در تقویم جمهوری اسلامی ایران، ۱۷ مردادماه به‌نام روز خبرنگار ثبت شده است. دلیل نام‌گذاری این روز آن است که در ۱۷ مرداد ۱۳۷۷، محمد صارمی، خبرنگاری از خبرگزاری ایرنا که همراه هشت دیپلمات ایرانی در سفارت ایران در کابل حضور داشت، به دست طالبان شهید و از آن زمان به بعد، سالروز شهادت وی، روز خبرنگار نام‌گذاری شد. به همین مناسبت، در یادداشت پیش‌رو به بررسی و تبیین حقوق خبرنگاران از منظر آموزه‌های دین اسلام پرداخته می‌شود.
اهمیت ارتباطات و جایگاه خبر در عصر کنونی
تمایل فطری انسان به زندگی اجتماعی و نیاز ذاتی او به برقراری ارتباط، همواره نقشی محوری در شکل‌گیری تمدن‌ها داشته است. در عصر حاضر، ظهور فناوری‌های نوین ارتباطی و گسترش شبکه‌های رسانه‌ای، انقلابی بنیادین در شیوه‌های تبادل اطلاعات ایجاد کرده است. این تحولات چنان گسترده است که صاحب‌نظران از آن با عنوان «انقلاب ارتباطات» یاد می‌کنند. از برجسته‌ترین دستاوردهای این تحول، می‌توان به شتاب بی‌سابقه در فرآیند اطلاع‌رسانی، امکان انتشار لحظه‌ای اخبار در گستره‌ای جهانی و دسترسی بی‌درنگ به اطلاعات در هر نقطه از جهان اشاره کرد.
در جهان امروز که به «عصر اطلاعات» موسوم است، تصمیم‌سازی در عرصه‌های گوناگون از جمله حوزه سیاسی و بین‌المللی، عرصه اقتصادی و بازرگانی و زمینه اجتماعی و فرهنگی، وابستگی تنگاتنگی به نظام کارآمد اطلاع‌رسانی دارد. این وابستگی، اهمیت نظارت بر دو حوزه را دوچندان می‌کند: کیفیت و صحت اطلاعات ارائه‌شده و حقوق قانونی فعالان عرصه خبر و اطلاع‌رسانی.
یادداشت پیش‌رو با درک این ضرورت‌ها، درصدد است تا با رویکردی فقهی حقوقی، مبانی شرعی حقوق خبرنگاران را در نظام اسلامی بررسی کند.
امنیت جانی خبرنگاران؛ از سیره معصومین(ع) تا قانون مطبوعات
در نظام حقوقی اسلام، خبرنگاران حتی در بحبوحه خطرناک‌ترین شرایط کاری از امنیت جانی برخوردارند. این حق که در سیره پیامبر اکرم(ص) و امیرالمؤمنین علی(ع) ریشه دارد، امروزه در قانون مطبوعات جمهوری اسلامی ایران نیز مورد تأکید قرار گرفته است.
بررسی منابع فقهی نشان می‌دهد که امنیت جانی خبرنگاران شامل مصونیت در برابر مجازات‌های شرعی عمومی در طول مدت مأموریت خبری می‌شود. حتی اگر خبرنگاری به گروه‌های مشمول مجازات شرعی مانند کفار حربی یا مرتدین وابسته باشد، تا زمانی که صرفاً به جمع‌آوری و انتشار اخبار مشغول باشد و مرتکب جرائم خاص نشود، جان او در امان است، مگر آنکه جرائمی علیه شهروندان انجام دهد. این حق امنیت در شرایط کنونی شامل مواردی چون مصونیت در مناطق جنگی و حمایت در برابر تهدیدات غیرنظامیان است.
سیره معصومین(ع) در مواجهه با پیام‌آوران و فرستادگان، حتی آنانی که از سوی دشمنان اسلام می‌آمدند، شاهدی محکم بر این مدعاست. پیامبر اکرم(ص) در صلح حدیبیه و امام علی(ع) در جنگ صفین، با وجود مواضع خصمانه طرف مقابل، امنیت جانی پیام‌آوران را تضمین کردند.
این حق در نظام حقوقی اسلام مشروط به رعایت دو شرط اصلی است؛ نخست آنکه خبرنگار صرفاً در چارچوب حرفه‌ای خود فعالیت کند و دوم آنکه از حدود قانونی و شرعی تجاوز نکند. در صورت ارتکاب جرائم مستقل مانند اقدام علیه امنیت ملی، این مصونیت ساقط می‌شود.
امروزه این آموزه‌های اسلامی در قانون مطبوعات ایران نیز تجلی یافته و خبرنگاران را در انجام وظایف حرفه‌ای خود مورد حمایت قرار داده است. این حمایت‌ها نه‌تنها امنیت شغلی خبرنگاران را تأمین می‌کند، بلکه به تسهیل فرآیند اطلاع‌رسانی در شرایط بحرانی نیز کمک می‌کند.
نکته حائز اهمیت آن است که این حق ناظر بر شخصیت حقوقی خبرنگار است، نه شخصیت حقیقی او؛ به این معنا که مصونیت خبرنگاران در طول مأموریت خبری، بر بعضی احکام عام تقدم دارد، مشروط بر آنکه ضوابط شرعی و قانونی فعالیت رسانه‌ای را رعایت کنند. این رویکرد اسلامی که ترکیبی از حرمت نفوس و مصالح ارتباطاتی است، الگویی متعادل و کارآمد برای تنظیم روابط رسانه‌ها و حکومت ارائه می‌دهد؛ الگویی که هم از حقوق خبرنگاران حمایت و هم مصالح عمومی جامعه را تأمین می‌کند.
سیره معصومین(ع) در تأمین امنیت جانی خبرنگاران
مستندات تاریخی و روایی متعددی از سیره پیامبر اکرم(ص) و ائمه معصومین(ع) وجود دارد که به‌وضوح نشان می‌دهد چگونه ایشان حتی در سخت‌ترین شرایط، امنیت جانی پیام‌آوران و خبرنگاران زمان خود را تأمین می‌کردند:
الف) رفتار پیامبر(ص) با فرستادگان مسیلمه کذاب: مسیلمه از افراد شیادی بود که در عصر پیامبر(ص) می‌زیست و ادعای نبوت کرده بود. در روایتی آمده است هنگامی که دو نفر از فرستادگان مسیلمه نزد پیامبر(ص) آمدند تا ایشان را به پیامبری او دعوت کنند، حضرت به آن دو مأمور فرمود: «نظر شما (نسبت به این ادعا) چیست؟» آنان گفتند: «ما همان را می‌گوییم که او گفته است.» پیامبر(ص) فرمود: «اگر چنین نبود که نمی‌توان فرستادگان را کشت (ضرورت امنیت جانی)، گردن شما را می‌زدم.» (سنن ابی‌داود، ج ۲، ص ۱۴۰۲)
ب) تأکید امام صادق(ع) بر مصونیت جانی فرستادگان: امام صادق(ع) از پدرانش نقل می‌فرماید که رسول اکرم(ص) فرمود: «اِلیقتل الرسل و لا الرهائن؛ فرستاده و گروگان کشته نمی‌شود.» (وسائل‌الشیعه، ج ۱۵، ص ۱۴۰۲)
ج) رفتار امیرالمؤمنین(ع) با فرستادگان معاویه: در منابع تاریخی آمده است معاویه مردی را با نامه‌ای سفید نزد امام علی(ع) فرستاد. حضرت پس از مشاهده نامه، خطاب به مأمور معاویه فرمود: «وای بر تو! در شام چه خبر است؟» مرد مأمور گفت: «می‌ترسم که اگر حقیقت را بگویم، به دست تو کشته شوم.» حضرت فرمود: «چگونه و چرا تو را بکشم، در حالی که تو فرستاده‌ای؟» (وسائل‌الشیعه، ج ۱۵، ص ۱۴۰۲)
این روایات به‌وضوح نشان می‌دهد که مصونیت فرستادگان و پیام‌آوران، اصلی مسلم در سیره معصومین(ع) بود و حتی شامل فرستادگان دشمنان اسلام نیز می‌شد.
مصونیت قضایی خبرنگاران در پرتو آموزه‌های اسلامی
در نظام حقوقی اسلام، مصونیت قضایی خبرنگاران به‌مثابه اصلی مسلم مورد پذیرش قرار گرفته است. این مفهوم که در متون فقهی و سیره معصومین(ع) ریشه دارد، به معنای معافیت خبرنگاران از تعقیب کیفری در مواردی است که در چارچوب وظایف حرفه‌ای خود عمل کرده باشند و شامل مصونیت از پیگرد به‌دلیل انتشار اخبار ناخوشایند، معافیت از مسئولیت مدنی ناشی از آسیب‌های غیرعمدی و حمایت در برابر شکایت‌های سلیقه‌ای است.
بررسی منابع اسلامی نشان می‌دهد که این مصونیت بر چند پایه استوار است. اساس این حق در فقه امامیه به قاعده تسلیط بازمی‌گردد که براساس آن، هر فردی حق تصرف در اموال و دارایی‌های خود را دارد. فقهایی مانند شیخ طوسی و محقق حلی با استناد به این قاعده، حق خبرنگاران بر اطلاعات جمع‌آوری‌شده را به رسمیت شناخته‌اند. آنان تصریح کرده‌اند که انتشار اخبار و اطلاعات در صورتی که متضمن تجاوز به حقوق دیگران نباشد، حتی اگر موجب ناخرسندی برخی افراد یا نهادها شود، قابل تعقیب کیفری نیست.
قاعده لاضرر نیز پایه دیگری برای این مصونیت است. این قاعده که از احادیث نبوی گرفته شده، هرگونه ضرررسانی بی‌وجه را نفی می‌کند. بر این اساس، تعقیب کیفری خبرنگاران به صرف انجام وظیفه حرفه‌ای، مصداق بارز ضرر ناروا محسوب می‌شود. امام خمینی(ره) در تحریرالوسیله با اشاره به این قاعده، بر لزوم ایجاد فضای امن برای فعالیت‌های مشروع تأکید کرده است.
در کنار این اصول، سیره عملی معصومین(ع) نیز حاکی از توجه ویژه اسلام به این حق است. رفتار امیرالمؤمنین(ع) با منتقدان و راویان اخبار، رویکرد تساهل‌آمیز اسلام در این زمینه را نشان می‌دهد. ایشان در عهدنامه مالک اشتر، به صراحت بر لزوم پرهیز از برخوردهای سلیقه‌ای با منتقدان تأکید فرموده است.
با این حال، این مصونیت مطلق نیست و محدودیت‌هایی دارد. فقه اسلامی مواردی مانند افشای اسرار نظامی، انتشار مطالب خلاف عفت عمومی، ترویج الحاد، افشای اسرار نظامی و اشاعه اکاذیب را از شمول این مصونیت خارج دانسته و این استثناها در ماده ۶ قانون مطبوعات ایران نیز انعکاس یافته است.
حقوق خبرنگاران در اسلام نه یک امتیاز، بلکه ضرورتی اجتماعی است که تحقق آن مستلزم تدوین منشور حقوقی مبتنی بر منابع فقهی، ایجاد سازوکارهای نظارتی مستقل، آموزش اخلاق حرفه‌ای به فعالان رسانه‌ای و تعیین دقیق مرزهای آزادی بیان است. نظام حقوقی اسلام با ترکیب هوشمندانه حقوق و مسئولیت‌ها، الگویی متعادل برای فعالیت رسانه‌ها ارائه می‌دهد که هم به حمایت از حقوق خبرنگاران می‌پردازد و هم مصالح عمومی جامعه را تأمین می‌کند.
الهه‌سادات بدیع‌زادگان