شهادت امام حسن مجتبی(ع)، دومین پیشوای اهل بیت(ع)، رخدادی غم‌انگیز و در عین حال آموزنده در تاریخ اسلام است. ایشان با صبر، بردباری و پایبندی به اصول دین و مصالح مسلمین، الگوی کامل اخلاق و کرامت انسانی بودند و زندگی سراسر جود و گذشت ایشان تا آخرین لحظات با عدالت و رحمت همراه بود. شهادت امام، نه تنها فقدان جسمانی یک امام معصوم را نشان می‌دهد، بلکه یادآور پایبندی به حق، صلح و اصول الهی است که همواره پیام‌آور عبرت و درس برای نسل‌های بعدی مسلمانان خواهد بود.
به مناسبت شهادت امام حسن مجتبی(ع)، خبرنگار ایکنای خراسان رضوی با حجت‌الاسلام والمسلمین، مهدی شریعت‌تبار، گفت‌وگویی انجام داده است که در ادامه می‌خوانیم؛
ایکناـ با توجه به اینکه امام حسن مجتبی(ع) به «کریم اهل بیت» مشهور هستند، کرامت و بخشش ایشان چه ابعاد عمیق معرفتی و تربیتی دارد؟
امام حسن مجتبی(ع) به دلیل کرامت و بزرگواری که داشتند، همواره به عنوان «کریم اهل بیت» شناخته می‌شوند. این صفت والای اخلاقی در زندگی ایشان جلوه‌ای بی‌نظیر و نمونه‌ای عملی از ارزش‌های اسلامی را نشان می‌دهد. همه ائمه(ع) و اهل بیت از کرامت برخوردار بودند؛ همان‌طور که در زیارت جامعه کبیره ذکر شده است:«عادتکم الاحسان و سجیتکم الکرم». این بیان نشان می‌دهد که اهل بیت(ع) همواره به احسان و نیکوکاری عادت داشته و اخلاق و سجیت ایشان سرشار از بزرگواری و کرم بود. در میان اهل بیت، این ویژگی در امام حسن(ع) جلوه بیشتری داشت و به شکل بارزی در دو بعد مهم سخاوت و بخشندگی و بزرگواری، عفو و گذشت قابل بررسی است.
امام حسن(ع) در زمینه جود و انفاق بسیار پیشرو بودند و نقل شده است که اموال خود را در طول زندگی چندین بار تقسیم می‌کردند و بخش مهمی از دارایی خود را در راه خدا انفاق می‌نمودند. گاهی نیز همه اموال خود را بین فقرا و نیازمندان تقسیم می‌کردند تا علاوه بر رفع نیازهای مادی آنان، نمونه عملی از کرامت و سخاوت را به جامعه نشان دهند. علاوه بر این، کسانی که به ایشان جسارت می‌کردند یا مرتکب خطا می‌شدند، با بزرگواری و حلم ایشان مواجه می‌شدند و از سخنان لغو و نادرست دیگران عبور می‌کردند. این ویژگی نشان‌دهنده اخلاقی است که نه تنها بر بخشش مادی بلکه بر بخشش معنوی و اخلاقی نیز تاکید دارد.
از نظر تربیتی، زندگی امام حسن(ع) الگویی کامل برای مسلمانان و شیعیان است و اقتدا به منش و رفتار ایشان سبب می‌شود افراد، صفاتی همچون سخاوت، بخشندگی، عفو و گذشت را در زندگی خود تمرین کنند و به تدریج این ویژگی‌ها در شخصیت آن‌ها نهادینه شود. از نظر معرفتی نیز مطالعه زندگی امام حسن(ع) انسان را با عمق آموزه‌های دینی و باورهای والای اسلامی آشنا می‌کند؛ زیرا زندگی ایشان تجسم عملی قرآن و بازتاب اعتقادات و ارزش‌های دینی است و می‌تواند موجب ارتقای سطح شناخت و رشد اخلاقی و معنوی افراد شود.
ایکناـ چگونه می‌توان کرامت و بردباری امام حسن(ع) را به عنوان یک «الگوی تربیتی» در خانواده‌ها و تربیت نسل جدید به‌کار گرفت؟
برای نهادینه کردن ارزش‌های اخلاقی و تربیتی امام حسن(ع) در خانواده‌ها و نسل جدید، دو رویکرد اساسی وجود دارد. نخست، ارتقای آگاهی و بینش نسبت به تعالیم اخلاقی و ارزش‌های کریمانه است. هنگامی که خانواده‌ها و نسل جوان با عمق این آموزه‌ها آشنا شوند، این آگاهی موجب می‌شود که ارزش‌هایی مانند سخاوت، بخشندگی، بردباری و بزرگواری در زندگی روزمره عملی شوند و محیط خانواده و جامعه را به فضایی آرام، محترم و هماهنگ تبدیل کنند. شناخت فواید و آثار مثبت اخلاق کریمانه، همچون افزایش همدلی، تقویت روابط خانوادگی و ارتقای سطح همبستگی اجتماعی، به افراد انگیزه می‌دهد تا این ارزش‌ها را در زندگی خود تجربه کنند.
رویکرد دوم، عمل به این ارزش‌ها است. والدین، بزرگ‌ترها، مسئولان و نهادهای آموزشی و فرهنگی باید خود پیشگام و الگو باشند و در زندگی روزمره، رفتار و منش کریمانه را به نمایش بگذارند. عمل عملی و مشاهده رفتارهای کریمانه توسط نسل جدید، به آن‌ها آموزش می‌دهد که چگونه کرامت و بزرگواری را در عمل پیاده کنند. ترکیب این دو رویکرد – آموزش معرفتی و تمرین عملی – باعث می‌شود که کرامت و بزرگواری به تدریج در شخصیت افراد نهادینه شود و به یک الگوی رفتاری و اخلاقی پایدار در جامعه و خانواده تبدیل گردد.
ایکناـ با توجه به اهمیت صلح امام حسن(ع)، چرا برخی از شیعیان آن دوران با این تصمیم همراهی نکردند و این مسأله چه پیامی برای امروز ما دارد؟
امام حسن(ع) بر اساس مصالح اسلام و جامعه مسلمین تصمیم گرفتند با معاویه صلح کنند. این تصمیم، که بر اساس تشخیص الهی و مصلحت اجتماعی اتخاذ شده بود، دارای اهمیت بسیاری است، زیرا نشان‌دهنده تدبیر و بصیرت سیاسی امام است. برخی از شیعیان به دلیل عدم آگاهی کافی و نداشتن شناخت کامل از شرایط پیچیده سیاسی و اجتماعی آن دوران، نتوانستند این تصمیم را درک کنند و ممکن بود با مخالفت یا اعتراض واکنش نشان دهند. علاوه بر این، گروهی نیز با نیت مغرضانه صلح امام را بهانه‌ای برای تضعیف جایگاه امامت و ایجاد شبهه در جامعه قرار دادند.
تاریخ نشان می‌دهد که صلح امام حسن(ع) نه تنها یک تصمیم مصلحت‌آمیز و حکیمانه بود، بلکه زمینه‌ساز وقوع قیام امام حسین(ع) و حادثه کربلا شد. این واقعه تاریخی برای امروز ما پیام‌های مهمی دارد: نخست، ضرورت پایبندی به ولایت و احترام به تصمیمات ولی امر جامعه، زیرا امامان و رهبران دینی، به دلیل شناخت کامل شرایط اجتماعی، سیاسی و دینی، می‌توانند تصمیماتی اتخاذ کنند که مصلحت کلی جامعه را تضمین کند. دوم، آگاهی سیاسی و اجتماعی برای مردم ضروری است تا بتوانند شرایط زمان و مصالح واقعی جامعه را درک کنند و از تصمیمات شتاب‌زده یا احساسی پرهیز کنند. بدین ترتیب، پیروی از ولی امر جامعه و درک زمان و مصالح اجتماعی، کلید حفظ انسجام، صلابت و همبستگی جامعه است و از ایجاد تفرقه و دوگانگی جلوگیری می‌کند.
هم صلح امام حسن(ع) و هم قیام امام حسین(ع) مورد تأیید پیامبر اکرم(ص) بودند و هر دو واقعه تاریخی نقش سازنده‌ای در روند تاریخ اسلام داشته‌اند. تصمیمات امامان(ع) همواره بر اساس شرایط زمان، مصالح جامعه و هدایت الهی اتخاذ می‌شد و نمونه‌ای از مصلحت‌اندیشی و تدبیر حکیمانه در تاریخ اسلام است. اسلام اصل را بر صلح و مسالمت می‌داند، اما جنگ و جهاد در شرایط خاص مجاز است و تصمیمات نهایی بر اساس تشخیص امام و ولی امر جامعه اتخاذ می‌شود. این واقعیت به ما یادآوری می‌کند که پیروی از رهنمودهای امامان و ولی امر جامعه و درک شرایط تاریخی و اجتماعی، برای حفظ سلامت جامعه و تحقق اهداف دینی ضروری است.