قرآن کریم بر اهمیت اخلاق و رفتارهای انسانی تأکید دارد. آینده‌پژوهی می‌تواند با بهره‌گیری از این آموزه‌ها، راهکارهایی برای تقویت ارزش‌های اخلاقی در جوامع مدرن ارائه دهد. آموزه‌های قرآنی همچنین بر حفظ محیط زیست و استفاده معقول از منابع طبیعی تأکید می‌کنند. آینده‌پژوهی با توجه به این آموزه‌ها قادر است الگوهای مدیریت منابع طبیعی را توسعه دهد که به حفاظت از محیط زیست و کاهش آثار منفی تغییرات اقلیمی کمک می‌کند؛ رویکردی که به طراحی سیاست‌های زیست‌محیطی مؤثر و پایدار می‌انجامد.
افزون بر این، قرآن انسان را به جست‌وجوی علم و دانش تشویق می‌کند. آینده‌پژوهی می‌تواند این نگاه را مبنای طراحی نظام‌های آموزشی نوآورانه قرار دهد؛ نظام‌هایی که مهارت‌های لازم برای رویارویی با چالش‌های آینده را در دانش‌آموزان پرورش داده و خلاقیت و تفکر انتقادی آنان را تقویت کنند. آموزه‌های قرآنی همچنین بر همبستگی و همکاری اجتماعی تأکید دارند. آینده‌پژوهی با بهره‌گیری از این آموزه‌ها می‌تواند مدل‌هایی برای تقویت روابط اجتماعی و همکاری‌های بین‌نسلی ارائه کند و شبکه‌های اجتماعی پایداری بسازد که در آن افراد به یکدیگر کمک کرده و از تجربیات هم استفاده کنند.
آموزه‌های قرآنی همچنین بر اهمیت صلح و همزیستی مسالمت‌آمیز تأکید دارند. آینده‌پژوهی در این چارچوب می‌تواند برنامه‌های آموزشی و فرهنگی طراحی کند که فرهنگ گفت‌وگو و حل‌وفصل مسالمت‌آمیز اختلافات را ترویج دهند. این رویکرد به کاهش تنش‌ها و افزایش امنیت اجتماعی می‌انجامد. درواقع، ترکیب آموزه‌های قرآنی با آینده‌پژوهی می‌تواند به ایجاد جامعه‌ای پایدار و عادلانه منجر شود؛ جامعه‌ای که سیاست‌ها و برنامه‌های آن به بهبود کیفیت زندگی انسان‌ها و تحقق اهداف بلندمدت اجتماعی و زیست‌محیطی کمک کند. بدین‌ترتیب، آموزه‌های قرآنی می‌توانند چراغ راهی برای ساختن آینده‌ای بهتر باشند.
در همین زمینه خبرنگار ایکنای خراسان‌رضوی، با حجت‌الاسلام والمسلمین سیدمسعود عمرانی، عضو هیئت علمی دانشگاه رضوی، پژوهشگر شیعه‌شناسی و معاون آموزش، پژوهش و فرهنگی دانشگاه فرهنگیان پردیس شهید بهشتی، درباره «آموزه‌های قرآنی و آینده‌پژوهی» گفت‌وگویی انجام داده است که در ادامه می‌خوانیم؛
ایکنا - چگونه می‌توان نگاه قرآن به آینده جامعه بشری را تفسیر کرد و این نگاه چه ابعادی دارد؟
نگاه قرآن به آینده، نگاهی غایت‌شناسانه و مبتنی بر حکمت الهی است. آینده بشر در قرآن تصادفی یا صرفاً نتیجه فعل و انفعالات مادی نیست، بلکه مسیری است که به‌سوی یک پایان‌نامه مشخص در حرکت است. این نگاه را می‌توان در چهار بعد اعتقادی ـ توحیدی، اخلاقی ـ انسانی، تاریخی ـ تمدن‌ساز و غایی ـ معادشناسانه خلاصه کرد.
در بعد اعتقادی ـ توحیدی، آینده نهایی بشر، پیروزی حق بر باطل و استقرار کامل توحید است. آیه ۸۱ سوره اسراء «وَقُلْ جَاءَ الْحَقُّ وَزَهَقَ الْبَاطِلُ إِنَّ الْبَاطِلَ کانَ زَهُوقًا» به این حقیقت اشاره دارد.
در بعد اخلاقی ـ انسانی، آینده جامعه بشری وابسته به انتخاب‌های اخلاقی و اعمال انسان‌هاست. جامعه‌ای که بر پایه عدل، تقوا و صدق بنا شود، رستگار خواهد شد و جامعه‌ای که بر ظلم و فسق استوار باشد، محکوم به زوال است. آیه ۱۱ سوره رعد «إِنَّ اللَّهَ لَا یغَیرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّیٰ یغَیرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ» به این موضوع اشاره دارد.
در بعد تاریخی ـ تمدن‌ساز، قرآن با بیان سرگذشت اقوام پیشین همچون عاد، ثمود و فرعونیان، الگویی تاریخی ارائه می‌دهد که نشان می‌دهد تمدن‌ها براساس قوانین ثابت الهی صعود و سقوط می‌کنند. این نگاه، بعدی آینده‌پژوهانه برای درس‌آموزی از گذشته دارد. و در بعد غایی ـ معادشناسانه، قرآن به‌روشنی از آینده‌ای فراتر از تاریخ مادی سخن می‌گوید که همان قیامت و حیات اخروی است. این نگاه، زندگی دنیوی را پلی برای آینده‌ای ابدی می‌داند و به آن عمق و معنا می‌بخشد.
ایکنا - آیا قرآن به‌طور خاص به موضوع آینده‌پژوهی پرداخته است؟ این آموزه‌ها چگونه در مطالعات آینده‌پژوهی قابل استفاده هستند؟
قرآن به معنای مدرن و دانشگاهی آن، کتاب آینده‌پژوهی نیست، اما اصول و بینش‌هایی ارائه می‌دهد که می‌تواند چارچوب فلسفی و ارزشی مستحکمی برای آینده‌پژوهی باشد.
قرآن همواره انسان را به «تأمل»، «تدبر»، «سیر در زمین» و «نگاه به عاقبت امور» دعوت می‌کند. در آیه ۱۸ سوره حشر آمده است «یا أَیهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَلْتَنْظُرْ نَفْسٌ مَا قَدَّمَتْ لِغَدٍ.» این نگاه، همان آینده‌نگری است. همچنین قرآن قوانین حاکم بر تغییرات فردی و اجتماعی را «سنن الهی» می‌نامد. آینده‌پژوه با مطالعه این سنن، مانند سنت ابتلا و آزمایش، سنت تأخیر در مجرمین و سنت پیروزی مستضعفان می‌تواند الگوهای کلان تغییر را شناسایی کرده و بر اساس آن‌ها سناریونویسی کند.
آینده‌پژوهی مدرن نیز بر نقش تصمیم‌گیری در شکل‌دهی آینده‌های بدیل تأکید دارد. قرآن هم آینده را کاملاً مشروط به انتخاب‌های انسان می‌داند(إِنَّ اللَّهَ لَا یغَیرُ...) و این نقطه‌ای برای همگرایی است.
ایکنا - چگونه آموزه‌های قرآنی می‌توانند بر تغییرات اجتماعی و فرهنگی آینده اثرگذار باشند؟
آموزه‌های قرآنی به‌عنوان منبعی معنا‌ساز و هنجاری می‌توانند تغییرات آینده را در سه سطح هدایت کنند. سطح کلان(جهان‌بینانه): ارائه جهان‌بینی توحیدی که در آن انسان خلیفه خدا بر زمین است. این نگاه توسعه را به سمت تعادل میان مادیت و معنویت، عدالت و عبودیت سوق می‌دهد و در برابر جهان‌بینی‌های صرفاً مادی‌گرا یا اومانیستی افراطی می‌ایستد. سطح میانی(نهادسازی)، قرآن اصول حاکم بر نهادهایی مانند خانواده(مودت و رحمت)، اقتصاد(عدالت و پرهیز از ربا)، قضاوت(الزام به عدالت) و سیاست(شورا و امر به معروف) را بیان می‌کند. این اصول می‌توانند مبنای ساخت نهادهای آینده باشند و سطح خرد(فردسازی)، تأکید بر پرورش انسان‌های متقی، عاقل، صابر و اخلاق‌مدار به‌عنوان سرمایه انسانی ضروری برای تحقق جامعه آینده مطلوب.
ایکنا - چه الگوهای رفتاری و اجتماعی در قرآن وجود دارد که می‌تواند به آینده‌پژوهی در علوم انسانی کمک کند؟
از جمله این الگوها می‌توان به امر به معروف و نهی از منکر اشاره کرد که یک نظام نظارتی اجتماعی غیرمتمرکز و خودجوش است و سلامت اخلاقی جامعه را تضمین می‌کند. همچنین الگوی پاداش و جزا که رابطه میان عمل و نتیجه را به‌صورت یک سیستم ترسیم می‌کند. این نگاه می‌تواند به آینده‌پژوهان کمک کند عواقب بلندمدت تصمیمات انسانی را بهتر شبیه‌سازی و تحلیل کنند.
ایکنا - قرآن چه تأکیدی بر علم و دانش دارد و این تأکید چگونه می‌تواند به تحلیل آینده کمک کند؟
تأکید قرآن بر علم و خردورزی بی‌نظیر است. نخستین آیات نازل‌شده با «خواندن» و «قلم» آغاز شد (سوره علق). آیات بسیاری انسان را به تعقل، تدبر و سیر در زمین برای کشف قوانین الهی دعوت می‌کند.
این نگاه، علم را از ابزار صرف قدرت جدا کرده و آن را عبادتی برای شناخت خالق می‌داند. چنین رویکردی می‌تواند دوباره انگیزه‌ای نیرومند برای پیشرفت علمی و اخلاق‌مدار در تمدن اسلامی ایجاد کند. همچنین قرآن با تأکید بر عدالت، مسئولیت و عاقبت‌اندیشی، چارچوبی اخلاقی برای جهت‌دهی به تحقیقات علمی ارائه می‌دهد و از کاربردهای مخرب علم در حوزه‌هایی مانند هوش مصنوعی، ژنتیک یا انرژی جلوگیری می‌کند.
ایکنا - مسئولیت‌های انسانی در قبال آینده در آموزه‌های قرآن چگونه تعریف شده‌اند؟
مسئولیت انسان در قرآن بر دو پایه استوار است. نخست مسئولیت در قبال خدا که انسان به‌عنوان خلیفه خدا روی زمین، مؤظف است از مواهب طبیعی درست استفاده کند و در جهت آبادانی و عدالت بکوشد. (اشاره به بقره/۳۰). همچنین مسئولیت در قبال انسان‌ها و نسل‌های آینده که قرآن بر انفاق، کمک به محرومان و عدالت اجتماعی تأکید دارد. این نگاه، مسئولیت بین‌نسلی را تقویت می‌کند؛ به این معنا که نباید منابع را نابود کنیم یا زمینی آلوده و ناامن برای آیندگان باقی بگذاریم. این دیدگاه، آینده‌پژوهی را از فعالیتی صرفاً تحلیلی به فعالیتی اخلاقی و مسئولانه تبدیل می‌کند.
ایکنا - آیا آموزه‌های قرآنی می‌توانند مبنایی برای توسعه پایدار باشند؟
قطعاً. بسیاری از اصول توسعه پایدار در قرآن ریشه دارند. قرآن اسراف و تبذیر را به‌شدت نهی می‌کند: «کلُوا وَاشْرَبُوا وَلَا تُسْرِفُوا» (اعراف، ۳۱) که هسته اصلی پایداری است. عدالت‌محوری قرآن (حدید، آیه ۲۵) مستلزم توزیع عادلانه منابع و فرصت‌هاست. طبیعت نیز در قرآن «آیه الهی» معرفی می‌شود که مسخر انسان است، اما تسخیر به معنای بهره‌برداری مسئولانه و محترمانه است، نه تخریب. هدف خلافت انسان، عمران و آبادانی زمین است.
ایکنا - قرآن چه تهدیداتی را برای آینده بشر بیان کرده است و این آموزه‌ها چه کمکی به آینده‌پژوهی می‌کند؟
قرآن به تهدیدات متعددی اشاره دارد. فساد در زمین (اقتصادی، اجتماعی، زیست‌محیطی): «ظَهَرَ الْفَسَادُ فِی الْبَرِّ وَالْبَحْرِ...» (روم، ۴۱)، تفرقه میان ادیان و مذاهب و تأکید بر وحدت براساس مشترکات. سقوط جوامع ظالم همانند داستان فرعون و بزرگ‌ترین تهدید، غفلت از معنویت و اخلاق و غرق شدن در مادیات است. این آموزه‌ها به آینده‌پژوهی کمک می‌کنند تا ریسک‌های بنیادین انسانی و اجتماعی را بهتر بشناسد و تحلیل کند.
ایکنا - آیا می‌توان آیات خاصی از قرآن را مبنای آینده‌پژوهی دانست؟
بله؛ نه به‌عنوان فرمول ریاضی بلکه به‌عنوان اصول راهنما. از جمله اصل شورا در آیه 159 سوره آل‌عمران که خدواند می‌فرماید: «فَبِمَا رَحْمَةٍ مِنَ اللَّهِ لِنْتَ لَهُمْ ۖ وَلَوْ كُنْتَ فَظًّا غَلِيظَ الْقَلْبِ لَانْفَضُّوا مِنْ حَوْلِكَ ۖ فَاعْفُ عَنْهُمْ وَاسْتَغْفِرْ لَهُمْ وَشَاوِرْهُمْ فِي الْأَمْرِ ۖ فَإِذَا عَزَمْتَ فَتَوَكَّلْ عَلَى اللَّهِ ۚ إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُتَوَكِّلِينَ؛ [ای پیامبر!] پس به مهر و رحمتی از سوی خدا با آنان نرم خوی شدی، و اگر درشت خوی و سخت دل بودی از پیرامونت پراکنده می شدند؛ بنابراین از آنان گذشت کن، و برای آنان آمرزش بخواه، و در کارها با آنان مشورت کن، و چون تصمیم گرفتی بر خدا توکل کن؛ زیرا خدا توکل‌کنندگان را دوست دارد.» و آیه 38 سوره «شورا»، «وَالَّذِينَ اسْتَجَابُوا لِرَبِّهِمْ وَأَقَامُوا الصَّلَاةَ وَأَمْرُهُمْ شُورَىٰ بَيْنَهُمْ وَمِمَّا رَزَقْنَاهُمْ يُنْفِقُونَ؛ و آنان که دعوت پروردگارشان را اجابت کردند و نماز را برپا داشتند و کارشان در میان خودشان بر پایه مشورت است و از آنچه روزی آنان کرده ایم، انفاق می کنند.»
اصل اعتدال و میانه‌روی در آیه 143 سوره بقره، «وَكَذَٰلِكَ جَعَلْنَاكُمْ أُمَّةً وَسَطًا لِتَكُونُوا شُهَدَاءَ عَلَى النَّاسِ وَيَكُونَ الرَّسُولُ عَلَيْكُمْ شَهِيدًا ۗ وَمَا جَعَلْنَا الْقِبْلَةَ الَّتِي كُنْتَ عَلَيْهَا إِلَّا لِنَعْلَمَ مَنْ يَتَّبِعُ الرَّسُولَ مِمَّنْ يَنْقَلِبُ عَلَىٰ عَقِبَيْهِ ۚ وَإِنْ كَانَتْ لَكَبِيرَةً إِلَّا عَلَى الَّذِينَ هَدَى اللَّهُ ۗ وَمَا كَانَ اللَّهُ لِيُضِيعَ إِيمَانَكُمْ ۚ إِنَّ اللَّهَ بِالنَّاسِ لَرَءُوفٌ رَحِيمٌ؛ و همان‌گونه [که شما را به راه راست هدایت کردیم] شما را امتی میانه [و معتدل و پیراسته از افراط و تفریط] قرار دادیم تا [در ایمان، عمل، درستی و راستی] بر مردم گواه باشید و پیامبر هم گواه بر شما باشد. و ما قبله ای را که بر آن بودی فقط به‌خاطر این قرار دادیم تا کسانی که از پیامبر پیروی می کنند از کسانی که از اسلام و اطاعت پیامبر برمی گردند [و متعصبانه به قبله پیش از کعبه می‌مانند] معلوم و مشخص کنیم؛ گر چه این حکم جز بر کسانی که خدا هدایتشان کرده گران و دشوار بود. و خدا بر آن نیست که ایمان شما را تباه کند؛ زیرا خدا به همه مردم رؤوف و مهربان است.»
اصل قانونمندی تغییر اجتماعی در آیه 11 سوره رعد، «لَهُ مُعَقِّبَاتٌ مِنْ بَيْنِ يَدَيْهِ وَمِنْ خَلْفِهِ يَحْفَظُونَهُ مِنْ أَمْرِ اللَّهِ ۗ إِنَّ اللَّهَ لَا يُغَيِّرُ مَا بِقَوْمٍ حَتَّىٰ يُغَيِّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ ۗ وَإِذَا أَرَادَ اللَّهُ بِقَوْمٍ سُوءًا فَلَا مَرَدَّ لَهُ ۚ وَمَا لَهُمْ مِنْ دُونِهِ مِنْ وَالٍ؛ برای انسان از پیش رو و پشت سر، مأمورانی است که همواره او را به فرمان خدا [از آسیب ها و گزندها] حفظ می‌کنند. یقیناً خدا سرنوشت هیچ ملتی را [به سوی بلا، نکبت، شکست و شقاوت] تغییر نمی‌دهد تا آنکه آنان آنچه را [از صفات خوب و رفتار شایسته و پسندیده] در وجودشان قرار دارد به زشتی‌ها و گناه تغییر دهند. و هنگامی که خدا نسبت به ملتی آسیب و گزند بخواهد [برای آن آسیب و گزند] هیچ راه بازگشتی نیست؛ زیرا برای آنان جز خدا هیچ یاوری نخواهد بود.» و آیه 53 سوره انفال «ذَٰلِكَ بِأَنَّ اللَّهَ لَمْ يَكُ مُغَيِّرًا نِعْمَةً أَنْعَمَهَا عَلَىٰ قَوْمٍ حَتَّىٰ يُغَيِّرُوا مَا بِأَنْفُسِهِمْ ۙ وَأَنَّ اللَّهَ سَمِيعٌ عَلِيمٌ؛ این [کیفر سخت] به سبب این است که خدا بر آن نیست که نعمتی را که به قومی عطا کرده [به عذاب و نقمت] تغییر دهد تا زمانی که آنان آنچه را در خود [از عقاید حقّه، حالات پاک و اخلاق حسنه‌ای که] دارند [به کفر، شرک، عصیان و گناه] تغییر دهند؛ و یقیناً خدا شنوا و داناست.»
ضرورت آینده‌اندیشی در آیه 18 سوره حشر «يَا أَيُّهَا الَّذِينَ آمَنُوا اتَّقُوا اللَّهَ وَلْتَنْظُرْ نَفْسٌ مَا قَدَّمَتْ لِغَدٍ ۖ وَاتَّقُوا اللَّهَ ۚ إِنَّ اللَّهَ خَبِيرٌ بِمَا تَعْمَلُونَ؛ ای اهل ایمان! از خدا پروا کنید؛ و هر کسی باید با تأمل بنگرد که برای فردای خود چه چیزی پیش فرستاده است، و از خدا پروا کنید؛ یقیناً خدا به آنچه انجام می دهید، آگاه است.»
اصل پیروزی مستضعفان در آیه 5 سوره قصص «وَنُرِيدُ أَنْ نَمُنَّ عَلَى الَّذِينَ اسْتُضْعِفُوا فِي الْأَرْضِ وَنَجْعَلَهُمْ أَئِمَّةً وَنَجْعَلَهُمُ الْوَارِثِينَ؛ و ما می خواستیم به آنان که در آن سرزمین به ناتوانی و زبونی گرفته شده بودند، نعمت‌های با ارزش دهیم و آنان را پیشوایان مردم و وارثان [اموال، ثروت‌ها و سرزمین‌های فرعونیان] گردانیم.»
ایکنا - چگونه می‌توان علم و آموزه‌های دینی را در راستای آینده‌پژوهی به هم پیوند داد؟
این پیوند از طریق مدلی تعاملی ممکن است. علم (آینده‌پژوهی) روش‌ها و ابزارهایی همچون تحلیل روند، سناریونویسی و دلفی را ارائه می‌دهد و دین (قرآن) چرایی، ارزش‌ها و اخلاق را مشخص می‌سازد. در این الگو، آینده‌پژوهی از قرآن می‌پرسد: «آینده مطلوب چیست؟» و قرآن از آینده‌پژوهی می‌پرسد: «با توجه به روندهای موجود، چگونه می‌توان به آن آینده مطلوب رسید؟»
پیامبر(ص) نیز در تصمیم‌گیری‌ها از هم عقل جمعی (مشورت) و هم وحی بهره می‌گرفتند. این هم‌افزایی عقل و وحی، الگویی کامل برای همکاری علم و دین در آینده‌پژوهی است. در جمع‌بندی، نگاه قرآن به آینده، نگاهی امیدبخش اما مسئولیت‌آور است؛ آینده‌ای که هم مشروط به اراده و انتخاب انسان است و هم در نهایت تحت حاکمیت و عنایت الهی قرار دارد. این نگاه، هم فعال‌ساز و هم آرامش‌بخش است.