به گزارش ایکنا از قم، آیتالله علیرضا اعرافی، مدیر حوزه‌های علمیه، در نخستین اجلاس بین‌المللی مدیران مراکز آموزشی و پژوهشی حوزه علوم و مطالعات اسلامی با شعار «آموزش اسلامی تمدن‌ساز؛ فرصت‌ها و ظرفیت‌های همکاری‌های علمی و فرهنگی» که امروز، ششم بهمن‌ماه در تالار شیخ مفید دانشگاه قم در حال برگزاری است، با اشاره به فراز‌هایی از دعای ماه رجب بیان کرد: ماه رجب مقدمه‌ای برای نیل به قله‌های ماه مبارک رمضان است و تحفه‌های این ماه ارزنده و دعای این ماه به آفاق بلند ملکوت فرا‌می‌خواند و امید است که از این ماه پُر‌خیر و برکت همگان بهره کافی و لازم را ببریم.
مطالعات حوزه علوم دینی
وی افزود: در عصر جدید به‌ویژه مطالعات جدیدی در حوزه دین‌شناسی و مطالعات اسلامی شاهد هستیم که به‌عنوان مطالعات درجه دوم و ناظر به علوم اسلامی شکل گرفته است، شکل جدیدی از مطالعات قابل توجه است. در دوران پیشین، سه نوع مطالعات در حوزه علوم دینی داریم، اولین نوع آن، مطالعات پیشادینی و پایه‌ای است که بر حوزه مبادی و مبانی آمده است و بخشی از فلسفه و کلام عقلی ما مطالعه بر مبادی و مبانی است تا براساس آن به ساحت دین راه یابیم و دین‌داری بدون مطالعات پایه‌ای سودی ندارد.
اعرافی با بیان اینکه سه نوع مطالعات در حوزه اسلام داریم، بیان کرد: اگر بخواهیم به ساحت دین راه یابیم باید حتماً پای ما در مبادی عقلی و مبانی صحیح و درست گذاشته شود و این همان مطالعات نوع اول در اسلام است که این مبانی در فلسفه و کلام عقلی مطرح می‌شود و نمی‌توان به ساحت دین از جمله اسلام راه یافت مگر اینکه به ارزشمندی این مبادی و مبانی توجه جدی شود؛ برخی از خطابات قرآن تکیه به اندیشه پایه برای رسیدن به دین است، دین تعقلی اگر بخواهد شکل بگیرد، تعبد هم شکل بگیرد و بخواهد عقلانی باشد نیازمند مطالعات پایه است.
وی ادامه داد: نوع دوم مطالعاتی که در علوم اسلامی پیشینه بلندی دارد مطالعات پس از پذیرش دین منابع و متون دینی است با ترتب و سلسله مراتبی که فرض می‌شود و در این حوزه دامنه بزرگی از معارف و علوم دینی و اسلامی در هر مذهبی شکل می‌گیرد که برخی از آن کلام نقلی یا کلام عقلی متأخر و مباحث مربوط به شریعت و فقه با دامنه وسیع و یا در حوزه‌های اخلاق، علوم و معارف درون دینی را شکل می‌دهد؛ مطالعات پیشادینی در مذاهب، نحله‌ها و طیف‌های گوناگون دینی جهان اسلام متفاوت است، اما بدون تردید، دین استوار بدون مبادی و مبانی مورد اعتماد نیست.
اعرافی با اشاره به اینکه در عصر حاضر شکل دیگری از مطالعات هم اضافه شده است، گفت: این نوع مطالعات، مطالعات پسادینی است که محقق از فضای مباحث پیشادینی بالا می‌آید و دین را به‌عنوان یک حوزه معرفتی شکل گرفته در عالم، مورد مداقه و بحث قرار می‌دهد و این نوع سوم از مطالعات که در دنیای متأخر و معاصر رشد و اهمیت زیادی یافته است و نمونه‌هایی از آن در اندیشه و تراث تاریخی داریم، اما به وسعت امروز نیست، درواقع دین به‌عنوان پدیده و نهاد در حوزه علم مورد بحث قرار می‌گیرد و این نوع بی‌سابقه نیست، اما در شکل جدید دامنه وسیعی پیدا کرده است.
مدیر حوزه‌های علمیه بیان کرد: این نگاه ثانوی به منابع و مصادر تعلق می‌گیرد، به‌عنوان مثال قوائد حاکم بر قرآن و وضعیت حدیث سنجیده می‌شود و یا به رشته‌های فقه و کلام و بررسی قواعد و پدیده‌های مربوط به آن تعلق می‌گیرد؛ مطالعه مبنایی و پیشادینی، مطالعه درون‌دینی و حول مضامین و مدالیل منابع و متون که ما را به رشته‌های متنوع و قلمرو‌های معرفتی نائل می‌کند و سوم مطالعات متأخر ناظر به مصادر و منابع و رشته‌ها و پدیده‌های دینی است.
مطالعات متأخر نیازمند کار‌های جدی و مداقانه است
وی اضافه کرد: در مطالعات اسلامی برای هر یک از این مطالعات باید منهج درست و استوار داشته باشیم و به‌ویژه در مطالعات متأخر نیازمند کار‌های جدی و مداقانه هستیم، به‌عنوان مثال بحثی در سیره پیامبر(ص) و بزرگان که رفتار‌های آنان مدالیلی دارد و نگاه درجه دو به رفتار‌های معصوم و جامعه دینی انداخته می‌شود که از آن بهره می‌گیریم که همان نگاه درون‌دینی پدیدار می‌شود؛ در قرآن هم به همین شکل است که در ابتدا مضامین را می‌کاویم و بعد باید بررسی شود که چه قواعدی بر این بینش و گفتار حاکم است؛ و چگونه گفته شده است که ناظر به نگاه درجه دوم است.
استاد حوزه و دانشگاه تصریح کرد: نگاه و مطالعات دینی درجه سوم در دنیای امروز رشد پیدا کرده و ارزشمند است و این سه نوع مطالعه‌ای که بیان کردیم روش و منهج مخصوص به خود را می‌طلبند؛ مطالعات نوع سوم گاهی مورد بی‌مهری قرار می‌گیرد و نیازمند مطالعات مداقانه و روش‌شناسی منهجی است.
وی با اشاره به مطالعات مقایسه‌ای و تطبیقی گفت: این مقوله در تاریخ کهن وجود داشته، اما در دنیای جدید به‌دلیل گسترش ارتباطات و تعاملات میان گروه‌های بشر و ادیان و مذاهب توجه بیشتری به آن شده است، در مطالعات مقارن و تطبیقی، مطالعات ادیان و مذاهب و منابع و مصادر آن‌ها و دانش‌های شگل گرفته در ادیان و مذاهب می‌تواند عرصه‌های جدیدی را بگشاید.
اعرافی با بیان اینکه یکی دیگر از قلمرو‌های مطالعات مقایسه‌ای و تطبیقی، مطالعات مقارن و تطبیقی با علوم است، تصریح کرد: در علوم انسانی و مناسبات آن با اندیشه و معارف دین و علوم اسلامی حدود ۱۵ نظریه وجود دارد، در هر صورت ما بدون تردید نیازمند فعال کردن حوزه مطالعات علوم اسلامی در قلمروی مطالعات تطبیقی و مقایسه‌ای هستیم، در دهه‌های اخیر، حدود ۲۰ تحول در حوزه علوم انسانی در قم رقم خورده است که از جمله آن می‌توان به مطالعات علوم متقارن و تطبیقی بین اندیشه‌های دینی و معارف جدید اشاره کرد.
مدیر حوزه‌های علمیه افزود: مطالعات تطبیقی اسلامی و دین از یک سو و دستاورد‌های علوم انسانی و اجتماعی جدید از سوی دیگر گریزناپذیر است و این دو نوع مطالعات تطبیقی افق‌های جدید را به روی دین و علم گشوده است که در این زمینه کاستی داریم.
تحقیق اسلامی بدون آشنایی با علم اصول ادغان لازم ندارد
وی با اشاره به اینکه تعدد و تنوع روش‌شناسی و مناهج تحقیق در علوم اسلامی نکته حائز اهمیتی است، گفت: در دنیای جدید روش‌های تحقیق فراوانی داریم که در حوزه علوم انسانی می‌توان از آن بهره گرفت، به‌طور مثال علم اصول که منهج هزارساله‌ای است که کار شده و هیچ تحقیق اسلامی بدون آشنایی با علم اصول نمی‌تواند ادغان لازم را داشته باشد و همچنین نگاه خودبسندگی و اکتفای به آنچه که در اصول امروز وجود دارد، درست نیست بلکه باید عقل ما به‌سوی هر شناخت جدید در علم، سنت و دین باز باشد.
اعرافی بیان کرد: «استفراغ وسع» در اجتهاد کلامی، تفسیری و اخلاقی انجام می‌شود بدون اینکه کسی زبان‌شناسی را بشناسد، اتفاق نمی‌افتد، درواقع جز با شناخت روش‌شناسی انجام نمی‌شود و این دو بال باید در کنار یکدیگر یاری‌رسان پژوهشگران باشد. در منهج هرگونه بی‌اعتنایی به مناهج اصولی، تفسیری، حدیثی و روش‌شناسی مطالعات اسلامی از یک‌سو و بی‌اعتنایی به تحولات علمی قابل پذیرش نیست و مطالعات و پژوهش‌های اسلامی بدون این دو راه به جایی نخواهد برد.
مدیر حوزه‌های علمیه اظهار کرد: توجه به فناوری‌های جدید و هوش مصنوعی و ارتباط آن با علوم و معارف اسلامی نکته حائز اهمیت دیگر است، هوش مصنوعی از یک‌سو به‌مثابه موضوع در معارف اسلامی باید مورد توجه قرار بگیرد که فلسفه و اخلاق دارد و از یک‌سو باید در منابع و مصادر به‌کار گرفته شود، در معارف تا تبلیغ باید تحولات علمی و فناوری آن در همه ظهور وبروز پیدا کند.
اعرافی ادامه داد: در قم، اطلاعات و داده‌های موجود علوم اسلامی آزاد نیست و در دنیا به‌هم پیوسته نیست، بنابراین این اجلاس می‌تواند گامی در راستای آزاد شدن اطلاعات و داده‌های علوم اسلامی باشد که در ادامه در هوش مصنوعی نیز ورود پیدا کند و نگاه‌های جدید فناوری در چارچوب آن قرار بگیرد تا شاهد تحولات عظیمی در حوزه علوم اسلامی باشیم.
وی گفت: کاربست مطالعات گوناگون در دین‌داری و ترویج دین در میدان نکته حائز اهمیت دیگری است که در مراکز خاص علوم اسلامی کمتر به آن توجه شده است و این موضوع و نیز موضوعات پیشین که مطرح شد می‌تواند آفاق پیش روی مطالعات اسلامی را وسیع کند و امید است این نشست مبارک به نتایج عملی و عینی توصیه‌های جدید در این قلمرو‌ها بینجامد.
یادآور می‌شود، نخستین اجلاس بین‌المللی مدیران مراکز آموزشی و پژوهشی حوزه علوم و مطالعات اسلامی طی دو روز متوالی، ششم و هفتم بهمن‌ماه در نوبت صبح و عصر در دانشگاه قم برگزار می‌شود.