کد خبر: ۴۲۹۵۲۸۳
تاریخ: ۲۹ تير ۱۴۰۴ - ۱۳:۱۳
آیت‌الله علیدوست مطرح کرد
فهم فقه موسیقی نیازمند گشایش راه‌های نوین است
استاد درس خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم گفت: مطالعات و پژوهش‌های گسترده‌ای در زمینه فقه موسیقی نیاز است و باید با مراجعه مکرر به منابع شرعی همچون قرآن، روایات و فقه جواهری، راه‌های نوینی در فهم فقه موسیقی باز شود.
به گزارش ایکنا از خراسان رضوی، آیت‌الله ابوالقاسم علیدوست، استاد درس خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم، در نشست علمی «عناصر جدید در موضوع‌شناسی موسیقی و رویکردهای نو در فقه موسیقی» که امروز، ۲۹ تیرماه در دفتر تبلیغات اسلامی خراسان‌رضوی برگزار شد، اظهار کرد: ابتدا لازم است اشاره کنم که موضوع پیش‌رو، مبحثی پیچیده و تخصصی است و تلاش می‌کنم تا حد امکان مبحث را به‌صورت ساده و قابل فهم ارائه دهم، اما طبیعتاً اقتضای موضوع ممکن است باعث شود برخی بخش‌ها جنبه‌های فنی داشته باشند و اگر شنونده، اندکی احساس سنگینی در مباحث داشت، به حساب ذات تخصصی موضوع گذاشته شود، با این وجود، تلاش من بر این است که بیان مطالب تا حد امکان روان و ساده باشد.وی ادامه داد: این جلسه نخستین از مجموعه هشت نشست است که امسال برگزار می‌شود و هدف آن گشودن افق‌های نو و معرفی رویکردهای تازه در حوزه فقه موسیقی است. هدف ما در این نشست‌ها، ارائه محتوایی فراتر از خلاصه‌سازی منابع فقهی موجود مانند مکاسب یا جواهرالکلام و هدف اصلی، گشودن راه‌های نو و ارائه افق‌های تازه در این حوزه است.
استاد درس خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم بیان کرد: از سوی دیگر، تأکید جدی بر حفظ انضباط فقهی داریم، یعنی هر نظریه یا دیدگاهی که مطرح می‌شود باید در چهارچوب‌های معتبر فقهی و با رعایت هنجارهای شرعی باشد. ارائه مطالبی که فاقد حجیت شرعی باشد یا منجر به تحریف احکام شرعی شود، مورد قبول نخواهد بود. این موضوع خط قرمز ما است و ضمن احترام به همه نظرها، اجازه تخطئه یا جریانی علیه نظرات دیگر داده نمی‌شود، این فرصتی است برای بیان دیدگاه‌های نو با رعایت انضباط فقهی، تا بتوانیم هم به گشودن افق‌های تازه بپردازیم و هم در چهارچوب اصول فقهی باقی بمانیم.
علیدوست گفت: با افتخار عرض می‌کنم که از سال ۱۳۹۴ با همکاری مدرسه اسلامی هنر قم و دفتر تبلیغات اسلامی، به‌عنوان دبیر علمی، در برگزاری همایش‌های مرتبط فعال بوده‌ام. تاکنون چهار همایش برگزار شده که هر کدام حاصل تلاش پژوهشگران و علاقه‌مندان بوده و به همراه آنها چهار جلد کتاب منتشر شده است که این کتاب‌ها مشتمل بر مقالات هر همایش بوده و به‌نوعی مستند پژوهشی این جلسات به‌شمار می‌روند.
وی بیان کرد: در همایش‌ها علاوه بر فقها، حقوقدانان و حتی هنرمندان نیز حضور فعال داشته‌اند تا از دیدگاه‌های مختلف به موضوع پرداخته شود. این تعامل بین حوزه و دانشگاه و همچنین هنرمندان متعهد، باعث شده است تا دغدغه‌ها و پیشنهادات مختلف در این نشست‌ها مطرح شود، البته باید تأکید کرد که این مسیر تازه شروع شده و باید با جدیت و پشتکار ادامه یابد. در این فرصت، قصد دارم سه موضوع را مطرح کنم، اول تحلیل عنوان جلسه، دوم بیان رویکردهای نو در فقه موسیقی و سوم ارائه نکات و دستاوردهای حاصل از 10 سال پژوهش در این حوزه.
استاد درس خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم ادامه داد: ابتدا به تحلیل عنوان می‌پردازم: «عناصر جدید در موضوع‌شناسی موسیقی و رویکردهای نو در فقه موسیقی.» این عنوان در واقع ترکیبی از دو موضوع است که به هم مرتبط شده‌اند، اما باید توجه داشت که این ترکیب «واو عاطفه» نیست بلکه «واو عطف مستانف» است، یعنی دو مبحث مستقل که به هم پیوند خورده‌اند.
علیدوست اظهار کرد: بحث نخست، «عناصر جدید در موضوع‌شناسی موسیقی» است و در این بخش، لازم است تمایز بین موضوع‌شناسی و مصداق‌شناسی را روشن کنیم. مصداق‌شناسی مربوط به بررسی موارد عینی و خارجی موسیقی است، برای نمونه گونه‌های جدید موسیقی یا اشکال تازه‌ای که خلق شده‌اند که این حوزه تخصص کارشناسان موسیقی است و از عهده فقه بیرون است، اما موضوع‌شناسی به مفهومی اطلاق می‌شود که فقیه با مراجعه به ادله شرعی، موضوع حکم شرعی را تعریف و تعیین می‌کند، یعنی موضوعی که حکم بر آن بار می‌شود و این موضوع بر مبنای شواهد شرعی و استنباطات فقهی تعیین می‌شود و ربطی به مصادیق خارجی ندارد.
استاد درس خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم افزود: برای نمونه شیخ انصاری معتقد است که «غنا» به خودی خود موضوع حرمت نیست، بلکه «لحظه»، «لعاب» یا «اضلال» (گمراه‌سازی) موضوع حرام است، به این معنا که ممکن است یک پدیده غنا باشد، اما حرام نباشد یا برعکس، غنا نباشد ولی حرام محسوب شود. تفاوت «غنا» و «موسیقی» نیز قابل توجه است، در فقه ما، «غنا» معمولاً به آوازخوانی گفته می‌شود حتی بدون همراهی آلات موسیقی و «موسیقی» به نواختن آلات، حتی بدون آوازخوانی گفته می‌شود. پس اگر بخواهیم درباره «عناصر جدید در موضوع‌شناسی موسیقی» بحث کنیم، منظور بررسی موضوعات و مفاهیم جدیدی است که در حوزه فقه به‌عنوان موضوع حکم مطرح می‌شود.
موسیقی می‌تواند وسیله تبلیغ حق یا ابزار گمراهی باشد
وی ادامه داد: برای نمونه، پدیده «اضلال» در موسیقی امروز می‌تواند ابعاد جدیدی داشته باشد، مثل استفاده از موسیقی به‌عنوان ابزاری برای گمراه کردن مردم یا حتی وسیله‌ای برای کنترل و سلطه سیاسی که در گذشته در قالب بحث‌های فقهی مطرح نبوده است، همچنین موسیقی می‌تواند در جهت عکس، وسیله هدایت و تبلیغ حق و ارزش‌های دینی قرار گیرد که این نگاه دو سویه، از موضوعات تازه‌ای است که در موضوع‌شناسی موسیقی باید مدنظر قرار گیرد.
استاد درس خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم بیان کرد: باید توجه داشت مسئله «دفع افسد به فاسد» هیچ‌گاه به‌صورت واقعی و عملی مطرح نبوده است، ما که سال‌ها روی این موضوع تحقیق کرده‌ایم، هرگز چنین موردی را مشاهده نکرده‌ایم. این نکته با اظهارنظر کسی که به‌تازگی وارد این حوزه شده و می‌گوید «ندیده‌ام»، متفاوت است. من هرگز به ذهنم خطور نکرده و ندیده‌ام که برای نمونه نوعی موسیقی که خود فاسد محسوب می‌شود، بتواند وسیله‌ای برای دفع فاسد بزرگ‌تر باشد، اما اکنون این مسئله به‌طور جدی مورد بحث قرار گرفته است.
علیدوست اظهار کرد: اکنون، چه طلبه باشید، چه دانشجو یا اساتید گرامی و علاقه‌مند، اگر سؤال شود که آیا رسانه ملی ما باید برخی فیلم‌ها را تولید کند، با وجود اینکه در چهارچوب سنتی این امر خلاف محسوب می‌شود، اما به جهت مقابله با فیلم‌های مبتذل، ناگزیر به این کار است. تصور کنید اگر رسانه ملی بخواهد صرفاً محتوای مذهبی همچون قرآن، مداحی، سینه‌زنی و سخنرانی ارائه دهد، بخش بزرگی از مخاطبان خود را از دست خواهد داد. وقتی مخاطبان رسانه ملی را رها کنند، به سمت رسانه‌هایی می‌روند که شاید تعهدی به ارزش‌های ما نداشته باشند، اگرچه ممکن است رسانه‌ای کاملاً بی‌تعهد نداشته باشیم، اما در جهان رسانه‌هایی وجود دارند که تعهدشان به ارزش‌های ما بسیار کم است.
وی گفت: در این شرایط، اگر رسانه ملی بخواهد مخاطبان خود را حفظ کند، ناچار است برخی فیلم‌ها و محتواهایی را تولید کند که شاید به ظاهر فاسد باشند، اما در حقیقت وسیله‌ای برای دفع افسد بزرگ‌تر خواهند بود. بحث «دفع افسد به فاسد» در فقه موضوعی است که باید به دقت بررسی شود. آیا واقعاً می‌توان با تحلیل موضوعی و فقهی، این مفهوم را وارد عرصه عمل کرد؟ آیا می‌توان پذیرفت که برخی موسیقی‌ها و صداها، حتی اگر به ظاهر مبتذل باشند، مجوز پخش داشته باشند؟ و آیا سخت‌گیری‌های مطلق در برخی فتاوی که هیچ صدایی و ابزاری را مجاز نمی‌دانند، به ضرر ما نخواهد بود؟
استاد درس خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم اظهار کرد: برای نمونه، اوایل انقلاب، برخی از فعالان رسانه‌ای استان گیلان به محضر امام خمینی(ره) مراجعه کردند و پرسیدند چگونه باید عمل کنند. در آن زمان بسیاری از صداهایی که امروز در تلویزیون پخش می‌شوند، ممنوع بودند. جالب است بدانید که سخت‌گیری‌ها بیشتر به‌خاطر شخص صاحب صدا بود تا کیفیت صوت یا آهنگ. مقاله‌ای جالب در این زمینه وجود دارد که قرار است در همایش چهارم منتشر شود، نویسنده این مقاله، موسیقی‌ها و ترانه‌های پیش و پس از انقلاب را با استانداردهای وزارت ارشاد امروز مقایسه کرده است و به این نتیجه رسیده که حدود ۶۰ درصد از آن موسیقی‌ها با معیارهای کنونی مطابقت دارند و علت رد شدن و سانسور در آن زمان بیشتر به دلیل شخصیت صاحب صدا بوده است تا کیفیت اثر.
علیدوست ادامه داد: وقتی این موضوع از امام خمینی(ره) پرسیده شد، ایشان تأکید کردند که به‌جای کوتاه آمدن، باید فرهنگ مردم ارتقا یابد و مردم را به پذیرش راه‌های صحیح عادت داد. این حرف امام، اگرچه عملی نشد، ولی نشان‌دهنده نگاه ایشان به این موضوع بود. اکنون با ورود عناصر جدید در موضوع‌شناسی، مانند نقش موسیقی به‌عنوان وسیله تبلیغی یا مخرب، رسالت رسانه ملی سنگین‌تر شده است و اهمیت این مبحث به قدری است که می‌تواند موضوع پایان‌نامه‌ها و تحقیقات گسترده در حوزه فقه و علوم اجتماعی باشد.
وی گفت: پیشنهاد من این است نهادهایی مانند دفتر تبلیغات و پژوهشگاه فقه معاصر این موضوع را در دستور کار قرار دهند تا تحقیق و پژوهش عمیقی در این زمینه انجام شود و نتایج آن به‌صورت پایان‌نامه، رساله و مجموعه مقالات منتشر شود، زیرا این مسئله موضوعی نو و مغفول است که جای کار فراوان دارد. در ادامه، مایلم به «رویکردهای نو در فقه موسیقی» بپردازم، رویکردهایی که افق‌های جدیدی را می‌گشایند، اما شرط اول آن رعایت انضباط فقهی است، یعنی نباید صرفاً براساس نظرات شخصی به موضوع نگاه کنیم، بلکه باید با روش‌های علمی و منظم به آن پرداخت.
علیدوست ادامه داد: برای نمونه، در کتاب «مکاسب» شیخ انصاری، به نکات مهمی درباره موسیقی و غنا اشاره شده است و ایشان می‌فرمایند مشکل اساسی در موسیقی خود صوت نیست، بلکه مقارنات حرامی است که ممکن است همراه آن باشد، مانند جلسات مختلط زن و مرد، بی‌حجابی و مصرف مشروبات الکلی. در این زمینه باید با دقت بیشتری بحث و از تعمیم‌های نادرست جلوگیری کرد.
وی افزود: با صدایی زیبا و آوازی دلنشین، مانند آنچه در اشعار کلاسیک «لب جام و لب جوی و لب یاری» توصیف شده، نمی‌توان به‌طور قطع گفت که آواز حرام است. آنچه حرام است، «مقارنات» و شرایط همراهی این آواهاست. در اینجا بحث فنی مطرح می‌شود که آیا این مقارنات به‌عنوان واسطه در تحقق حرمت هستند یا واسطه در عرضه آن، یعنی آیا با وجود این مقارنات، خود صدا حرام می‌شود؟ این نکته یکی از ابهامات کلام محقق سبزواری است، اما به هر حال افقی نو و راهی تازه را گشوده است، مسیری که در گذشته کمتر مورد توجه قرار گرفته بود.
استاد درس خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم گفت: این دیدگاه را می‌توان با نظریاتی که هر نوع صدا و آهنگی را چه چهچه باشد یا مطرب، به دلیل ایجاد خفت و سبکی در شنونده، حرام می‌دانند، مقایسه کرد. واقعیت این است که برخی صداها دارای خاصیتی هستند که انسان را به وجد می‌آورند، به‌گونه‌ای که شنونده از گوش دادن به آنها لذت می‌برد و تمایل دارد مدت‌ها به آن گوش دهد. لازم به ذکر است که این صداها در بازار موجودند و حتی وزارت ارشاد و رسانه ملی نیز در حال حاضر مشکلی با پخش آنها ندارند.
علیدوست بیان کرد: در مقابل، برخی فقها حتی استفاده از سازهایی مانند طبل در مناسبت‌هایی مانند روز عاشورا را حرام می‌دانند. نمونه آن، بزرگان و علمایی بوده‌اند که با وجود حضور هیئت‌ها و مداحان در منازل خود، بر کنار گذاشتن طبل و سازهای مشابه تأکید می‌کردند. این دیدگاه را در برابر نظراتی مانند محقق سبزواری قرار دهید که افق‌های جدیدی را به روی ما باز می‌کند.
وی اظهار کرد: شخصیت برجسته دیگری که ممکن است کمتر شناخته شده باشد، شیخ انصاری است. ایشان حرمت آوازخوانی را از دوش «غنا» برداشت و اظهار داشتند که غنا به ذات خود حرام نیست، بلکه لهو، لعب و اموری مانند «اضلال» و امثال آن سبب حرمت می‌شوند. به عبارت دیگر، حتی زیباترین و بهترین صداها، چنانچه در مجالس لهو استفاده شوند، حرام خواهند بود. لازم به ذکر است که در مورد آوازخوانی، شیخ انصاری راه را برای استفاده از آلات موسیقی نیز باز گذاشته است، مشروط بر اینکه ابزار و موقعیت، مروج لهو و بیهودگی نباشند.
استاد درس خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم اشاره کرد: برای نمونه، در جنگ‌ها استفاده از مارش نظامی یا در مراسم عزاداری بهره‌گیری از برخی آلات رایج است که هیچ‌گاه مشمول حرمت نمی‌شود. اگر مصداق لهو و بیهودگی نباشد، استفاده از این وسایل نیز جایز است. در حرم امام رضا(ع) در ایام مختلف این ابزارها به‌کار گرفته می‌شوند و این خود نشان‌دهنده پذیرفتن برخی اصول در این زمینه است.
علیدوست تصریح کرد: بنابراین، می‌توان گفت رویکردهای نو در فقه موسیقی، به‌ویژه نظریات محققانی همچون سبزواری و شیخ انصاری، سابقه تاریخی دارند و زمینه‌ای را برای بررسی‌های عمیق‌تر و نوآورانه فراهم می‌آورند. لازم است تأکید کنم که این رویکردها ضمن باز کردن افق‌های تازه، از انضباط فقهی کامل برخور دارند. ما نباید به هیچ وجه انضباط فقهی این بزرگان را زیر سؤال ببریم، بلکه باید با دقت و توجه، مسیر تحقیق و پژوهش در این زمینه را ادامه دهیم.
استاد درس خارج فقه و اصول حوزه علمیه قم در پایان اظهار کرد: شخصاً به این دو شخصیت و دیدگاه‌هایشان ارج می‌نهم و معتقدم که بررسی و توسعه این مباحث، به‌ویژه در حوزه فقه معاصر موسیقی، بسیار ضروری است. مطالعات و پژوهش‌های گسترده‌ای در این زمینه نیاز است و باید با مراجعه مکرر به منابع شرعی همچون قرآن، روایات و فقه جواهری، راه‌های نوینی در فهم فقه موسیقی باز شود.