بدون شک قرآن کریم به‌عنوان منبعی غنی از آموزه‌های دینی، راهکارهایی برای مقابله با بحران‌های زیست‌محیطی و حفاظت از محیط‌زیست ارائه می‌دهد. با پیروی از این آموزه‌ها و اتخاذ رویکردی مسئولانه در قبال زمین و منابع طبیعی، می‌توانیم به یک زندگی پایدار و متوازن دست‌ یابیم و از تخریب محیط‌زیست جلوگیری کنیم. در این راستا، همت انسان‌ها در همکاری و اجرای این اصول اساسی، می‌تواند به نجات کره زمین و حفظ آن برای نسل‌های آینده کمک کند. نظر به اهمیت موضوع خبرنگار ایکنای خراسان‌رضوی گفت‌وگویی با موضوع محیط‌زیست و بحران اقلیمی از منظر قرآن با حجت‌الاسلام والمسلمین سیدرضا عمادی، پژوهشگر دینی انجام داده است که باهم می‌خوانیم؛

 

 

اینکه ما انتظار داشته باشیم قرآن کریم در تمام جزئیات ورود داشته باشد و یا بحثی مستقل کرده باشد امری نشدنی و البته مورد نیاز هم نیست، از جمله مسئله محیط‌زیست، طبیعت و تخریب آن. البته قرآن به‌طور کلی فرمایشاتی دارد که با رجوع به سیره اهل‌بیت علیهم‌السلام و سخنانشان راه‌هایی برای بینش کامل الهی انسانی برای زیستی ارزشمند باز می‌شود. در قرآن آیات زیادی به طبیعت و نگهداری از آن اشاره دارد تا جایی که تمام آنچه خلق کرده را متعلق به انسان می‌داند؛ «هُوَ الَّذِی خَلَقَ لَکُمْ ما فِی الأْرْضِ جَمِیعاً؛ اوست آن (آفریننده‌ای) که همه آنچه در زمین است برای شما آفرید.»

 

این آیه بهره‌برداری از منابع و منافع زمین را متعلق به همه انسان‌ها، در همه زمان‌ها می‌داند که باید به‌طور اصولی و صحیح، جهت رفع نیازها و رعایت حقوق دیگر انسان‌ها در همه دوره‌ها صورت پذیرد. خداوند در آیه دیگر می‌فرماید: «وَ لَقَدْ مَکَّنّاکُمْ فِی الأْرْضِ وَ جَعَلْنا لَکُمْ فِیها مَعایِشَ؛ شما را از امکانات زمین بهره‌مند ساختیم و وسایل معیشت شما را در آن فراهم کردیم.» این آیه نیز، بیان‌کننده توانایی و امتیازی است که انسان روی زمین دارد، تا جایی‌که در آن وسایل زندگی او فراهم‌ شده است.

 

روشن است که داشتن محیط‌ زیستی سالم، جزو اولین حقوق انسان برای زندگی بر زمین است. بر همین اساس، خداوند، پهنه طبیعت را زیستگاه انسان قرار داده است. در آیه دیگری خداوند می‌فرماید: «وَ الأْرْضَ وضع‌ها لِلأْنامِ؛ زمین را برای همگان قراردادیم.» بر مبنای این آیه، زمین و محیط‌زیست آن، حق همگانی است و همه حق‌ دارند از آن بهره‌مند شوند، بنابراین، استفاده از این حق، باید به‌گونه‌ای باشد که امکان استفاده و بهره‌برداری از آن، برای نسل حاضر و نسل‌های آینده حفظ شود.

 

 

تمام آیاتی که اشاره به درختان، ثمراتشان، دریاها و اعماقشان و کوه‌ها دارد لیست آن چیزی است که انسان را ترغیب می‌کند تا در مورد آن فکر کند و یا از فرآورده‌هاشان بهره‌مند شود و به‌نوعی سفارش به ارتباط با طبیعت دارد. استاد شهید مرتضی مطهری، در بیان معنای این جنس از آیات می‌گوید: «در قرآن از مسخر‌کردن ماه، خورشید، شب، روز، دریا، نهرها، کوه‌ها، باد و هر چه در آسمان و زمین است، یادشده و بدیهی است در همه این موارد، مقصود این است که این امور طوری آفریده‌شده‌اند که رام انسان و مورداستفاده و بهره‌برداری انسان هستند.» جالب‌ توجه است که بسیاری از سوره‌های قرآن کریم به‌نام یکی از عناصر طبیعی به‌عنوان‌ مثال سوره رعد، نحل، نور، عنکبوت، نجم، بقره، شمس، حدید، لیل، قمر و ... است و این اهمیت توجه به محیط‌زیست و همین‌طور در آیات اشاره به حفظ آن دارد.

 

گاهی اوقات فعالیت‌های انسانی برای رسیدن به توسعه و رفاه موجب ضربه زدن به طبیعت می‌شود و حیات موجودات زنده دیگر را به خطر می‌اندازد به حدی که امروز بحران محیط‌زیست وجود دارد و برای رهایی از این بحران باید به اصول اخلاقی و متون دینی مراجعه کنیم.

 

 

در سوره مائده خداوند فرموده است: «... لَا تَعْتَدُوا إِنَّ اللَّهَ لَا یحِبُّ الْمُعْتَدِینَ؛..؛ از حد مگذرید که خدا از حد گذرندگان را دوست نمی‌دارد» و بر این اساس کسانی که رفتار ناشایست با محیط‌زیست دارند از رحمت خداوند محروم خواهند بود. حتی مسئله فساد بر روی زمین را مطرح می‌فرماید: «... وَیفْسِدُونَ فِی الْأَرْضِ أُولَئِک هُمُ الْخَاسِرُونَ؛...» و در زمین به فساد می‌پردازند آنان‌اند که زیانکاران‌اند. هرکسی که در زمین فساد می‌کند و ضرر می‌زند، خودش زیانکار خواهد شد. اگر بخواهیم در تفسیر این آیه و مانند این آیه از گفتار پیامبر اسلام(ص) و اشاره ارض به زمین و در حقیقت محیط‌زیست استفاده کنیم، برای نمونه پیامبر(ص) فرمودند: «تحفظوا من الارض فإنها أمکم؛ از زمین حفاظت کنید به‌درستی که آن مادر شماست» و در جای دیگری فرمودند: «ان قامت علی احدکم القیامه و فی یده فسیله فلیغرسها؛ اگر قیامت برپا شود و در دست کسی نهالی باشد باید آن را بکارد.»

 

 

یکی از دلایل ارزشمند بودن حیات طبیعت در نگاه قرآن براساس محبت و علاقه خالق به مخلوق خود و همچنین علاقه و محبت مخلوق به خالق خود است. خداوند نسبت به آنچه خلق کرده علاقه و محبت دارد، زیرا نشانه و نمادی از او است و آینه‌ای که بیانگر صفات خداوند در درجه‌ای پایین‌تر از خداوند است. این عشق خداوند به مخلوقات برای آن‌ها ایجاد ارزش می‌کند.

 

موجودات هم نسبت به کمال مطلق و خالق خود همین حالت و احساس عشق و علاقه را دارند که این رابطه عاشق و معشوق میان موجودات و خالق در این آیات خود را نمایان می‌کند: «اللَّهُ الَّذی خَلَقَ السَّماواتِ وَ الْأَرْضَ وَ أَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَأَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَراتِ رِزْقاً لَکُمْ وَ سَخَّرَ لَکُمُ الْفُلْکَ لِتَجْرِیَ فِی الْبَحْرِ بِأَمْرِهِ وَ سَخَّرَ لَکُمُ الْأَنْهارَوَ سَخَّرَ لَکُمُ الشَّمْسَ وَ الْقَمَرَ دائِبَیْنِ وَ سَخَّرَ لَکُمُ اللَّیْلَ وَ النَّهار» اینکه خداوند طبیعت را در تسخیر انسان می‌داند نه تحت سلطه او نشان می‌دهد میان نگاه اسلام و نگرش غربی سلطه بر طبیعت تفاوت عمیق وجود دارد. در نگاه تسلط و سلطه انسان مخیر به استفاده از طبیعت براساس میل و اراده خود است، درحالی‌که اگر براساس تسخیر به رابطه انسان و طبیعت بنگریم محدوده استفاده انسان از طبیعت محدودتر است. بنابر این نگاه، بر طبیعت یک جریان و قانون طبیعی حاکم است و با یک هدفی در جهان وجود یافته است و انسان حق دارد در این مسیر طبیعی تا حدی که به اصل هدف و جریان طبیعی آسیب نرساند از طبیعت بهره‌مند شود.

 

جامعه نیازمند پیوند سه ضلع قرآن‌پژوهان، کارشناس محیط‌زیست و مسئولان در این زمینه است. انسان در قرآن به‌عنوان خلیفه خداوند بر زمین معرفی می‌شود. این مقام مسئولیتی عمیق را به انسان می‌دهد تا از منابع طبیعی به‌گونه‌ای استفاده کند که به نفع خود و نسل‌های آینده باشد. این مفهوم به‌روشنی بیان می‌کند که انسان‌ها باید در استفاده از منابع طبیعی با دقت و احتیاط عمل کنند و به حفظ محیط‌زیست و تعادل اکولوژیکی توجه داشته باشند.

 

 

ذیل آیات ذکر شده در تفسیر مفاهیم آن، روایات بسیاری درباره حیوانات و گیاهان و رعایت حقوق آنان وجود دارد. امیرالمؤمنین علی(ع) فرمودند: در سوارشدن بر شتران عدالت را رعایت کن آن‌قدر بر پشت حیوان سوار مشو که به مشقت بیافتد. امام باقر(ع) نیز فرمودند: هرگاه از سرزمین سرسبز می‌گذری زود نگذر و هرگاه از سرزمین خشک و بی‌گیاه می‌گذری زود بگذر. پیامبر گرامی اسلام(ص) فرمودند: موی پیشانی اسبان و موی یال آنها را نچینید،، در فصل سرما گردن آنها را گرم می‌کند و دم آنها را کوتاه نکنید چون ابزار دور کردن حشرات از آن‌هاست و با تأکید بر خودداری از آزار، حبس و حتی سخن ناروا گفتن به حیوانات، انسان‌ها را منع می‌فرمودند و آنها را از سلاخی بلافاصله پس از ذبح و نهی از زجرکش کردنشان و ذبح حیوان باردار را نهی می‌کردند که همه این موارد حاکی از مراقبت از حقوق حیوانات است.