مستند «روزی روزگاری زینب»؛ روایتگر حضور زنان در تعزیه

رضا صافی، کارگردان مستند «روزی روزگاری زینب» در گفت‌وگو با ایکنا با اشاره به حضور این مستند در جشنواره سینما حقیقت گفت: موضوع حضور این اثر در جشنواره بسیار جالب است و محوریت اصلی آن بر زن شبیه‌خوان ایرانی شکل گرفته است. در خصوص چگونگی شکل‌گیری ایده این کار و احساس ضرورتی که برای خلق این روایت وجود داشت، باید بگویم که نکته جالب فیلم این است که خانم مریم رنجبر (شخصیت اصلی مستند) با مطالعه و پژوهش در تاریخ و فعالیت‌های شبیه‌خوانی، توانسته برای حضور خود در این آیین زمینه‌سازی کند و نقش زنان را به تصویر بکشد.

وی درباره روند پژوهش و آماده‌سازی فیلم توضیح داد: در ابتدا تلاش کردیم علاوه بر بررسی تاریخی، با شبیه‌خوان‌ها و علاقه‌مندان به تعزیه در نقاط مختلف کشور مصاحبه کنیم تا تجربه‌های موجود در این حوزه مشخص شود. نکته‌ بسیار جالب، دیدن این واقعیت بود که در اغلب مناطق حضور زنان در این فضا محدود و ایده حضور آنان در تعزیه به عنوان موضوعی جدی با چالش مواجه می‌شد. خانم رنجبر با پشتکار و ایمان خود توانست این روند را تغییر دهد و فرهنگ حضور زنان در این آیین تاریخی را تثبیت کند.

صافی با اشاره به اهمیت بازخوانی تاریخ گفت: یکی از دلایل مهم تولید این مستند، ارائه نگاهی نو به تاریخ و آیین‌ها بود. بسیاری از محدودیت‌ها و ممنوعیت‌ها ناشی از گذشت زمان بوده و مستند کوشیده است نشان دهد که می‌توان آیین‌ها را با نیازهای امروز جامعه همسو کرد و به نسل‌های جدید الهام بخشید تا حضور اجتماعی و فرهنگی خود را توسعه دهند.

وی درباره جنبه‌های آموزشی و فرهنگی این مستند افزود: مستند «روزی روزگاری زینب» نه تنها یک روایت تاریخی است، بلکه یک ابزار آموزشی و فرهنگی برای آشنایی جامعه با نقش زنان در آیین‌ها و تاریخ است. قصد داشتیم مخاطب را با مسیر و تلاش‌های خانم رنجبر آشنا کنیم تا اهمیت حضور زنان در فعالیت‌های فرهنگی و هنری ملموس‌تر شود. امیدوارم این مستند الهام‌بخش پژوهشگران، هنرمندان و به ویژه زنان جوان باشد که می‌توانند محدودیت‌ها را بازتعریف و برای رشد خود استفاده کنند.

وی در ادامه درباره اثرگذاری اجتماعی فیلم اظهار کرد: جشنواره‌ها و رسانه‌ها بستر مناسبی برای دیده شدن اینگونه آثار فراهم می‌کنند و می‌توانند به شکل‌گیری گفتمان فرهنگی کمک کنند. وقتی چنین فیلم‌هایی در سطح جامعه دیده شوند، امکان گفت‌وگو و تبادل نظر فراهم می‌شود و مخاطبان با چشم‌اندازی تازه درباره جایگاه زنان در فعالیت‌های فرهنگی مواجه می‌شوند.

صافی سپس به سابقه فعالیت خانم رنجبر اشاره کرد و گفت: وی از دهه ۷۰ و نزدیک به ۳۲ سال در این فضا فعالیت داشته است. تعزیه از زمان صفویه در ایران رواج داشته و بزرگداشتی برای قیام عاشورا محسوب می‌شود، اما عموماً شبیه‌خوان‌ها مرد هستند و نقش زنان توسط مردان اجرا می‌شد. قبل از انقلاب حضور زنان در حاشیه تعزیه کمرنگ بوده و حضور مستقیم آن‌ها محدودیت داشت.

وی تاکید کرد: مریم رنجبر با تلاش و پشتکار از سنت تعزیه بهره گرفت تا در نقش شبیه‌خوان حضرت زینب(س) حضور یابد. ابتدا کار برای او سخت بود، اما به مرور زمان توانست حضور خود را تثبیت کند و روحیات و خصوصیات حضرت زینب را فرهنگ‌سازی کند.

صافی با اشاره به مطالعات گسترده خود افزود: مطالعات ما نشان داد فرد دیگری جز خانم رنجبر در کشور در مراسم عمومی شبیه‌خوانی فعالیت نمی‌کند. او در روستای درودگاه بوشهر کار خود را آغاز کرده و تنها زن شبیه‌خوانی است که در مراسم عمومی فعالیت می‌کند. البته در میناب گزارش شده که مراسم شبیه‌خوانی زنانه وجود دارد که صرفاً برای خانم‌ها برگزار می‌شود و حتی پسر بچه‌ها اجازه حضور ندارند.

وی در پایان گفت: فعالیت خانم رنجبر در مراسم عمومی شبیه‌خوانی باعث شده که شاگردان متعددی تربیت شوند و ورود زنان به این عرصه تسهیل شود. او با تلاش خود نشان داده است که می‌توان محدودیت‌ها را پشت سر گذاشت و با بهره‌گیری از تجربه‌ها و سنت‌ها، فضای تازه‌ای ایجاد کرد.