اصطلاح جعل عمیق (Deepfake) از Deep Learning و Fake مشتق شده است و محتوای ویدیویی یا تصویری واقع‌گرایانه را توصیف می‌کند که با پشتیبانی یادگیری عمیق ایجاد شده‌اند. یعنی به‌گونه‌ای خبر منتشر شده است که جعلی یا واقعی بودن آن به هیچ‌عنوان مشخص نیست.
بیشتر بخوانید:
- مراقب قرآن‌های روی نیزه توسط رژیم سفاک صهیونی باشیم
- زبان جنگ باشیم
- حفظ وحدت؛ وظیفه اخلاقی و ملی در شرایط جنگی
- قرآن؛ نسخه آرامش و پایداری در روزگار بحران‌ها
- جنگ موجودیت
- کارکرد وطن؛ تبدیل کثرت به وحدت
- نابودی اسرائیل در آستانه ظهور امام زمان(عج)
در سال ۲۰۱۷ یکی از کاربران انجمن «redit» که یکی از قطب‌های اصلی اخبار روز دنیاست، با نام کاربری «دیپ فیک» ویدئو‌های مستهجنی را به اشتراک گذاشت که با استفاده از فناوری تغییر چهره ایجاد شده بودند و در آن چهره افراد مشهور را جایگزین چهره سوژه‌های اصلی کرد.
مثال واضح برای تعریف و درک جعل عمیق این است که در صفحات مجازی تصاویر یا فیلمی از یک انفجار در اثر حملات رژیم غاصب اسرائیل در یکی از مناطق کشور را می‌بینیم که خرابی‌های بسیاری به بار آورده است و با تیتر بزرگ انفجار در منطقه(نام آن منطقه)؛ لطفا ساکنان این مناطق تخلیه کنند» در حال انتشار است اما آیا این فیلم واقعیت دارد؟ در عصر هوش مصنوعی که ساختن فیلم و تصاویری که نه‌تنها شبیه واقعیت باشد بلکه خود واقعیت است، ساختن چنین فیلم جعلی کار آسانی به نظر نمی‌رسد؟ در این فیلم نام منطقه، انفجار و همه چیز طبیعی و حقیقی به نظر می‌رسد که تشخیص جعلی بودن یا نبودن آن بسیار کار سختی است، بنابراین باید ابزار تشخیص را دریابیم که در ادامه به آن اشاره خواهیم کرد.
هیچ تعریف جهانی واحدی برای اخبار جعلی حتی در علم روزنامه‌نگاری وجود ندارد. مطالعات موجود غالباً اخبار جعلی را با اصطلاحات و مفاهیمی مانند اخبار کذب یا (Maliciously false news)، اخبار دروغین یا (False news)، اخبار طنز یا (Satire news)، اطلاعات غلط یا (Disinformation)، اطلاعات نادرست یا (Misinformation) و شایعات (Rumor) مرتبط می‌کنند.
تفاوت اطلاعات نادرست با اطلاعات غلط در آن است که اطلاعات نادرست(miss information) به اخباری می‌گویند که منبع آن معلوم نیست و نیت اشتباه برای انتشار خبر وجود ندارد. اما برخی اخبار هستند که به نیت تخریب کردن افراد یا موضوعی منتشر می‌شود یعنی خبر به‌منظور تخریب کردن منتشر شده است که به آن (diss information) می‌گویند.
چگونه عصر دیجیتال در رواج اخبار جعلی نقش دارد
با توجه به اینکه در عصر پیشرفت تکنولوژی و فناوری قرار داریم عوامل متعددی از جمله بیش اطلاعاتی، انتشار و به اشتراک‌گذاری آسان، کاهش موانع ورود افراد غیرمتخصص به حوزه خبررسانی، بیان دیدگاه‌ها و برداشت‌های شخصی به‌عنوان حقیقت، نگرانی کمتر کانال‌های اطلاع‌رسانی به از دست رفتن محبوبیت و اعتبار خود نزد مخاطبان، الگوریتم‌های اینترنتی و انحصار در اخبار موافق عقاید خود، سهولت تغییر دادن هرگونه خبر و درنهایت کاهش قوانین نظارتی بر اخبار، در رواج اخبار جعلی می‌توانند نقش داشته باشند.
اطلاعات بیش از حد(over informatin): ما در دورانی زندگی می‌کنیم که روزانه در معرض بمباران خبری قرار داریم، به این معنا که در هر ثانیه چندین اخبار به‌طور همزمان تولید و در فضای مجازی منتشر و دائماً به‌روزرسانی می‌شود؛ بدیهی است در شرایطی که تعداد انتشار اخبار در یک روز سرسام‌آور باشد، میزان صحت و درستی بسیاری از اخبار نیز زیر سؤال برود زیرا در دنیای دیجیتال دائماً اخبار به‌روزرسانی می‌شود.
محدود نشدن قدرت نفوذ بر دانش جمعی به متخصصان: عصر دیجیتال این امکان را برای همه کاربران و مخاطبانش فراهم کرده است که بتوانند نه‌تنها دسترسی آسان به اخبار پیدا کنند بلکه خود در راستای انتشار اخبار و اطلاعات به‌راحتی قدم بردارند. بنابراین، رسانه نه‌تنها در اختیار قشر متخصص و نخبگانی قرار نمی‌گیرد و هرکسی که یک تریبون مانند اینستاگرام، توییتر یا اکانت در هر شبکه و صحفحات مجازی داشته باشند، میتواند صدای خود را به گوش همگان برساند.
انتشار و به اشتراک‌گذاری سریع و آسان اطلاعات: امروزه، امکان انتشار سریع یکی دیگر از عوامل تأثیرگذار برای انتشار اخبار جعلی در رسانه‌هاست؛ در عصر دیجیتال دیگر نیازی نیست تا برای اطلاع یافتن از یک خبر، یک روز کامل منتظر بمانید تا روزنامه آن را چاپ کند بلکه اخبار فوراً به اشتراک گذاشته می‌شود. در چنین شرایطی، سیاری از صاحبان رسانه برای عقب نماندن از فضای خبری، دست به انتشار هرگونه خبر می‌زنند و این به اشتراک‌گذاری سریع و پیش از ارزیابی محتوا، باعث ایجاد فرصت‌های عظیم برای خطا و حتی فریب هدفمند می‌شود.
بیان دیدگاه‌های شخصی به عنوان حقایق: ترکیب آنچه در خصوص سرعت انتشار اطلاعات و دسترسی همگانی به انتشار اطلاعات گفته شده با امکان ناشناس ماندن و گمنامی در رسانه‌های جدید این امکان را به‌وجود آورده که افراد عقاید و دیدگاه‌های شخصی خود را تحت عنوان حقایق انتشار دهند. درواقع فضای مجازی به همه افراد اجازه داده است که بدون هیج مانعی، نگرانی‌ها، عقاید و دیدگاه‌های خود را به اشتراک بگذارند و در چنین شرایطی ممکن است امکان تشخیص این موضوع که آیا این یک خبر واقعی است یا صرفاً برداشت شخصی کاربر است، مخاطبان را دچار چالش می‌کند.
نگرانی کمتر نسبت به از دست دادن شهرت: بسیاری از کانال‌های صفحات مجازی از انتشار اخباری که بی‌پایه و اساس باشد و صحت و سقم آن هنوز مشخص نشده است، ابایی ندارند زیرا مهم آن است که در همان لحظه و برای انتشار چنین خبر جنجالی، بازدید و لایک دریافت کنند؛ درواقع آنان نگران از دست دادن محبوبیت و اعتبار رسانه خود نزد کاربران نیستند و نسبت به تکذیب و رد شدن خبر جعلی که چندی پیش منتشر کردند هم نمی‌ترسند. بدیهی است که در چنین شرایطی اخبار جعلی به‌آسانی و به تعداد زیاد در رسانه‌ها و صفحات مجازی تولید می‌شود.
احاطه شدن با اطلاعات مبتنی بر خود: تاکنون برایتان پیش آمده است که هنگام گشت و گذار در اینستاگرام یا صفحه مجازی دیگر با پست یا تصویری مواجه شوید که روز گذشته در اینترنت آن را جست‌وجو کرده‌اید؟ این همان الگوریتم اینترنی است که در عصر حاضر با آن مواجه شدیم. الگوریتم‌های اینترنتی سبب شده است تا شما آنچه را ببینید که دوست دارید، درواقع شما را در اطلاعاتی که با عقاید، سلیقه و جهان‌بینی شما موافق است محاصره می‌کند. در چنین شرایطی، امکان تماشای اخبار دیگر و خارج از این جهان‌بینی محدود می‌شود و امکان دریافت اطلاعات نادرست را هم افزایش می‌دهد.
سهولت تغییر دادن اطلاعات: فناوری‌های عصر دیجیتال از جمله عکس‌ها و ویدئو‌ها امکان تغییر دادن اطلاعات و ایجاد اخبار جعلی و گمراه کردن گیرندگان را تسهیل کرده‌اند، درواقع در چنین شرایطی خبری که به دست ما می‌رسد را می‌توانیم مطابق با عقیده و برداشت شخصی خود تغییر بدهیم و سپس آن را منتشر کنیم که این خود از وثاقت خبر کاسته و در تولید اخبار جعلی عاملی مؤثر به‌شمار می‌رود.
کاهش قوانین و نظارت: اخبار جعلی با گسترش اینترنت به‌عنوان منبعی از اطلاعات رواج یافت. اینترنت بستری را فراهم کرد که هر فردی بدون نظارت بتواند مطلبی را منتشر کند که به مخاطبان بسیاری دسترسی یابد.
عوامل تشخیص اخبار جعلی در رسانه‌های اجتماعی
مطالعات نشان داده که عوامل اجتماعی و روان‌شناختی نقش مهمی را در جلب اعتماد عمومی توسط یک خبر جعلی داشته و انتشار آن را تسهیل می‌کند. درواقع ثابت شده که انسان هنگام تمایز بین حقیقت و دروغ بسیار غیرمنطقی عمل کرده و آسیب‌پذیر است و اطلاعات فریبنده میتواند در توانایی تشخیص جعلی بودن یک خبر تأثیر بگذارد و این موضوع نشان‌دهنده میزان بالای آسیب‌پذیری یک انسان در مقابل با اخبار جعلی است. مهم‌تر اینکه تکرار مواجه فرد با همان خبر جعلی میتواند توانایی تشخیص را پایین آورده و باعث اعتماد به خبر شود، بدتر آنکه اصلاح اطلاعات نادرست داده شده در خبر جعلی نیز فقط در برخی افراد که دارای سطح بالاتری از توانایی شناختی برخوردارند مؤثر بوده و همچنین فقط تعداد کمی از افراد مایل به اصلاح اطلاعات نادرستی هستند که در شبکه‌های اجتماعی مشاهده می‌کنند.
شاکله محتوایی
بررسی عنوان، عکس و متن خبر یکی از عوامل مؤثر در تشخیص اخبار جعلی به‌شمار می‌رود. اخبار جعلی با استفاده از تصاویر فریبنده، عدم تکامل جمله در تیتر خبر و ناقص بودن مفهوم آن، توجه زیاد به محرک‌های احساسی برای گمراه‌سازی از جمله ترس، عشق ترحم و انسان‌دوستی بر روی مخاطب عادی تأثیر گذاشته و تا اخبار جعلی بیش از اندازه اغواکننده و جذاب به نظر برسد.
بازی با احساسات خواننده، تولید جنجال در خبر، وجود عکس و فیلم جعلی در خبر و به‌طور کلی سوء‌استفاده از هرگونه عبارات نگران‌کننده و محرک برای مخاطبان میتواند راهی برای تشخیص جعلی بودن خبر باشد. این امر در شرایط حساس جنگی بیشتر خودنمایی می‌کند زیرا دشمنان درصدد ایجاد رعب و وحشت و هراس اغراق‌آمیز در بین مخاطبان هستند تا با این شیوه آنان را وارد جنگ رسانه‌ای کنند و افکار آنان را محاصره کنند و عملیات روانی برای ضعیف کردن ملتی که درگیر جنگ هستند را آغاز می‌کند. از طرفی دیگر نیز زمانی این اخبار انتشار و گسترش می‌یابد که بیشتر با ترند هشتگ‌های جنجالی یا موضوعات داغ روز از جمله جنگ روبه‌رو هستیم.
غالباً هم به‌دنبال تشویش و اضطراب عمومی است به‌ویژه در شرایط بحرانی مانند شیوع ویروس کرونا یا شرایط جنگی به جای مدیریت بحران و برقراری آرامش در جامعه یک اضطراب کشنده در بین مردم راه می‌اندازد.
معمولاً در اخبار جعلی شاهد برچسب‌زنی خوب یا بد بر افراد مختلف هستیم یعنی اخبار جعلی بر روی یک اتفاق یا فرد برچسب خوب یا بد می‌زند برای اینکه تا ابد در ذهن مردم ماندگار شود مانند خبر «ویروس کرونا از قم آغاز شد» درحالیکه خبر حقیقی آن است که «ویروس کرونا زودتر و در ابتدا در قم شناسایی شد.» حتی اگر بعداً هم خلاف آن خبر ثابت شود.
عامل نشر
یکی از مؤثرترین راه‌ها برای تشخیص اخبار جعلی توجه به رفتار و شرایط ناشر خبر خصوصاً در شبکه‌های اجتماعی است، زیرا پخش خبر در این شبکه‌ها به واسطه به اشتراک‌گذاری انجام می‌شود و همین امر رسیدن به منبع خبر را آسان می‌کند، بنابراین توجه به توالی زمانی فعالیت حساب سرعت انتشار خبر، عدم داشتن تعاملات اجتماعی و جامعه‌دوستی، استفاده از محرک‌های احساسی و روان‌شناختی، تقلید از اسم افراد معروف، عدم تکمیل پروفایل، قدمت حساب کاربری، سرعت واکنش به نظرات، سرعت انتشار و تولید خبر میتواند کمک شایانی را به تشخیص جعلی بودن یا عدم اعتماد به خبر منتشر شده کند.
منبع خبر
منبع خبر یکی از عوامل مؤثر در تشخیص خبر جعلی و واقعی به‌شمار می‌رود. به این صورت که در مواجهه با اخبار باید به وثاقت و اعتبار سندی خبر توجه ویژه داشته باشیم که این خبر در کدام یک از رسانه‌های معتبر داخلی منتشر شده است. تکیه بر انتشار خبر از طریق کانال‌ها و گروه‌های مختلف در شبکه و پیام‌رسان‌های مجازی نمی‌تواند به یک خبر اعتبار و سندیت بدهد.
علاوه‌بر این، در برخی از رسانه‌ها که البته در رسانه‌های داخلی کمتر مشاهده شده است، عباراتی از قبیل «به نقل از منبع آگاه» مشاهده می‌شود یعنی رسانه برای اعتبار سندی خبر مخاطب را به یک منبع ناشناس که اسمی از آن در خبر مشاهده نمیشود، ارجاع می‌دهد؛ بر همین اساس، منبع را به دو بخش نوع ارجاع و مستندات تقسیم کرده و در مواردی که ارجاع درستی در خبر ذکر نشده باشد و یا در خبر‌هایی که ماهیت داده‌محوری همچون آمار و ارقام دارد، می‌توان از طریق مستندات ارائه شده و تحقیق در مورد آن پی به جعلی بودن خبر برد در غیر این صورت، نمی‌توان به دقت خبر جعلی را تشخیص داد.
خبر واقعی از یک منبع معتبر باید پخش شده باشد ولاغیر و زمانی که یک خبر با نگاه‌های مختلف از چندین منبع خبری که چندان فاقد صلاحیت نیستند منتشر شود، باید به وثاقت آن شک کرد. در مقابل تکثر منبع، اخباری هم هستند که فاقد منبع است درواقع ساخته و پرداخت ذهن فریبنده یک شخص است و اطلاع و منبع خبر به هیچجا وصل نیست و به آن گم‌گشتگی منبع می‌گویند.
قوانین نشر
قانون نشر به‌عنوان یک راهکار در پیشگیری و تشخیص خبر جعلی کمک شایانی می‌کند، در واقع بازدارندگی قوانین و تغییر قوانین با توجه به بستر‌های مختلف توزیع خبر و شبکه‌های اجتماعی که عمدتاً با ضعف در ساختار قانونی و اجرای آن مواجه بوده و باید پروسه‌های زمان بر پیگیری خبر‌های جعلی اصلاح و این قوانین میتواند مشکل تعلل و سستی نظارت را حل نماید.
یادداشت از محدثه نعیمی‌فرد، فعال حوزه رسانه