تکوین مبارزات مردمی و مخالفت‌ گروه‌های معارض عراقی با سیاست‌های جنایت‌کارانه صدام و در پی آن، اجرای عملیات فتح (۱) و تبلیغ همکاری مشترک مردم عراق با رزمندگان ایرانی، مرحله نوینی فراروی جنبش‌های مردمی عراق قرار داد. در برهه تاریخی پس از آزادسازی فاو، راهبرد نظامی جمهوری اسلامی ایران، معطوف به سازمان‌دهی و تدارک مقدمات عملیاتی تعیین‌کننده با عنوان «عملیات سرنوشت‌ساز» شد. بر این اساس، مقرر شد پس از انجام عملیاتی گسترده در جبهه‌ جنوب، کارزاری دیگر با ابعادی قابل‌ توجه در جبهه‌ شمالی به اجرا درآید تا از رهگذر آن، افزون بر اعمال فشارهای چندجانبه‌ سیاسی، نظامی و روانی بر حکومت عراق، حامیان بین‌المللی این کشور نیز ناگزیر به پذیرش راه‌حل پیشنهادی ایران، یعنی برکناری صدام حسین شوند. 

در این چارچوب، با عنایت به نقش محوری همکاری با کردهای معارض عراقی و دستاوردهای ناشی از آن که می‌توانست موقعیت تأثیرگذاری چشمگیری در تعیین آینده عراق برای ایران فراهم آورد، شورای عالی دفاع در فصل بهار سال ۱۳۶۵، با تأکید بر آغاز همکاری با این گروه، مسئولیت اجرای عملیات نامنظم در شمال عراق را به سپاه پاسداران انقلاب اسلامی محول کرد. در پی این تصمیم، قرارگاه رمضان در جایگاه مرکز رسمی عملیات نامنظم نیروی زمینی سپاه تثبیت و بستر لازم برای توسعه روابط با «اتحادیه میهنی کردستان عراق» و انجام عملیات مشترک نظامی مهیا شد.

در این میان، عملیات فتح‌(۱) در جایگاه نخستین عملیات نامنظم، ظرفیت آن را داشت که یکی از سنگین‌ترین ضربات سیاسی و اقتصادی را بر پیکره رژیم بعث عراق وارد کند. اهداف این عملیات نفوذ، عمق ۱۵۰ کیلومتری خاک عراق و انهدام مراکز اقتصادی، نظامی و زیرساختی در منطقه کرکوک بود. 

موقعیت جغرافیایی منطقه 

استان کرکوک که در آن مقطع، مرکز اداری کردستان عراق محسوب می‌شد، جمعیتی بالغ بر ۴۰۰ هزار نفر داشت و به‌دلیل برخورداری از ذخایر عمده اقتصادی، به‌ویژه منابع نفتی، از حیاتی‌ترین مناطق اقتصادی این کشور به‌شمار می‌رفت. منطقه عملیاتی از سمت مرزهای ایران، دارای پوشش کوهستانی بود. رشته‌کوه‌های این ناحیه که امتدادی از سلسله جبال زاگرس محسوب می‌شود، مشتمل بر قلل مرتفع متعددی است که به‌تدریج در جهت جنوب از ارتفاع آن‌ها کاسته و سرانجام در حوالی شهر کرکوک، به تپه‌زارها و سپس دشت‌های هموار تبدیل می‌شود. بلندترین نقطه این منطقه، «کوه پیر مکرون» با ارتفاع ۳۰۵۰ متر است؛ همچنین دو جاده اصلی «سلیمانیه ـ کرکوک» و «سلیمانیه ـ دوکان» در این محدوده واقع شده‌اند. حفاظت از این منطقه عملیاتی برعهده‌ سپاه اول ارتش عراق بود که به‌دلیل شرایط کوهستانی، ناگزیر به استقرار به شیوه پایگاهی در خطوط مرزی شده بود. 

فرماندهی و هدایت عملیات به عهده قرارگاه رمضان بود. برای اجرای این عملیات، دو محور اصلی طراحی و تعیین شد؛ محور جنوبی با هدف انهدام تأسیسات «جبل بور» و «جمبور» و انجام عملیات تخریب علیه تأسیسات نفتی «الجدیده» و «الحصار» و محور شمالی با هدف انهدام تأسیسات «باباگرگر»، «یونیت»، تأسیسات گاز «شوراوا»، پایگاه هوایی کرکوک و سایر اهداف وابسته. 

شرح عملیات 

شب پیش از عملیات، دشمن متوجه تحرکاتی شده بود؛ بنابراین ارتفاعات را تقویت کرد. قرار بر این بود که رزمندگان ادوات جنگی را روی ارتفاعات و تمام تپه‌ها مستقر کنند و از آنجا به تأسیسات نفتی و اقتصادی کرکوک که از قبل شناسایی شده بود، حمله کنند. تقویت ارتفاعات از سوی عراق، فرماندهان را در انجام عملیات مردد کرد، برای همین استخاره‌ گرفتند و از خداوند مدد خواستند که با این آیه روبه‌رو شدند: «اللَّهُ نُورُ السَّمَاوَاتِ وَالْأَرْضِ...»؛ بنابراین تصمیم گرفتند که با سرعت وارد عمل شوند. در نهایت با توکل به خدا عملیات را آغاز کردند. هرچند نیروهای کرد تردید داشتند و وحشت بر آن‌ها غالب شده بود، اما فرماندهان ایرانی بر انجام عملیات اصرار داشتند. 

نیروهای عمل‌کننده از چند روز پیش از موعد مقرر، حرکت به سوی اهداف تعیین‌شده را آغاز کرده و با پیمودن مسیرهای از پیش تعیین‌شده، خود را به مواضع مورد نظر رسانده بودند. سرانجام در ساعت ۱:۲۶ بامداد روز 19 مهرماه ۱۳۶۵، عملیات با رمز مبارک «یا زینب(س)» آغاز شد. نیروهای خودی در محور شمالی، با تصرف پایگاه‌های دشمن در «دوملان»، موفق به استقرار آتشبارها در مواضع مقرر شدند. مأموریت این محور، هدف قرار دادن پایگاه هوایی و نیز تأسیسات منطقه «باباگرگر» شامل بخش‌های بهره‌برداری، پالایشگاه، نیروگاه، یونیت، شوراوا، پایگاه‌های موشکی، پادگان، مرکز استراق سمع و پایگاه‌های سازمان مجاهدین خلق (منافقین) بود. در محور جنوبی نیز نیروهای خودی با استقرار در مقابل تأسیسات «جبل بور» و «جمبور»، اجرای آتش بر اهداف را به انجام رساندند. 

پس از آغاز حملات، نیروهای دشمن که به‌طور کامل غافلگیر شده بودند و تصور می‌کردند منطقه هدف بمباران هوایی قرار گرفته است، با سلاح‌های پدافند هوایی به سوی آسمان آتش گشودند. در نهایت کار بزرگی انجام شد؛ کاری که در طول جنگ‌های چریکی دنیا سابقه نداشت. با انفجار پالایشگاه کرکوک، نور آسمان را فراگرفت. ارتفاع آتش به بیش از ۱۰۰ متر می‌رسید. تأسیسات اصلی برداشت نفت کرکوک منفجر و مقر منافقین در کرکوک شناسایی شد و مورد حمله قرار گرفت. این عملیات که با شلیک بیش از سه هزار گلوله خمپاره و مینی‌کاتیوشا انجام شد، حدود ساعت ۴ بامداد به پایان رسید و نیروهای خودی بدون هیچ تلفاتی، به سوی مرز بازگشتند. 

دستاوردها و نتایج بزرگ عملیات 

انهدام پالایشگاه کرکوک با ظرفیت تولید 30 هزار بشکه در روز که سوخت استان‌های شمالی عراق را تأمین می‌کرد. 

انهدام واحد بهره‌برداری شماره ۱ که موجب محروم‌شدن عراق از ۷۰٪ ظرفیت بهره‌برداری نفت منطقه کرکوک شد. 

انهدام نیروگاه حرارتی برق کرکوک و تأسیسات تفکیک نفت و گاز در «جمبور»، «جبل بور» و «شوراوا.» 

انهدام سه پایگاه موشکی زمین‌ به‌ هوا در منطقه کرکوک و نیز مرکز استراق سمع و جنگ الکترونیک عراق در «سقزلی.» 

حمله و اجرای آتش بر قرارگاه‌های سپاه اول و لشکر هشتم عراق و واردآمدن خسارات سنگین به این یگان‌ها. 

انهدام پادگان «دارامان»، محل استقرار دو تیپ از نیروهای دشمن. 

انهدام بیش از ۲۰ پایگاه نظامی مستقر در ارتفاعات «دوملان.»

به آتش کشیدن مقر سازمان امنیت عراق در منطقه و انهدام دکل تلویزیون و ماکروویو کرکوک. 

انهدام ایستگاه راه‌آهن «بی‌بایگوره» که مسئول انتقال نفت و فرآورده‌های سوختی بود. 

انهدام مقر سازمان مجاهدین خلق (منافقین) و نیروهای مستقر در آن.

الهه‌سادات بدیع‌زادگان