ابلاغی 29 بهمنماه سال 89 است، چنین آمده است که رعایت ارزشهای فرهنگی و حفظ حرمت و منزلت خانواده در معماری مسکن ضروری است.
براساس این سیاست کلی باید در تمامی طرحهای مسکونی در شهرها و روستاها ارزشهای فرهنگی در معماری مسکن اعمال میشده است و مسئولیت اصلی آن نیز با وزارت راه وشهرسازی و شهرداریها در شهرها و در تهران به عهده مرکز مطالعات و برنامهریزی شهر تهران و معاونت شهرسازی شهرداری تهران و در روستاها به عهده بنیاد مسکن و ... بوده است.
4- سیاستهای کلی شهرسازی
در بند 2 از سیاستهای کلی مذکور که ابلاغی 29 بهمنماه سال 89 است، چنین آمده است که تبیین ابعاد کالبدی شهرها در گسترش افقی و عمودی با تأکید بر هویت ایرانی - اسلامی و با رعایت ملاحظات فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی، امنیتی، حقوق همسایگی و امکانات زیربنایی و الزامات زیست محیطی و اقلیمی لازم است.
براساس این سیاست کلی نظام، تمامی طرحهای شهرهای جدید، طرحهای توسعه شهری و شهرکسازی و ساختمانسازی (برجسازی، آپارتمانسازی، ویلاسازی و ...) باید دارای هویت ایرانی- اسلامی باشد و مسئولیت اصلی آن نیز با وزارت راه و شهرسازی و شهرداریها و به ویژه معاونت فنی شهرداریهای شهرهای کشور و نیز مرکز مطالعات برنامهریزی شهری و روستایی وابسته به وزارت کشور و ... بوده است.
5- سیاستهای کلی ایجاد تحول در نظام آموزش و پرورش
در بند 1-7 از سیاستهای کلی مذکور که ابلاغی روز دهم اردیبهشتماه سال 92 است، چنین آمده است که بهینهسازی فضا، زیرساختهای کالبدی و تجهیزات مدارس در مسیر تحقق اهداف نظام تعلیم و تربیت اسلامی با تأکید بر ضابطهمندسازی، بهسازی، زیباسازی، مقاومسازی و مصونسازی مدارس با رعایت اصول معماری اسلامی ـ ایرانی، مکانیابی و توزیع فضا به تناسب نیازها، طراحی و ساخت مجتمعهای آموزشی و تربیتی و توسعه مشارکت مردم و نهادهای مدیریت شهری در احداث و نگهداری مدارس ضروری است.
براساس این سیاست کلی نظام، تمامی طرحهای نوسازی مدارس(چه در بازسازی ساختمانهای موجود و چه ساختمانهای جدید) باید اصول معماری اسلامی ـ ایرانی رعایت میشده و مسئولیت اصلی آن نیز با وزارت آموزش و پرورش بوده است .
6- سیاستهای کلی برنامه چهارم توسعه جمهوری اسلامی ایران
در بند21 از سیاستهای کلی مذکور که ابلاغی روز 11 آذرماه سال 82 است، چنین آمده است که هویتبخشی به سیمای شهر و روستا و بازآفرینی رو روزآمدسازی معماری ایرانی- اسلامی باید پیگیری شود.
براساس این سیاست کلی برنامه چهارم، تمامی طرحهای توسعه شهری و شهرکسازی به ویژه در بافت فرسوده باید با رویکرد معماری ایرانی ـ اسلامی اجرا میشده و مسئولیت اصلی آن نیز با وزارت راه و شهرسازی و شهرداریها به ویژه سازمان توسعه و عمران شهرداریهای کشور بوده است.
7- سیاستهای کلی برنامه ششم توسعه جمهوری اسلامی ایران
در بند 48 از سیاستهای کلی مذکور که ابلاغی روز نهم تیرماه سال 94 است، چنین آمده است که هویتبخشی به سیمای شهر و روستا و بازآفرینی و روزآمدسازی معماری اسلامی ـ ایرانی در دستور کار قرار گیرد.
سیاستهای مذکور از سوی رهبر معظم انقلاب ابلاغ شده، ولی به صورت مشکوکی در دوره تصدی عباس آخوندی بر وزارت راه و شهرسازی از متن قانون مصوب مجلس شورای اسلامی حذف شده است.
8- سیاستهای کلی نظام در دوره چشمانداز
سیاستهای کلی، مجموعهای هماهنگ از جهتگیریها، اهداف مرحلهای و راهبردی کلان نظام در دورههای زمانی مشخص برای تحقق آرمانها و اهداف قانون اساسی است و در بخش ویژگیها و مشخصات این سیاستها نیز برخی موارد قابل توجه هستند.
سیاستهای کلی که حتیالامکان باید شاخصپذیر و قابل نظارت باشد، برای کلیه ارکان نظام الزامآور بوده و ناظر بر همه قوانین از جمله برنامههای توسعه و بودجههای سالیانه است و دارای ویژگیها و مشخصاتی همچون پایداری، آیندهنگری، واقعبینی و فراگیر بودن است.
سیاستهای کلی نظام در دوره چشمانداز که از سوی مرکز پژوهشهای مجلس منتشر شده است، حاوی موارد درحوزه فنی، مهندسی است که بدان اشاره میشود.
در بند 21 هویتبخشی به سیمای شهر و روستا چنین ذکر شده است که بازآفرینی و روزآمدسازی معماری ایرانی ـ اسلامی ضروری است. در بند1-7 با عنوان هنر و معماری اسلامی چنین ذکر شده است که ایجاد محیط مساعد برای رشد فضائل اخلاقی و تهذیب نفس در دستور کار باشد. دربخش سوم (امور اجتماعی) نیز چنین ذکر شده است که هویت اسلامی مدنظر باشد.
درفصل الف ( امور فرهنگی) نیز چنین آمده است که تقویت روحیه ایمان و ایثار و عنصر فداکاری به عنوان عامل اصلی اقتدار ملی، تبیین مبانی ارزشی و تقویت اعتماد به نفس ملی مورد توجه ویژه باشد. همچنین، ایجاد جامعهای سالم، اخلاقی، مبتنی بر ارزشهای اسلامی، فرهنگمدار و شهروندانی آگاه، عزتمند و برخوردار از ملاکهای درستکاری و احساس رضایتمندی باید مد نظر باشد.
رشد و اعتلای فرهنگ و هنر ایران و اسلام بهعنوان عناصر هویت ملی نیز از موضوعاتی است که باید پیگیری شود. شناخت عناصر سازنده فرهنگ، هنر، دانش و تمدن اسلامی و ایرانی، بهعنوان عناصر هویت ملی و بهرهگیری از مزیتهای تاریخی و فرهنگی مناطق مختلف کشور، برای مشارکت فعال مناطق در توسعه پایدار نیز از ضروریات است.
سازماندهی فضای ملی، ایجاد تعادل منطقهای و تقویت نقش منطقهای کشور با بهرهگیری از قابلیتها و مزیتهای اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی و طبیعی سرزمین، با هدف ارتقای جایگاه بینالمللی کشور نیز از مواردی است که باید در دستور کار مسئولان این امر قرار داشته باشد.
براساس این سیاستهای کلی نظام در دوره چشمانداز، باید علاوه بر اینکه هویت اسلامی در طرحهای شهرسازی و معماری اعمال میشده است، بلکه معماری ایرانی ـ اسلامی متناسب با شرایط جامعه و فناوریهای جدید نیز روزآمد میشده و مسئولیت آن با همه بخشها شامل وزارت راه وشهرسازی، شهرداریها، بنیاد مسکن، شرکتهای مهندسین مشاور، مهندسان طراح، دانشکدههای معماری و مراکز مطالعاتی است.
نقد و تحلیل اجمالی
در دورههایی از تاریخ ایران شاهد اوج شکوفایی معماری اسلامی بسیار غنی بودهایم، اما در دوره قاجار این نوع معماری بهشدت سیر نزولی داشته و در دوره پهلوی شاهد معماری التقاطی و ترویج معماری غربی ناسازگار با اقلیم و فرهنگ بومی ازسوی معماران پرورش یافته در نظام آموزشی غربی بودهایم.
بحمدالله پس از انقلاب اسلامی مصوبات قانونی بسیار خوبی تحت عنوان هویت اسلامی ـ ایرانی و الگوی اسلامی پیشرفت تصویب شده و بسترهای قانونی برای اعمال هویت اسلامی در حوزه معماری و شهرسازی ایجاد شده و تلاشهایی نیز صورت گرفته است. لکن نمود عینی مبین وجود ضعفهای زیادی است.
متأسفانه مصوبات قانونی شهرسازی و معماری اسلامی طی چهار دهه اخیر در بدنه نظام فنی اجرایی مهندسی کشور جاری نشده است و در بسیاری از موارد شاهد معماری مغایر با آن هستیم. در وظایف وزارت راه وشهرسازی، سازمان نظام مهندسی ساختمان، شهرداریها و ... الزامات قانونی برای ترویج معماری و شهرسازی اسلامی وجود دارد ولی نسبت به آن بیتوجهی زیادی صورت گرفته است.
دغدغههای رهبر انقلاب اسلامی در ناهنجاریهای شهرها و نیز رسیدن به الگوی معماری اسلامی ـ ایرانی در مقاطع مختلف بیان شده است. ایشان با اشاره به تأثیرگذاری معماری و نمای ساخت و سازها بر فضای سبک زندگی در سال 1393 فرمودهاند: «باید هرچه ممکن است محیط زندگی شهر، بهگونهای طراحی و ساخته شود که تحقق سبک زندگی اسلامی راحتتر، امکانپذیر باشد».
سخن پایانی
پس از انقلاب اسلامی در سطح کلان نظام ریلگذاری خوبی در مورد شهرسازی و معماری با هویت اسلامی صورت گرفته است، ولی کارگزاران، برنامهریزان، طراحان و مجریان بد عمل کردهاند.
از علل آن، عدم ضوابط الزامآور، عدم نظارت بر عملکرد مدیران و عدم برخوردهای قانونی و بیش از همه مشکل در نهاد مسئول (یعنی وزارت و راه شهرسازی) بوده است. یکی از مشکلات، وجود مدیرانی است که با جریان فکری غربی همسو بوده و اساسا اعتقادی به مبانی دینی در علوم امروزی نداشتهاند. این مدیران سبب عدم اجرای سیاستهای ابلاغی بودهاند و حتی رسما در وزارت راه و شهرسازی با محوریت شخص آخوندی (وزیر اسبق)، معماری ایرانشهری را دنبال میکردند!
یکی از عوامل مهم و زمینهای در حرفه مهندسی، اشکال جدی در نظام آموزش عالی در دانشکدههای معماری سراسر کشور است. در این راستا آموزش معماری با هویت ارایه نمیشود و حتی ترویج سبک غربی نیز صورت میگیرد.
ضرورت دارد مدیریت عالی که برمناصب تصمیمسازی منصوب میشوند، یکی از شرایط احراز تصدی مسئولیتشان برخورداری از دانش نسبی و باورشان به این حوزه بوده و التزام عملی داشته باشند.
ساخت چهار ملیون واحد مسکونی از سوی دولت سیزدهم یک فرصت استشنایی گام نخست جهت تحول در طرح و ساخت و بروز مصادیقی عینی از جلوه شهرسازی اسلامی و نیز معماری واحدها با الگوی اسلامی خواهد بود .
لازم است سیاستهای پیشنهادی مذکور در قانون برنامه هفتم آمده و مبنای برنامهریزیها قرار گرفته و در گام دوم انقلاب اسلامی منشأ تحول هویتی و تحقق الگوی اسلامی ـ ایرانی در زیرساختهای شهرها و روستاهای کشور و ایجاد تمدن نوین اسلامی قرار گیرد.