تأمل در ژرفای آیات قرآن کریم آشکار می‌کند که این کتاب الهی در مواضع متعددی، بر ضرورت «دفاع» و «پیشگیری» از تهدیدات دشمنان توحید و حق‌پرستی تأکید کرده است. شبکه‌ای از تدابیر و برنامه‌های دفاعی، چه به‌صورت صریح و چه در قالب اشارات حکیمانه، در لایه‌های گوناگون آیات این کتاب آسمانی نهفته است. این آموزه‌ها که با هدف پاسداری از نظام ارزشی اسلام و مقابله با یورش‌های بی‌امان دشمنان حق و عدالت تنظیم شده، در چارچوب اصول پدافند غیرعامل، درس‌هایی بنیادین و راهگشا برای همه زمان‌ها محسوب می‌شود؛ همچنین سیره عملی رسول گرامی اسلام(ص) گواهی روشن بر اهتمام جدی ایشان به رعایت اصول و قواعد دفاع غیرعامل در تقابل با مخالفان است. بررسی حوادث صدر اسلام نشان می‌دهد که آن حضرت با به‌کارگیری هوشمندانه‌ترین تدابیر و با کمترین هزینه‌های مادی و معنوی، به برجسته‌ترین اهداف الهی و توحیدی دست یافت. این موفقیت‌ها خود گویای عمق نگرش استراتژیک و آینده‌نگرانه پیامبر(ص) در عرصه مدیریت بحران و دفاع است. در یادداشت پیش رو، به تبیین چگونگی به‌کارگیری اصول پدافند غیرعامل در قرآن کریم و سیره پیامبر اعظم(ص) پرداخته می‌شود.
پدافند در لغت و معنا
در لغت، واژه «پدافند» در برابر «آگند» قرار دارد و به معنای «دفاع در برابر هجوم و تهاجم دشمن» است. این مفهوم، مجموعه اقداماتی را دربرمی‌گیرد که با هدف جلوگیری از یورش دشمن و صیانت از حریم یک کشور اجرا می‌شود. در تعریفی جامع‌تر، پدافند به همه اقداماتی اطلاق می‌شود که برای دفع، خنثی‌سازی، کاهش تأثیر عملیات آفندی دشمن و ممانعت از دستیابی او به اهدافش به‌کار گرفته می‌شود. بر این اساس، پدافند به دو شاخه اصلی پدافند عامل و غیرعامل تقسیم‌بندی می‌شود.
اقسام پدافند
پدافند عامل: این نوع پدافند، شامل مجموعه ابزارها، فناوری‌ها و تاکتیک‌هایی است که با به‌کارگیری جنگ‌افزار و تجهیزات نظامی، به مقابله مستقیم با انواع تهاجمات دشمن می‌پردازد و اثرات عملیات خصمانه او را خنثی می‌کند یا کاهش می‌دهد.
پدافند غیرعامل: این شیوه از پدافند، شامل مجموعه اقداماتی است که مستلزم به‌کارگیری جنگ‌افزار نیست و با اجرای آن می‌توان از واردآمدن خسارات مالی به تأسیسات حیاتی و حساس و نیز تلفات انسانی جلوگیری کرد، یا میزان این خسارات و تلفات را به حداقل ممکن رساند. اصول اصلی پدافند غیرعامل در منابع علمی و نظامی جهان، عمدتاً در قالب شیوه‌های غیرمسلحانه‌ای همچون اختفا، استتار، پوشش، فریب، ایجاد تفرقه و پراکندگی، مقاوم‌سازی، استحکامات و کاربرد ابزار رسانه بیان شده است.
راهبردهای قرآنی در عرصه پدافند غیرعامل
قرآن کریم با جامعیت بی‌نظیر خود، کلیات برنامه‌های هدایتگر بشر را برای نیل به حیات طیبه دربر دارد، چنانکه می‌فرماید: «وَنَزَّلْنَا عَلَيْكَ الْكِتَابَ تِبْيَانًا لِّكُلِّ شَيْءٍ وَهُدًى وَرَحْمَةً وَبُشْرَىٰ لِلْمُسْلِمِينَ؛ ما این کتاب را بر تو نازل کردیم که بیانگر همه‌چیز و مایه هدایت و رحمت و بشارت برای مسلمانان است.» (سوره نحل، آیه ۸۹) امام باقر(ع) در تأیید این گستردگی معارف می‌فرماید: «إِنَّ اللَّهَ تَبَارَكَ وَتَعَالَى لَمْ يَدَعْ شَيْئًا تَحْتَاجُ إِلَيْهِ الْأُمَّةُ إِلَى يَوْمِ الْقِيَامَةِ إِلَّا أَنْزَلَهُ فِي كِتَابِهِ وَبَيَّنَهُ لِرَسُولِهِ؛ خدای تبارک و تعالی چيزی از احتياجات امت را وانگذاشت، جز آنكه آن را در قرآنش فروفرستاد و برای رسولش بيان فرمود.»
بر این بنیاد، هیچ موضوع راهبردی مهمی، از جمله مقوله دفاع و پدافند نیست، مگر آنکه ریشه‌هایی از آن در این کتاب الهی یافت می‌شود. تأمل در آیات قرآن نشان می‌دهد که پروردگار متعال نسبت به موضوع دفاع و پیشگیری از مخاطرات ناشی از دشمنان توحید، هشدارهای متعددی داده و در آیات گوناگون به آن پرداخته که مهم‌ترین این رهیافت‌ها به شرح زیر است:
افزایش قدرت نظامی و توان دفاعی: قرآن کریم با توصیه مؤکد به مسلمانان درباره ضرورت آماده‌باش و مراقبت دائم، بهره‌گیری از تاکتیک‌ها و روش‌های متنوع را سفارش می‌کند؛ آنجا که می‌فرماید: «وَأَعِدُّوا لَهُم مَّا اسْتَطَعْتُم مِّن قُوَّةٍ وَمِن رِّبَاطِ الْخَيْلِ تُرْهِبُونَ بِهِ عَدُوَّ اللَّهِ وَعَدُوَّكُمْ؛ هر نیرویی در قدرت دارید، برای مقابله با آن‌ها (دشمنان) آماده کنید و همچنین اسب‌های ورزیده برای میدان نبرد، تا به‌وسیله آن، دشمن خدا و دشمن خویش را بترسانید.» (سوره انفال، آیه ۶۰)
این آیه شریفه از عصر نزول تا ابد، مفهومی زنده و پویا دارد؛ زیرا هرگونه ابزار و قدرت بازدارنده‌ای که دستیابی به آن در طول تاریخ برای مسلمانان ممکن باشد، در کلمه جامع «قوّه» گنجانیده شده است. اطلاق این کلمه، انواع سلاح‌ها، افراد آموزش‌دیده، تأسیسات نظامی، استحکامات، وحدت صفوف، تلاش ملی، قدرت اقتصادی، موضع سیاسی برتر، استحکام باورهای ایدئولوژیک و هر آنچه را پشتوانه مادی و معنوی به حساب می‌آید، دربرمی‌گیرد.
استحکام باورهای ایدئولوژیک: از آنجا که اساس نبردهای پیامبر(ص)، تأسیس حکومتی مبتنی بر فضیلت‌های اخلاقی بود، تحکیم عقاید توحیدی و تبیین عظمت اسلام در دل‌ها، اثر مستقیمی بر آمادگی روحی اصحاب برای نبرد و جانبازی در راه ترویج عقیده داشت؛ برای نمونه، در جنگ احد، خداوند دل‌های مؤمنان را با این بشارت استوار کرد که اگر در میدان نبرد ثابت‌قدم بمانند، خداوند آنان را به‌وسیله فرشتگان یاری خواهد کرد.
استقلال اقتصادی: قرآن کریم در آیات متعددی، همچون آیه ۱۴۱ سوره نساء، «و خداوند هرگز کافران را بر مؤمنان تسلطی نداده است» و آیه ۲۸ سوره توبه، «ای کسانی که ایمان آورده‌اید، مشرکان ناپاک‌اند، پس نباید بعد از امسال، نزدیک مسجدالحرام شوند و اگر از فقر می‌ترسید، خداوند هرگاه بخواهد، شما را به کرمش بی‌نیاز می‌کند»، به صراحت بیان می‌کند که وابستگی اقتصادی، مهم‌ترین عامل وابستگی جامعه به بیگانگان است؛ همچنین در سوره فتح، خودکفایی، استقلال و اعتماد به نفس را از آیین مسلمانی برمی‌شمارد. این مفاهیم، بنیان‌های «دفاع اقتصادی» را تشکیل می‌دهند که امروزه یکی از ارکان پدافند غیرعامل، مکمل اقدامات دیگر به‌شمار می‌آید.
اقدامات فرهنگی و عملیات روانی: در این حوزه، قرآن کریم با شیوه‌های متعددی به مقابله با جنگ روانی دشمن برخاسته است. پاسخ‌گویی به شبهات مخالفان، از بارزترین این روش‌هاست؛ برای نمونه، در برابر شبهه انکار معاد جسمانی می‌فرماید: «قُلْ يُحْيِيهَا الَّذِي أَنشَأَهَا أَوَّلَ مَرَّةٍ وَهُوَ بِكُلِّ خَلْقٍ عَلِيمٌ؛ بگو همان کسی که نخستین بار آن را پدید آورد، زنده‌اش می‌کند و او به هر چیزی داناست.» (سوره یس، آیه ۷۹) فصاحت و بلاغت شگفت‌انگیز کلام وحی نیز خود عاملی برای خنثی‌سازی حملات روانی مشرکان بود؛ همچنین تحدی و هماوردطلبی قرآن، مانند آیات ۲۳ تا ۲۴ سوره بقره و ۸۸ سوره اسراء، رویکردی پیشگیرانه و اثرگذار در عرصه مقابله با جنگ روانی دشمن به‌شمار می‌رود.
امدادهای غیبی: یکی از مباحث مهم قرآن در آیات جهاد، «امدادهای غیبی» است که تحت شرایطی خاص، شامل حال مجاهدان اسلام می‌شود. این موضوع، صرف نظر از جنبه ماورایی، از حیث نقش آن در پیروزی و ارتباط با مبانی دفاع غیرعامل، مانند افزایش بازدارندگی و کاهش آسیب‌پذیری درخور تأمل است. نزول سکینه (آرامش الهی) در جریان صلح حدیبیه (سوره فتح، آیه ۴) و نیز در جنگ حنین (سوره توبه، آیات ۲۵ تا ۲۶) و ایجاد رعب و ترس در دل دشمنان، همچون آنچه در جنگ بدر (سوره آل عمران، آیات ۱۲ تا ۱۳) روی داد، از مصادیق بارز این امدادهای الهی هستند که به تقویت روحیه مؤمنان و تضعیف دشمن می‌انجامد.
تجلی پدافند غیرعامل در سیره نبوی
زندگی پربرکت پیامبر اکرم(ص) سرشار از مجاهدت و تلاش در مسیر انجام رسالت الهی و تحقق آرمان‌های دین مبین اسلام بود. در این مسیر پرفرازونشیب، حضرت هیچ‌گاه از شر دشمنان و نیرنگ‌های کینه‌توزانه مشرکان در امان نبود و همواره آماج تهدیدها و مکرهای آنان قرار داشت. رسول خدا(ص) برای مواجهه با این دشمنی‌های متنوع و پرشمار، بنا بر مقتضیات هر موقعیت، تدابیر و تمهیدات هوشمندانه‌ای به‌کار می‌بست که نمونه‌های متعددی از آن در تاریخ اسلام به ثبت رسیده است. بررسی این موارد برای جامعه اسلامی همواره سودمند و درس‌آموز خواهد بود:
رعایت اصول مدیریت در شرایط بحران: «بحران» به شرایطی ناگهانی و کنترل‌ناپذیر اطلاق می‌شود که ثبات یک مجموعه یا جامعه را مختل کرده و برای رفع آن، به اقدامات فوری و فوق‌العاده نیاز است. مدیریت بحران، دانش و هنر برنامه‌ریزی، سازماندهی و رهبری یکپارچه است که با بهره‌گیری از همه امکانات، درصدد کنترل خطرات ناشی از بحران‌های گوناگون برمی‌آید. سیره پیامبر(ص) در این زمینه را می‌توان در چهار عرصه ذیل بررسی کرد:
مدیریت عقیدتی و تبلیغی: ایجاد انگیزه الهی، استقرار توحید، مقابله با مستکبران و حمایت از مستضعفان.
مدیریت رفتاری: تجلی رحمت الهی، اجرای مساوات، مشورت و تبادل نظر و انضباط و جدیت در امور.
مدیریت نظامی: به‌کارگیری پیشرفته‌ترین تدابیر نظامی زمان، ایجاد جنگ روانی در صفوف دشمن و کسب اطلاعات.
مدیریت سیاسی: انعقاد پیمان‌های سیاسی با قدرت‌های بی‌طرف، خنثی‌سازی نیروهای مخالف و تمایل به صلح و آتش‌بس.
نمونه اعلای این مدیریت جامع در جریان هجرت از مکه به مدینه تجلی یافت که در آن، مراحل گوناگون مدیریت بحران، اعم از «جمع‌آوری اطلاعات»، «برنامه‌ریزی»، «سازماندهی» و «اجرای مخفیانه» با دقتی تحسین‌برانگیز به مرحله عمل درآمد.
شناسایی فرصت‌ها و تهدیدها: پیامبر اکرم(ص) برای افزایش توانمندی مسلمانان و بازداشتن مشرکان از تعرض، همواره با تیزبینی و دوراندیشی، ظرفیت‌ها و امکانات موجود را ارزیابی و نقاط آسیب‌پذیر و تهدیدها را شناسایی می‌کرد. نمونه‌ای از این شیوه، تدابیر ایشان پس از ورود به مدینه بود. حضرت با درک شرایط کاملاً جدید و پیچیده مدینه که همزمان هم فرصت‌هایی بی‌نظیر و هم تهدیدهایی جدی در خود نهفته داشت، با هوشیاری تمام به شناسایی آنان پرداخت و با اتخاذ تصمیمات راهبردی، حرکت الهی خود را شتابی چشمگیر بخشید.
به‌کارگیری اصل مکان‌یابی: مکان‌یابی، یکی از اصول مهم پدافند غیرعامل، عبارت است از انتخاب موقعیتی مناسب برای استقرار یک کاربری، به‌گونه‌ای که با نیازهای خاص آن کاربری هماهنگی کامل داشته باشد. پیامبر(ص) در مواضع متعدد، این اصل را به نیکوترین شکل به‌کار بست. انتخاب غار ثور به‌مثابه پناهگاه در هجرت که در جهت عکس مسیر مدینه قرار داشت و نیز گزینش نقطه استراتژیک در جنگ بدر پس از مشورت با اصحاب، براساس معیارهای نظامی و کنترل منابع آبی، از جمله موارد شاخص در این زمینه به‌شمار می‌رود.
جمع‌آوری و تجزیه و تحلیل اطلاعات: ارزش «کسب اطلاعات» از دشمن و آگاهی از اسرار و توانایی‌های او، همواره در استراتژی نظامی پیامبر(ص) جایگاهی ویژه داشت. ایشان هیچ نبردی را بدون جمع‌آوری و تحلیل اطلاعات دقیق آغاز نمی‌کرد. در جنگ بدر، پرس‌وجو از اسیران قریش و تخمین‌زدن تعداد نیروهای دشمن و در جنگ خندق (احزاب)، اعزام جاسوسان به درون سپاه دشمن برای بررسی وضعیت و ایجاد تفرقه، نمونه‌های بارزی از اهتمام حضرت به این اصل حیاتی را به نمایش گذاشت.
الهه‌سادات بدیع‌زادگان