بدیهی است؛ مهاجرت از منظر قرآن، به‌عنوان یک اقدام مثبت و ضروری در شرایط خاص مطرح است؛ که می‌تواند به حفظ دین، بهبود معیشت و ایجاد جوامع پایدار کمک نماید. برای حفظ ایمان و امنیت، دستیابی به منابع معیشتی، تشکیل جامعه‌ای متحد و ایجاد ارتباطات و همبستگی، موضوع مهاجرت موردتوجه قرآن است و به‌عنوان فرصتی برای ساختن جامعه‌ای اسلامی در نظر گرفته می‌شود. در خصوص نقش قرآن در ترغیب به مهاجرت، خبرنگار ایکنای خراسان رضوی، گفت‌وگویی با حجت‌الاسلام حسین ابراهیمی، مسئول روابط عمومی حوزه علمیه خراسان، انجام داده است که در ادامه می‌خوانیم؛
ایکنا_ آیا قرآن به‌طور خاص به موضوع مهاجرت نخبگان اشاره کرده است؟
موضوع مهاجرت، از موضوعاتی است که در قرآن به آن پرداخته‌شده است. البته باید مدنظر داشت، مهاجرت به معنای عام آن در قرآن آمده است و باید معانی که برای مهاجرت در قرآن آمده بررسی شود تا دید، چه حد این مسئله با موضوع مهاجرت در کشور ما و به‌طور خاص با موضوع مهاجرت نخبگان، قابل تطبیق است. آنچه مشخص است، پدیده مهاجرت نخبگان و فرار مغزها، پدیده‌ای جدید است که نمی‌تواند به‌طور مستقیم مورد نظر قرآن باشد و در آن زمان مطرح باشد. اما عنوان‌هایی وجود دارد که می‌تواند این موضوع را در برگیرد.
ایکنا- چگونه می‌توان آیات مربوط به مهاجرت را تفسیر کرد؟
آیات متعددی درباره هجرت و مهاجرت در قرآن و جود دارد که می‌توان آنها را تفسیر کرد. عمده چیزی که تغییردهنده حکم مسئله، در موضوع مهاجرت است و تعیین‌کننده در تطبیق این آیات است. بحث انگیزه‌ها در مهاجرت را شامل می‌شود. انگیزه‌ها چه چیزهایی باشد و چه چیزهایی نباشد؟ مشخص است که در آیات قرآن انگیزه موارد مثبتی است که در مسیر خدا باشد. مهاجرت در مورد آن تأییدشده و انگیزه‌های منفی مبتنی بر دنیاطلبی تأیید نشده است.
ایکنا- در چه شرایطی مهاجرت نخبگان از نظر قرآن و سنت نبوی مجاز و حتی لازم است؟
به‌طورکلی در آیات و روایات ما حسن‌های زیادی درباره هجرت و مهاجرت و سیر در زمین و کشورهای مختلف بیان‌شده است. در آیات 97 تا 100 سوره «نساء» خداوند می‌فرماید: «انَّ الَّذِینَ تَوَفَّاهُمُ الْمَلاَئِکةُ ظَالِمِی أَنْفُسِهِمْ قَالُوا فِیمَ کنْتُمْ قَالُوا کنَّا مُسْتَضْعَفِینَ فِی الْأَرْضِ قَالُوا أَلَمْ تَکنْ أَرْضُ اللّهِ وَاسِعَةً فَتُهَاجِرُوا فی‌ها فَأُولئِک مَأْوَاهُمْ جَهَنَّمُ وَسَاءَتْ مَصِیراً»، «إِلَّا الْمُسْتَضْعَفِینَ مِنَ الرِّجَالِ وَالنِّسَاءِ وَالْوِلْدَانِ لاَ یسْتَطِیعُونَ حِیلَةً وَلاَ یهْتَدُونَ سَبِیلاً»، «فَأُولئِک عَسَیٰ اللّهُ أَنْ یعْفُوَ عَنْهُمْ وَکانَ اللّهُ عَفُوَّاً غَفُوراً»، «وَمَن یهَاجِرْ فِی سَبِیلِ اللّهِ یجِدْ فِی الْأَرْضِ مُرَاغَماً کثِیراً وَسَعَةً وَمَن یخْرُجْ مِن بَیتِهِ مُهَاجِراً إِلَیٰ اللّهِ وَرَسُولِهِ ثُمَّ یدْرِکهُ الْمَوْتُ فَقَدْ وَقَعَ أَجْرُهُ عَلَیٰ اللّهِ وَکانَ اللّهُ غَفُوراً رَحِیماً»، آمده یکی از مواردی که قرآن مهاجرت را جایز می‌داند این است که فرد در زندگی عادی تحت‌فشار یا ظلم قرارگرفته باشد یا برای آن‌که به مقصود و منظور مطلوب خود و هدف والایش برسد؛ قرآن مهاجرت را راه‌حل و جایز می‌داند. در سوره‌های دیگر هم قرآن دستور به مهاجرت داده و یا مهاجران را در سوره «توبه» آیه 20 برتر معرفی می‌کند: «الَّذِینَ آمَنُوا وَهَاجَرُوا وَجَاهَدُوا فِی سَبِیلِ اللَّهِ بِأَمْوَالِهِمْ وَأَنْفُسِهِمْ أَعْظَمُ دَرَجَةً عِنْدَ اللَّهِ ۚ وَأُولَٰئِک هُمُ الْفَائِزُونَ» آنان‌که ایمان آوردند و هجرت کردند و با اموال و جان‌هایشان در راه خدا به جهاد برخاستند، منزلتشان در پیشگاه خدا بزرگ‌تر و برتر است و فقط اینانند که کامیابند. در این زمینه جهاد کردن در موضوع مهاجرت مصداق دارد.
ایکنا- مهاجرت نخبگان چه تأثیری می‌تواند بر جامعه‌ای که از آن و به آن مهاجرت می‌کنند، داشته باشد؟
با مثبت نگاه کردن به موضوع از منظر قرآن، مهاجرت نوعی جهاد است برای کسی که برای کسب دانش که مورد نیاز مسلمانان و کشورهای اسلامی است؛ مهاجرت می‌کند برای فراگرفتن دانش روز دنیا مهاجرت ارزشمند و در روایات هم آمده است که به دنبال دانش بروید ولو در چین باشد، لذا مهاجرت برای کسب دانش، دستور دین است تا فرد بتواند به همنوعان خود کمک کرده و مسلمانان را تقویت کند. این هدف والا و با انگیزه الهی است.
قرآن مهاجرت را برای فرار از ظلم و کفر توصیه می‌کند در ماجرای اصحاب کهف که داستانشان را شنیده و خوانده‌ایم افرادی که می‌خواستند ایمان و جانشان حفظ شود از شهر و دیار خود مهاجرت کردند. لذا این نوع مهاجرت، هجرت مقدس محسوب می‌شود. هجرت برای کسب علم و دانش مشروط به اینکه به نیات الهی برسیم به‌طوری‌که امام صادق(ع) فرمودند: «علم را طلب کنید، حتی اگر در چین باشد.»
همچنین آیات دیگری نظیر این را داریم. اگر کسب خوبی‌ها و انتشار آن مستلزم مهاجرت باشد، قرآن دستور به مهاجرت می‌دهد، لذا افراد برای فراگیری علم دین باید مهاجرت کنند و بازگردند و به قوم خود، آموخته‌هایشان را نشر دهند. جهاد برای مهاجرت در مراتب بالای انسانی است. حتی قرآن اجازه می‌دهد؛ انسان برای تأمین زندگی مادی‌اش اهل سفر باشد، به‌طوری‌که تاجران برای مبادله کالا پیوسته در حال حرکت بوده و در قالب کاروان‌های تجاری فعالیت داشتد، حتی پیامبر(ص) در جوانی تجارت می‌کردند و در قالب این فعالیت اقتصادی هجرت داشتند، مسلمان باید دنبال رزق، روزی و رفاه بیشتر باشد و مهاجرت در این جهت را قرآن مذموم نمی‌داند به‌ویژه وقتی در تمام خواسته‌های ما خودخواهی وجود نداشته باشد و اهداف والا و اولویت‌های الهی در نظر گرفته شود.
ایکنا- قرآن چه نظراتی درباره بازگشت مهاجران نخبگان به سرزمین خود دارد و چگونه می‌توان از این بازگشت برای توسعه کشور بهره‌برداری کرد؟
نفعی که مسلمانان و کشور از مهاجرت نخبگان می‌برد در این است که بعد از مهاجرت برگردیم و به مردم خدمت کنیم. مهاجرت برای کسب علم، دستور دین است. آن‌هم علم و دانشی که مفید باشد که قرآن و اسلام برای فراگیری آن دستور به مهاجرت داده لذا چنین علمی را باید تحصیل کرد. بیش از 700 بار به اهمیت علم در قرآن اشاره شده است. دین ما علم را کلید پیشرفت و موجب شکوفایی و سرفرازی می‌داند و این جمله را رهبری هم تکرار می‌کنند که «العلم سلطان» علم سلطان است و موجب سرفرازی است لذا فراگیری علم و رسیدن به قله‌های دانش دارای اهمیت و مستلزم مهاجرت است از این‌رو امروز می‌بینیم با مهاجرت نخبگان و برگشت آنها به کشور در علوم نظامی ما پیشرفت داشته‌ایم که علت آن مهاجرت نخبگان و فراگیری علوم روز در این حوزه بوده که نخبگان پس از بازگشت در کشور پیاده کرده‌اند. البته این مسئله در همه موضوعات وجود دارد.
ایکنا- نخبگان پس از مهاجرت چه مسئولیت‌هایی نسبت به جامعه خوددارند و قرآن چگونه این مسئولیت‌ها را تعریف می‌کند؟
وقتی قرار است جامعه از علم نخبگان بهره‌مند شود و دستور قرآن به هجرت است. وقتی با مهاجرت علمی حاصل شود دستور به هجرت هم هست لذا هدف نهایی را باید در نظر گرفت تا علم نفعی برای جامعه داشته باشد و نیاز هم‌وطنان را برآورده کند.
ایکنا- قرآن چه راهکارهایی برای جلوگیری از مهاجرت نخبگان و حفظ آنها در کشور ارائه می‌دهد؟
اگر بخواهیم درباره راهکارهایی که از منظر قرآن برای جلوگیری از مهاجرت نخبگان وجود دارد، بحث کنیم و شرایط بهتری برای نخبگان فراهم کنیم که به فکر رفتن از کشور نباشند، باید به موضوع پیشرفت دقت داشته باشیم. درآیات قرآنی آنچه از اقامه قسط و عدل بیان‌شده این است که با اقامه قسط و عدل زمینه مهاجرت معکوس صورت می‌گیرد. وقتی همه به‌صورت مساوی از مواهب برخوردار باشند و عدالت اجتماعی وجود داشته باشد و توجه لازم به نخبگان صورت بگیرد زمینه جلوگیری از مهاجرت آنان فراهم می‌شود.
بدون شک جلوگیری از مهاجرت نخبگان مستلزم برقراری عدالت است تا افراد نخبه در جایگاه خودشان قرار بگیرند و به آنان توجه شود و این رویه موجب دلگرمی آنان شود و در وطن بمانند و به میهن خود خدمت کنند. علاوه براین در بسیاری از آیات قرآن هم تأکید به صبر شده است. همه ما باید در مسیر ساختن کشور استقامت بورزیم. سختی‌ها را به جان بخریم و نیازهای کشور و هم‌وطنان را برطرف کنیم به‌جای اینکه راه ساده‌تر را برگزینیم و مهاجرت کنیم. باید از آموزه‌های حیات‌بخش قرآن الهام بگیریم و برای عزت خود و جامعه گام‌های مؤثری برداریم.