به گزارش خبرنگار ایکنا، حجت‌الاسلام والمسلمین حمیدرضا مطهری، عضو هئیت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی عصر پنجشنبه ۳۰ مردادماه در ادامه سلسله نشست‌های پیامبر رحمت با حضور اساتید حوزه و دانشگاه که با موضوع حقوق بشردوستانه در سیره نبوی (ص) در پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی برگزار شد، اظهار کرد: بحثی که امروز مورد توجه قرار می‌گیرد، حقوق بشردوستانه در سیره پیامبر اکرم(ص) است چراکه ایشان به عنوان پیامبر رحمت، نه فقط برای پیروان خود بلکه برای تمام بشریت، مظهر مهربانی و عطوفت بودند و سخنان و سیره آن حضرت گواهی روشن بر این حقیقت است.
وی ادامه داد: جامعه‌ای که پیامبر اکرم (ص) در آن مبعوث شدند، جامعه‌ای بود سرشار از خشونت، تعصبات قبیله‌ای و جهل؛ فضایی که خشونت ذاتی یکی از بارزترین خصوصیات آن به شمار می‌رفت. در چنین شرایطی، پیامبر رحمت آمد تا این جامعه را از تاریکی جهل به نور عقلانیت، از خشونت به عطوفت و از تبعیض به عدالت برساند و ایشان موفق شدند همان جامعه خشن جاهلی را به الگویی برای سایر ملت‌ها و تمدن‌ها تبدیل کنند.
حجت الاسلام مطهری با اشاره به تفاوت حقوق بشر و حقوق بشردوستانه بیان کرد: حقوق بشر در کلیت خود به حقوق انسان‌ها در همه شرایط می‌پردازد اما حقوق بشردوستانه ناظر بر حقوق انسان‌هایی است که در شرایط جنگی نقشی ندارند. یعنی غیرنظامیانی که در جنگ شرکت نمی‌کنند، نباید مورد تعرض قرار گیرند که این موضوع امروزه در قالب کنوانسیون‌ها و قوانین بین‌المللی تدوین شده است؛ قوانینی که متأسفانه به دلیل فقدان ضمانت اجرایی، اغلب در عمل نقض می‌شوند.
وی با مقایسه این قوانین با سیره پیامبر اسلام(ص) گفت: وقتی قوانین امروزی را با تعالیم پیامبر(ص) می‌سنجیم، مشاهده می‌کنیم که اصول بشردوستانه نه تنها توسط ایشان بیش از ۱۴۰۰ سال پیش بیان و تدوین شد، بلکه در عمل نیز به اجرا درآمد و از همه مهم‌تر اینکه برای آن ضمانت اجرایی در نظر گرفته شد. پیامبر اکرم (ص) هرگز اجازه نمی‌دادند افراد از این اصول تخطی کنند یا حقوق غیرنظامیان را زیر پا بگذارند.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی یکی از مهم‌ترین اصول در سیره نبوی را رعایت جوانمردی در جنگ‌ها دانست و افزود: پیامبر اسلام بر این نکته تأکید داشتند که حتی در شرایط جنگ نیز اصول اخلاقی و انسانی رعایت شود و جنگ به شیوه‌ای برابر صورت گیرد و نکته جالب اینجاست که در اکثر جنگ‌هایی که مسلمانان در کنار پیامبر حضور داشتند، از نظر کمیت و تجهیزات نظامی بسیار کمتر از دشمن بودند، اما با رعایت اصول انسانی و اخلاقی، الگویی متفاوت از جنگ را به نمایش گذاشتند.
وی تصریح کرد: پیامبر اکرم (ص) در طول حیات مبارک خود بار‌ها دستور دادند که از کشتن زنان، کودکان، پیران، بیماران، و حتی تخریب درختان و مزارع خودداری شود و این نکات نشان‌دهنده آن است که ایشان نه تنها به دنبال پیروزی نظامی، بلکه به دنبال نهادینه‌سازی اخلاق انسانی در سخت‌ترین شرایط یعنی میدان نبرد بودند.
حجت الاسلام مطهری خاطرنشان کرد: اگر امروز جهان غرب و مجامع بین‌المللی به‌دنبال تحقق واقعی حقوق بشردوستانه هستند، باید سیره پیامبر اسلام را به عنوان یک الگوی کامل مورد توجه قرار دهند؛ الگویی که برخلاف قوانین امروزی فاقد ضمانت اجرا نیست، بلکه در آن عدالت، اخلاق و معنویت در کنار هم قرار گرفته‌اند.
الزام پیامبر اسلام به رعایت اصول جوانمردانه در جنگ‌ها
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با اشاره به سیره پیامبر اکرم(ص) در جنگ‌ها گفت: پیامبر هرگز آغازگر جنگ نبودند و حتی در بحبوحه نبرد نیز بر دعوت به صلح، پرهیز از شبیخون و رعایت اصول جوانمردانه تأکید می‌کردند؛ اصلی که بعد‌ها در سیره امام علی (ع) و قیام امام حسین (ع) نیز مشاهده می‌شود.
استاد حوزه و دانشگاه اظهار کرد: نکته مهم در جنگ‌های پیامبر اکرم (ص) رعایت اصول جوانمردانه بود. آن حضرت با وجود کمبود نیرو‌ها در همه موارد این اصول را رعایت می‌کردند و یکی از بارزترین جلوه‌های این اصول، پایبندی به حقوق بشردوستانه در جنگ‌ها بود؛ به گونه‌ای که هرگز اجازه داده نمی‌شد جنگ بدون اطلاع قبلی آغاز شود یا مردمی بی‌گناه هدف بمباران، انفجار، انتحار یا کشتار دسته‌جمعی قرار گیرند.
وی افزود: در بررسی سیره پیامبر اکرم(ص) می‌بینیم که آن حضرت حتی در شرایطی که مجبور به دفاع می‌شدند، ابتدا اعلام می‌کردند و طرف مقابل را به ترک دشمنی دعوت می‌نمودند و سپس وارد جنگ می‌شدند. به عبارت دیگر، پیامبر(ص) هیچگاه آغازگر جنگ نبودند و هیچگاه شبیخون را تجویز نکردند.
مطهری در ادامه به نمونه‌ای تاریخی اشاره کرد و گفت: در نبرد خیبر، زمانی که امیرالمؤمنین علی (ع) از سوی پیامبر (ص) مأمور فتح قلعه شد، از ایشان پرسید: «آیا مستقیماً وارد جنگ شوم یا ابتدا دعوت کنم؟» پیامبر اکرم (ص) فرمودند: «ابتدا دعوت کن.» این در حالی بود که جنگ چند روزی آغاز شده بود و افراد متعددی پیش‌تر در نبرد حضور یافته و ناکام بازگشته بودند. با این وجود، پیامبر (ص) باز هم تأکید کردند که ابتدا دعوت به صلح و بازگشت صورت گیرد.
وی تصریح کرد: همین سیره در دوران امیرالمؤمنین علی (ع) نیز تداوم یافت و در سه جنگی که بر ایشان تحمیل شد، حضرت هیچگاه آغازگر جنگ نبودند و یکی از مهم‌ترین دستوراتشان به یاران این بود که هیچگاه جنگ را آغاز نکنند. ایشان حتی فرستادگانی را نزد سپاه دشمن می‌فرستادند تا آنان را به ترک مخاصمه دعوت کنند؛ اقدامی که ریشه در سنت پیامبر داشت.
مطهری ادامه داد: این سیره در قیام امام حسین علیه‌السلام نیز کاملاً مشهود است. با وجود شرایط نابرابر و قرار گرفتن در برابر سپاهی عظیم، امام حسین (ع) بار‌ها نیرو‌های دشمن را به ترک جنگ و بازگشت دعوت کردند. این رفتار امام در حقیقت تلاشی برای نجات حتی اندکی از نیرو‌های دشمن بود تا از کشتاری بیهوده جلوگیری شود.
وی تأکید کرد: در سیره پیامبر اکرم (ص) همواره اقدام ناجوانمردانه در جنگ‌ها، همچون شبیخون و حملات غافلگیرانه، نهی شده است. آن حضرت بار‌ها هشدار دادند که هیچ قومی و هیچ گروهی نباید به شکل ناجوانمردانه مورد حمله قرار گیرد و رعایت این اصل یکی از مهم‌ترین آموزه‌هایی است که باید در همه جنگ‌ها مورد توجه قرار گیرد.
سیره نبوی در رعایت حقوق غیرنظامیان
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با اشاره به آموزه‌های انسانی پیامبر اسلام در عرصه جنگ گفت: پیامبر اکرم (ص) با وجود فقدان قوانین مدون بشردوستانه در عصر خود، همواره اصول جوانمردانه را رعایت می‌کردند، به حفظ جان غیرنظامیان به‌ویژه زنان و کودکان توجه داشتند و حتی کوچک‌ترین تعرض به آنان را به شدت نهی می‌فرمودند.
وی اظهار کرد: یکی از اصول مهم در جنگ‌ها، که امروزه در قوانین و کنوانسیون‌های ژنو مورد تأکید قرار گرفته، جداسازی نیرو‌های نظامی از غیرنظامیان است. بر اساس این قوانین، نظامیان باید با پوشیدن لباس و نشان مشخص از غیرنظامیان متمایز باشند تا آسیبی متوجه افراد بی‌گناه نشود.
حجت الاسلام مطهری ادامه داد: در عصر پیامبر اکرم (ص) چنین یونیفرم‌ها و نشانه‌هایی وجود نداشت و تفاوتی میان لباس نظامیان و غیرنظامیان دیده نمی‌شد. اما پیامبر اسلام (ص) با تدبیر‌های دیگری این اصل را رعایت می‌کردند. به عنوان مثال در هنگام فتح مکه، پیش از ورود به شهر دستور دادند تا نیرو‌های مسلمان در اطراف شهر آتش روشن کنند تا ساکنان مکه بدانند شهر در محاصره است و از مقاومت دست بردارند. این اقدام در حقیقت پیامی آشکار به غیرنظامیان بود تا امنیت خود را با ترک مقابله حفظ کنند.
استاد حوزه و دانشگاه افزود: پیامبر اکرم (ص) علاوه بر این، راهکاری ویژه برای مصون ماندن غیرنظامیان ارائه کردند. آن حضرت فرمودند: «هر کس در خانه خود بماند، در امان است.» به این معنا که ماندن در خانه، نشانه عدم مشارکت در جنگ و ترک مخاصمه بود و جان چنین افرادی در امنیت کامل قرار داشت.
وی تصریح کرد: پیامبر (ص) همچنین دستور دادند تا پرچمدارانی در پیشاپیش سپاه حرکت کنند تا به روشنی مشخص شود چه کسانی از نیرو‌های نظامی هستند و به این ترتیب غیرنظامیان مکه بتوانند میان سپاه جنگجو و مردم عادی تمایز قائل شوند. حتی هنگامی که یکی از پرچمداران در آستانه ورود به مکه گفت: «امروز روز انتقام است»، پیامبر بلافاصله او را از مسئولیت برداشتند و امیرالمؤمنین علی (ع) را به جای وی منصوب کردند و اعلام فرمودند: «الیوم یوم المرحمة؛ امروز روز رحمت است نه انتقام.» این تغییر رویکرد نشان داد که هدف پیامبر نه انتقام‌گیری، بلکه برقراری صلح و حفظ جان مردم بی‌دفاع بود.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی با بیان اینکه زنان و کودکان در طول تاریخ همواره قربانیان اصلی جنگ‌ها بوده‌اند، خاطرنشان کرد: پیامبر اسلام (ص) در زمان اعزام سپاهیان به میدان نبرد، به صراحت فرمان می‌دادند که از تعرض به زنان و کودکان جلوگیری شود و جان آنان در هر شرایطی محفوظ بماند.
حجت الاسلام مطهری گفت: حتی در یکی از جنگ‌ها، هنگامی که خالد بن ولید زنی از سپاه دشمن را به قتل رساند، پیامبر اکرم (ص) به شدت متأثر شدند، قاتل را مورد بازخواست قرار دادند و ضمن نهی دوباره از کشتن زنان، خالد را به شدت توبیخ کردند. این برخورد نشان می‌دهد که رعایت حقوق زنان، کودکان و به طور کلی غیرنظامیان، جایگاهی ویژه در سیره پیامبر داشته است.
وی تأکید کرد: آموزه‌های پیامبر اسلام (ص) در زمینه جنگ، نشان می‌دهد که حقوق بشردوستانه و اصولی همچون مصونیت غیرنظامیان، نه تنها موضوعی مدرن و امروزی نیست بلکه در سیره نبوی به‌طور عملی اجرا می‌شد. پیامبر اسلام (ص) نه تنها توصیه می‌کردند، بلکه خود در مقام فرمانده، ضمانت اجرای این اصول را نیز فراهم می‌ساختند.