به گزارش ایکنا از استان مرکزی، صالح قاسمی، دبیر مرکز مطالعات راهبردی جمعیت، در نشست تخصصی موهبت که با محوریت بررسی نقش نخبگان در ارتباط متقابل جمعیت و پویایی جامعه به همت مرکز تحقیقات زن و خانواده بینات و با همکاری جهاددانشگاهی استان مرکزی و اداره‌کل ورزش و جوانان استان در مجتمع درمانی جهاددانشگاهی استان مرکزی برگزار شد، اظهار کرد: مسئله جمعیت در تمام دنیا وجود دارد و بیش از ۶۵ درصد کشورهای دنیا در حال حاضر سیاست جمعیتی در حال اجرا دارند.
وی با بیان اینکه سه شاخص اقتصادی، نظامی و ژئوپلتیک قدرت، در دنیا به موضوع جمعیت وابسته هستند و هر کشوری جوان‌تر است و ساختار جمعیتی بهتری دارد، از این سه منبع قدرت بهره بیشتری دارد، افزود: از دیدگاه ۱۳ دانشمند حوزه اقتصاد در دنیا، نرخ رشد جمعیت، موتور محرک نرخ رشد اقتصاد است.
قاسمی افزود: نرخ رشد جمعیت در ایران تا پایان سال ۶۵ معادل ۳.۹۱ درصد و تا پایان سال گذشته حدود ۶ دهم درصد بوده است که پایین‌ترین نرخ رشد جمعیت در طول تاریخ ایران محسوب می‌شود. در حوالی سال ۱۴۱۵ این رقم به صفر خواهد رسید و از ۱۴۲۰ به بعد، نرخ رشد منفی می‌شود. بر این اساس، با الگوی فعلی، در حدود سال ۱۴۱۵ جمعیت ایران به حدود ۹۲ تا ۹۳ میلیون نفر می رسد و پیک جمعیتی در این سال ثبت می‌شود و دیگر بالاتر نمی‌رود.
یک کشور ۱۰۰ میلیون نفری نخواهیم شد
وی با تأکید بر اینکه ایران در صورت ادامه روند فعلی جمعیتی، هیچ‌گاه یک کشور ۱۰۰ میلیون نفری نخواهد شد، در خصوص نرخ باروری نیز گفت: در دهه ۶۰ بیش از شش فرزند به ازای هر زن داشتیم و امروز حدود ۱.۶ فرزند به ازای هر زن داریم که کمترین نرخ باروری در طول تاریخ ایران است و استان‌های گیلان و مازندران پایین‌ترین نرخ باروری در ایران را دارند.
قاسمی با بیان اینکه کمترین نرخ باروری در کشورهای با اکثریت مسلمان نیز در ایران در حال ثبت شدن است، افزود: کشورهایی که بالای شش فرزند به ازای هر زن داشتند و حالا روند کاهشی دارند و به سه فرزند رسیده‌اند این روند را در بازه‌های بلندمدت‌تری نسبت به ایران طی کرده‌اند ولی ایران در ۱۰ سال و با سرعت بسیار بالایی این کاهش را تجربه کرده است.
وی گفت: تعداد تولدها از دهه ۶۰ کاهشی بوده و از دهه ۹۰ شرایط شیب تولد بدتر شده است. در سال ۹۴ تعداد تولدها یک میلیون و ۵۷۰ هزار نفر بود، سال ۱۴۰۲ به یک میلیون و ۵۷ هزار تولد و در سال گذشته به حدود ۹۸۰ هزار تولد رسید. بر این اساس در این فاصله زمانی کوتاه کاهش ۵۹۰ هزار تولدی را شاهد بوده‌ایم و این آمارها دلیلی بر نگران‌کننده بودن وضعیت جمعیت در کشور است.
هر سالمند ۴.۵ تا ۵ برابر یک جوان هزینه بهداشت و درمان
وی با بیان اینکه جمعیت بالای ۶۰ سال سالمند شمرده می‌شوند، افزود: نرخ موجود در این حوزه در حال حاضر ۱۴ درصد است و در سال ۲۰۵۰ به ۳۲ درصد می‌رسد که بر این اساس از هر سه نفر یک نفر در سال ۲۰۵۰ سالمند خواهد بود و میانگین سنی دو نفر دیگر نیز بالاتر از ۳۰ خواهد بود، در چنین شرایطی نیروی کار کاهش پیدا می‌کند و نیروی کار خارجی بیشتر از پیش به ایران سرازیر می‌شود، کاهش قدرت دفاعی امنیتی محسوس می‌شود، بیمه‌ها و صندوق‌های بیمه بازنشستگی به سمت ورشکستگی می‌روند و شبکه بهداشت به شدت تحت فشار قرار می‌گیرد. مطالعات پزشکی می‌گوید هر سالمند ۴.۵ تا ۵ برابر یک جوان هزینه بهداشت و درمان و مراقبت دارد.
از تربیت متخصص طب سالمندی جا مانده‌ایم
قاسمی اظهار کرد: یک پدیده‌ای در ایران در حال رشد است و انجمن جامعه‌شناسی اسم آن‌را سندرم آشیانه خالی گذاشته است، این سندرم سالمندانی را درگیر می‌کند که تنهایی‌های طولانی را تجربه می‌کنند و مبتلا به افسردگی‌های شدیدی شده‌اند. سالمندانی که فرزند ندارند یا کم‌فرزند هستند بیشتر در ریسک ابتلا به سندرم آشیانه خالی هستند و متأسفانه برخی جوانان امروز عقیده دارند که در شرایط اقتصادی امروز و به دلایل عقلی، صاحب فرزند شدن کار درستی نیست ولی آن‌ها از دوران سالمندی غافل هستند.
وی با اشاره به هرم سنی جمعیت گفت: ساختار جمعیتی ایران در حال تبدیل شدن به هرم وارونه است. درست است که سالمند شدن یک مسئله بین‌المللی است و کشورهای دیگری نیز درگیر آن هستند، اما سالمند شدن ایران چند ویژگی خاص دارد که آن‌را تبدیل به یک چالش جدی کرده است. اول اینکه سرعت سالمندی در ایران بالاست. مسیر سالمندی در کشورهای دیگر بین ۳۰ تا ۱۵۰ سال طول می‌کشد ولی در ایران مسیر سالمند شدن طی ۲۰ تا ۲۵ سال در حال رخ دادن است. وقتی اتفاقی به سرعت در جامعه رخ دهد، ساختارهای مدیریتی از آن مسئله جا می‌مانند و نمی‌توانند خود را به سرعت تطبیق دهند و در حال حاضر ما جا مانده‌ایم. به‌طور نمونه در حال حاضر نرخ سالمندی ۱۴ درصد است ولی در کل کشور ۲۶ متخصص طب سالمندی داریم و این به معنای جا ماندن در آموزش متخصص طب سالمندی است.
این پژوهشگر حوزه جمعیت درخصوص ویژگی دوم سالمندی ایران بیان کرد: با وجود اینکه کشورهای جنوب شرق آسیا همه با هم در حال سالمند شدن هستند و کشورهای اروپایی هم همین شرایط را دارند ولی ایران به‌واسطه سرعت بسیار بالایی که در حوزه سالمند شدن دارد، در محاصره کشورهای بسیار جوان غرب آسیا قرار گرفته است. میانگین سنی ایرانی‌ها بالای ۳۶ است و جزو کشورهای میانسال جهان هستیم و باید به جوانسازی جمعیت بپردازیم.
تأثیر ۴۷ متغیر بر الگوی فرزندآوری
وی مسئله جمعیت را یک مسئله چندین متغیره دانست و گفت: ۴۷ متغیر بر موضوع الگوی فرزندآوری تأثیر می‌گذارند که میزان اثرگذاری هر یک در این حوزه متفاوت است، بر این اساس نباید به سادگی در این حوزه اظهار نظر کرد. عده‌ای از فعالان حوزه جمعیت در این رابطه دچار تحلیل غلط می‌شوند و بعضی متغیرهایی که سهم آن‌ها را به‌درستی تشخیص نمی‌دهند را در اولویت قرار می‌دهند و در نهایت به نتیجه درستی نمی‌رسند. برای مثال، ناباروری مسئله مهمی است، اما برخلاف تصور عده‌ای، سهم این مسئله در شاخص‌های کلان جمعیتی کشور چندان زیاد نیست، گرچه اهمیت درمان ناباروری بسیار زیاد است.
دبیر مرکز مطالعات راهبردی جمعیت در ادامه با اشاره به راه‌اندازی مرکز خیریه درمان ناباروری از سوی جهاددانشگاهی استان مرکزی، این اقدام را بسیار خوب عنوان کرد که باید در سطح کشور اطلاع‌رسانی شود و گفت: خیرین باید به این حوزه وارد شوند. مسئله اصلی، الان مدرسه‌سازی نیست چون هر ساله در حال کم شدن تعداد دانش‌آموزان هستیم و باید به سمت خیرین نسل‌ساز برویم.
فرصت فرزندآوری همیشگی نیست
قاسمی اظهار کرد: جمعی از نابارورهای ثانویه در مطالعه‌ای تحت بررسی قرار گرفتند و ۸۹ درصد آن‌ها اعلام کرده‌اند که فکر می‌کردند فرصت فرزندآوری همیشه برایشان فراهم است و با این تصور، مابقی امور زندگی را در اولویت قرار داده بودند در حالی که فرصت فرزندآوری ابداً همیشگی نیست و باید این نکته را پرقدرت و هنرمندانه به زوج‌های جوان گفت.
وی همچنین با اشاره به مسئله سقط جنین گفت: ۹۰ درصد جنین‌هایی که سقط می‌شوند مشروع و سالم هستند ولی سقط آن‌ها به دلایلی همچون ناخواسته بودن، برنامه‌ریزی نشده بودن، نداشتن اطلاعات پزشکی و ناآگاهی از پیامدهای آن، فقدان اطلاعت روانشناختی، فقدان اطلاعات دینی و... رخ می‌دهد.
قاسمی درخصوص قانون غربالگری نیز با تأکید بر اینکه این قانون حذف نشده ولی از سطح یک خدمات به سطح دو برده شده است، افزود: در دنیا در حال حاضر غربالگری در سنین ۱۸ تا ۳۸ آن هم در صورت وجود اندیکاسیون پزشکی انجام می‌شود. این کار غیر از تحمیل فشار اقتصادی، استرس فراوانی به زوج وارد می‌کند و براساس بررسی که اواسط سال گذشته با همراهی سازمان بهزیستی کل کشور و انجمن معلولان ایران انجام دادم مشخص شد در پنج سال گذشته تولد فرزندان معلول یا دچار اختلالات مختلف، افزایش یا کاهش محسوسی نداشته است ولی هر از چندگاهی ادعاهایی در فضای مجازی عنوان می‌شود و پست‌هایی گذاشته می‌شود که از تأثیر افزایش تولد کودکان معلول به‌دلیل حذف توزیع لوازم پیشگیری سخن می‌گویند.
وی بیان کرد: از طرفی، این لوازم در کشور به نازل‌ترین قیمت‌ها موجود است و از طرف دیگر منطقی نیست که از یک‌سو سیاست جمعیتی کشور مبتنی بر تلاش برای افزایش باشد و از سوی دیگر در مراکز بهداشت، توزیع رایگان لوازم پیشگیری را داشته باشیم.
قاسمی گفت: عموم جامعه عقیده دارد از ۴۷ متغیر حوزه جمعیت، اکثر آن‌ها اقتصادی هستند و اگر شرایط اقتصادی بهبود یابد مشکل فرزندآوری رفع می‌شود در حالی که کسانی که مشکل اقتصادی ندارند، فرزند زیادی ندارند. البته مسئله اقتصاد در این حوزه مؤثر است ولی این مسئله تنها دلیل کاهش فرزندآوری نیستند و نگرش، فرهنگ و ارزش‌گذاری‌های اجتماعی نیز بسیار در این حوزه مهم هستند. در حوزه اقتصاد؛ حاکمیت، دولت و نظام برنامه‌ریزی مکلف هستند ولی اگر اصلاح نگرش و ارزش‌گذاری اجتماعی برای فرزندآوری اتفاق نیفتد به فرض اینکه قانون به‌صورت صددرصدی هم اجرا شود باز هم اتفاق مطلوبی نمی‌افتد چون خانواده فرزندآوری را ارزش تلقی نمی‌کند.
مشکل مشهورات غلط
وی با اشاره به کلیدواژه «مشهورات غلط» به‌عنوان گزاره‌هایی که در جامعه رایج و مشهور و به ظاهر علمی هستند و به‌واقع، هم علمی نیستند و هم تجربه آن‌ها را تأیید نکرده است ولی چون مشهورند و ظاهرشان علمی است جامعه آن‌ها را پذیرفته است، گفت: گفتمان جمعیت در کشور شکل گرفته است و در حال حاضر در مقطع اقناع مخاطب هستیم ولی در مسیر اقناع با مشکل مشهورات غلط مواجه هستیم.
دبیر مرکز مطالعات راهبردی جمعیت افزود: توجیه الگوی تک‌فرزندی مبتنی بر کیفیت فرزندآوری و پرورش فرزند است و بر این اساس عموم مردم عقیده دارند که برخورداری از یک فرزند با حفظ کیفیت تولد و رشد بهتر از برخورداری از چهار فرزند بدون برخورداری از این کیفیت است در حالی که اول باید کیفیت را تعریف کرد. تعبیر عموم جامعه از کیفیت، برخورداری‌های رفاهی و اقتصادی است، اما دانش تربیت می‌گوید تربیت باکیفیت مجموعه مهارت‌های فردی، خانوادگی و اجتماعی است و اگر کل این مهارت‌ها را ۱۰۰ درصد تصور کنیم ۲۰ تا ۳۰ درصد این مهارت‌ها در رابطه فرزند با والدین و ۷۰ تا ۸۰ درصد آن‌ها در رابطه فرزند با همسالانش شکل می‌گیرد. از طرفی بخش مهمی از این مهارت‌ها نیز در رابطه با خواهران و برادران شکل می‌گیرد و بخش مهمی از این مهارت‌آموزی در زندگی تک‌فرزندی بسیار کمتر تجربه می‌شود.
وی با بیان اینکه سازمان ثبت احوال براساس مطالعه‌ای اعلام کرد ریسک طلاق زوج‌هایی که تک‌فرزند بوده‌اند بیشتر از مابقی زوج‌هاست، گفت: کیفیت اقتصادی تک‌فرزندها هم پایین‌تر است چون الگوی زندگی تک‌فرزند، الگوی مصرف‌کنندگی است نه الگوی تلاش کردن، چراکه والدین به آن‌ها اجازه چنین تلاشی را نداده‌اند.
قاسمی افزود: گزاره غلط بعدی که می‌توان به آن اشاره کرد این است که والدین هرچقدر رصد و نظارت بیشتری روی فرزند داشته باشند فرزند باکیفیت‌تری خواهند داشت، بنابراین پدر و مادر به دو دوربین نظارتی روی فرزند تبدیل شده‌اند و همه امور را به جای او انجام می‌دهند، در چنین شرایطی فرزند حتی در دوران بزرگسالی، بدون والدین ناتوان است در حالی که رصد والدین باید نامحسوس باشد و باید خودکنترلی را به فرزند آموخت.
وی تأکید کرد: ذهن نخبگان، مهمترین جایی است که باید اصلاح شود، چراکه بر مابقی افراد جامعه تأثیرگذار هستند و نباید درگیر تحلیل‌های غلط و گزاره‌های مشهور غلط شوند.
کمک به درمان ناباروری با استفاده از ظرفیت خیرین
محسن مرادی، رئیس جهاددانشگاهی استان مرکزی نیز در این جلسه گفت: بحث جمعیتی یکی از اولویت‌های ویژه و اصلی کشور است و ابعاد مختلفی دارد.
وی با بیان اینکه درمان، یکی از ابعادی است که در حوزه ناباروری باید به آن پرداخت، به‌ویژه اینکه این معضل در حال افزایش است، افزود: درمان ناباروری از حوزه‌های پیچیده درمانی است که جهاددانشگاهی به همت متخصصان خود با پیگیری شهید کاظمی آشتیانی از دهه ۷۰ به آن ورود کرد و آن نهال نورس در حال حاضر به درخت تناوری تبدیل شده و مراکز درمان ناباروری جهاددانشگاهی که با عنوان رویان فعالیت می‌کنند که علی‌رغم تعداد کم، ۴۰ درصد خدمات این حوزه را در سطح کشور پوشش می‌دهند.
مرادی همچنین با بیان اینکه استان مرکزی در بحث سالمندی رتبه دوم یا سوم کشور را دارد که به خودی خود جای نگرانی دارد، از نخبگان و فعالان عرصه جمعیت خواست مرکز درمان ناباروری جهاددانشگاهی را به مخاطبان خود معرفی کنند تا از تحمیل هزینه رفت و آمد به شهرهای دیگر برای درمان این مشکل جلوگیری شود.
رئیس جهاددانشگاهی استان مرکزی گفت: این مرکز در اراک دارای بروزترین و مجهزترین تجهیزات کشور است و تمامی خدمات درمان ناباروری را به مراجعان ارائه می‌دهد و نرخ موفقیت بسیار بالایی دارد، از طرفی، با توجه به تعرفه‌های عمومی این مرکز، هزینه‌های کمتری در حوزه درمان ناباروری که درمان پرهزینه‌ای محسوب می‌شود به افراد تحمیل می‌شود.
وی افزود: جهاددانشگاهی استان مرکزی سال گذشته اولین مؤسسه خیریه درمان ناباروری در کشور را تحت عنوان رویش امید راه‌اندازی کرد و با توجه به هزینه‌های بالای درمان ناباروری، فعالیت این مرکزی می‌تواند به زوج‌های متقاضی که فاقد توان مالی کافی هستند در مسیر درمان کمک کند.
مرادی بیان کرد: در حل مسئله جمعیت، جنبه فرهنگی و اقتصادی به‌صورت توأمان وجود دارد. در جنبه فرهنگی باید در عرصه فرهنگ و بر روی عموم کار کرد تا موضوع استفاده از خدمات درمان ناباروری جا بیفتد. در بعد اقتصادی نیز، افرادی هستند که می‌خواهند صاحب فرزند شوند ولی توان مالی درمان را ندارند که در این راستا سعی شده است مراجعان با استفاده از بیمه‌ها و کمک‌های این صندوق خیریه، بتوانند در این حوزه اقدام کنند.
تا چاله جمعیتی فاصله چندانی نداریم
پروین مفتح‌زاده، مدیرکل امور بانوان و خانواده استانداری مرکزی نیز در این جلسه گفت: استان مرکزی در قصه جمعیت جزو استان‌های بحرانی است و ما تا رسیدن به چاله جمعیتی فاصله چندانی نداریم. حلقه مفقوده در استان کمرنگ بودن همراهی نخبگان است و ما باید برای رفع این مشکل تلاش کرده و کار مؤثر انجام دهیم.
وی افزود: کسانی که در این جلسه حضور دارند باید به نخبگان که اهل اندیشه و مطالعه هستند و آحاد مردم آنان را به‌عنوان اندیشمند و اهل تفکر قبول دارند اتصال پیدا کنند تا مسیر بهبود وضعیت جمعیتی کشور با کمک نخبگان به شکل بهتر و مؤثرتری طی شود.
نگرش جامعه را به حوزه فرزندآوری اصلاح کنیم
علی عظیم‌زاده، معاون فرهنگی اداره‌کل ورزش و جوانان استان مرکزی نیز در این نشست گفت: آنچه در سه دهه گذشته در حوزه کاهش جمعیت مطرح شد یک پروژه کاملا امنیتی بود. نقشه این بود که ایران تا سال ۲۰۵۰ میلادی به کشوری کاملاً پیر با همسایگانی کاملاً جوان تبدیل شود و متأسفانه به این جنبه ماجرا اصلا توجهی نشد و شعارهایی که داده شد، مبتنی بر تعدیل جمعیتی بود و این نکته‌ای است که باید به آن توجه کرد.
وی افزود: مشکلات معیشتی در جامعه عموماً به‌عنوان یکی از عوامل مهم عدم تمایل زوج‌های جوان به فرزندآوری مطرح می‌شود و از سوی دیگر در سیاست‌های کلان نظام در مباحث جمعیتی، نگاه توحیدی نادیده گرفته می‌شود در حالی که در نگاه توحیدی، خداوند تأکید کرده است که موانع ازدواج را برطرف خواهد کرد.
معاون اداره‌کل ورزش و جوانان استان مرکزی گفت: اداره‌کل ورزش و جوانان در راستای انجام تکالیف ذاتی خود در بحث جمعیتی، مأموریت‌هایی را پیگیری می‌کند، از جمله اینکه دوره تربیت مدرس جوانی جمعیت به‌زودی برگزار خواهد شد و در مجموع تلاش می‌کنیم نگرش جامعه را به حوزه فرزندآوری اصلاح کنیم.
بهره‌مندی از پتانسیل نخبگان؛ از راه‌های برون‌رفت از مسئله جمعیت
سارا حسینی، مدیر مرکز تحقیقات زن و خانواده بینات نیز در این نشست بیان کرد: نقش نخبگان در تحول‌آفرینی در جامعه به‌ویژه برای حل مسائل مهم به‌ویژه مسائل زنان و خانواده نقش بسیار پررنگی است.
وی با بیان اینکه مرکز تحقیقات زن و خانواده بینات تلاش کرده است به‌صورت تخصصی بر روی یکسری از مسائل زنان و خانواده تمرکز کند، افزود: این مرکز دارای ۹ کارگروه تخصصی است که براساس نظام مسائل حوزه زنان و خانواده شکل گرفته‌اند و یکی از مهمترین این کارگروه‌ها، کارگروه جمعیت است.
حسینی اظهار کرد: برای هر یکی از این کارگروه‌ها مأموریت‌هایی را تعریف کرده‌ایم و در کارگروه جمعیت به این نتیجه رسیدیم که یکی از راه‌های برون‌رفت از مسئله جمعیت می‌تواند بهره‌مندی از پتانسیل نخبگان باشد، چراکه اگر این قشر در این حوزه وارد شوند و فعالیت کنند می‌توانند یک تحول عظیم به معنای تام این مسئله را در این عرصه رقم بزنند، بر این اساس این نشست به‌عنوان پیش‌نشست در حوزه بررسی نقش نخبگان در پویایی جامعه و افزایش جمعیت برگزار شد و در نشست‌های بعدی به‌دنبال احصای راهکارها برای رفع مشکل جمعیت با همفکری جامعه نخبگان استان خواهیم بود.