به گزارش ایکنا به نقل از رایزنی فرهنگی ایران در اتریش، پروفسور هانس دی. گالتر، دانشیار شرق شناسی دانشگاه گراتس، به عنوان نخستین سخنران سمپوزیوم، پروفسور رودیگر لولکر را «معمار اسلام‌شناسی مستقل اتریش» نامید. او گفت رشته اسلام‌شناسی، که پس از فاجعه ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ از سایه زبان‌شناسی سنتی بیرون آمد، امروز با کاوش عمیق تحولات جهان اسلام، در فضای آلمانی‌زبان بی‌رقیب است.
پروفسور گالتر ادامه داد: رودیگر لولکر با رویارویی طوفانی فیلولوژیست‌های سنتی ـ که زبان‌شناسی را تنها پایه مطالعات آسیای غربی می‌دانستند ـ رشته‌ای بی‌طرفانه برای مطالعه اسلام بنا نهاد. او در وبلاگ پرخواننده «صندل‌های سنت» بی‌امان با کلیشه‌های رسانه‌ای مانند «اسلام سیاسی» و «رادیکال اسلامی» جنگید و بر اهمیت مطالعه علمی و بی‌طرفانه اسلام تأکید کرد.
وی افزود: علاوه بر اسلام‌شناسی، رودیگر لولکر به تاریخ باغ‌های ایرانی روی آورده است و در این زمینه مطالعاتی دارد که دریچه‌ای تازه برای درک تمدن ایرانی اسلامی محسوب می‌شود.
در پایان، گالتر با نقل از هاینز نوسباومر (درگذشته اخیر) هشدار داد: «اتریش روزگاری پل‌های ابدی اروپا - شرق ساخت؛ امروز این میراث در خطر فراموشی است.» هرچند پروفسور لولکر، حتی در دوره بازنشستگی، پرچمدار حفظ این پل‌هاست.
رودیگر لولکر، پرچمدار اسلام‌شناسی چندبعدی، دقیق و غیرکلیشه‌ای در اتریش
پروفسور کاتارینا آیوانی، استاد فلسفه اسلامی و زبان‌های شرقی دانشگاه وین، به عنوان سخنران دوم سمپوزیوم، رودیگر لولکر را «دانشمندی نادر» ستود که طی ۲۳ سال، اسلام‌شناسی را به تنهایی در اتریش بنیان نهاد و با وجود چالش‌های عظیم، آن را به رشته‌ای گسترده و پویا تبدیل کرد.
آیوانی برجسته کرد: لولکر اسلام‌شناسی را در دانشگاه وین مستقل کرد، نسل جوان را با انرژی پرورش داد، در مرکز تحقیقات «دین و تحول در جامعه معاصر» همکاری کرد و با مشاوره‌های ارزشمند، تأثیراتی ماندگار فراتر از وین آفرید.
وی افزود: دامنه پژوهش‌های لولکر شگفت‌انگیز است: از حقوق تجارت مالکی در صدر اسلام و ربا پیش از مدرنیته، تا سلفیسم، سنت‌های صوفی، الهیات زیست‌محیطی، اسلام اندونزی و آسیای جنوب شرقی، و جهان.
ایوانی در همین ارتباط افزود: لولکر با آگاهی از پیچیدگی و تنوع اسلام، دانش را «تکه‌تکه اما منسجم» می‌بیند و تناقض‌ها را نه مانع، بلکه پیونددهنده می‌داند.
پروفسور ایوانی با طنز افزود: حدیث نبوی درباره حکمت پارسیان، انگار برای رودیگر لولکر هم صدق می‌کند! چراکه او حقیقتاً در عمر علمی خود همواره در پی دانش بوده و مسیر ایران را نیز برای این‌منظور مد نظر قرار داده است.
گفت‌وگو، نه داوری؛ علم به‌مثابه پل میان فرهنگ‌ها
سومین سخنران سمپوزیوم ایران‌شناسی در وین، غزاله فریدزاده، استاد دانشگاه وین بود. وی لولکر را نه‌تنها پژوهشگری بزرگ، بلکه اندیشمندی دانست که با روحیه‌ای انتقادی، گشوده و شجاع در برابر پیچیدگی‌ها، توانست میان شرق و غرب، و نیز میان شاخه‌های گوناگون اسلام‌شناسی و علوم انسانی، پل‌های ماندگار گفت‌وگو بسازد.
فریدزاده تأکید کرد: از نگاه لولکر، علم نه «مالک حقیقت»، بلکه «جست‌وجوی مشترک برای فهم» است. به باور او، پژوهش در حوزه اسلام و ایران باید نه از موضع داوری، بلکه در قالب گفت‌وگو با متن، اندیشه و انسان ایرانی - اسلامی صورت گیرد.
وی یادآور شد: لولکر با نگاه زنده و پویای خود به اسلام، این پدیده را نه امری ثابت و بسته، بلکه واقعیتی متحول و گفت‌وگومحور می‌دید.
فریدزاده افزود: آثار لولکر به‌ویژه در زمینه دیجیتال‌سازی فرهنگ اسلامی، ارتباطات دینی و جنبش‌های اجتماعی، مرزهای سنتی شرقشناسی را گشوده و آن را به قلمروی تازه‌ای از تفکر متقابل فرهنگی رسانده است.
او همچنین از نبود کرسی مستقل ایران‌شناسیِ اسلامی در دانشگاه وین انتقاد کرد و این خلأ را نه‌تنها سازمانی، بلکه فقدانی فکری دانست که موجب ناتمام ماندن تصویر شرق می‌شود.
امکان ارائه قرائت هشت‌گانه از اسلام
سخنران دیگر، رضا غلامی، استاد فلسفه سیاسی و مطالعات فرهنگی و تمدنی، سخنرانی خود را با عنوان «هشت قرائت از اسلام» به تبیین روشمند تنوع رویکردها در فهم دین اختصاص داد.
وی با اشاره به اینکه «قرائت از اسلام به معنای نگریستن به دین از درون یک جهان معرفتی خاص است»، تأکید کرد که هیچ تفسیر واحدی نمی‌تواند همه ابعاد اسلام را بازنمایی کند و پژوهشگر صادق باید موضع معرفتی خود را آشکارا بیان کند تا اعتبار علمی مطالعات اسلامی حفظ شود.
او در ادامه، هشت نوع خوانش از اسلام را معرفی کرد: کلامی (با محوریت ایمان و دفاع عقلانی از باورها)، فقهی (متمرکز بر احکام و تکالیف شرعی)، اخلاقی (با تأکید بر تربیت و معنویت اخلاقی)، فلسفی (بر پایه عقلانیت و پالایش دین از خرافات)، عرفانی (جست‌وجوی تجربه باطنی و شهودی از دین)، تاریخی (تحلیل تحولات اسلام در بستر زمان)، روانشناختی (با تمرکز بر نقش آرام‌بخش و معنا‌آفرین ایمان)، و در نهایت علمی (تلاش برای تبیین دین بر مبنای روش علمی).
غلامی با بررسی نقاط قوت و محدودیت‌های هر رویکرد، تأکید کرد که «مسئله اصلی، درست‌تر بودن یک قرائت نیست، بلکه میزان کارآمدی آن برای هدف پژوهش است.»
هشت قرائت از اسلام
رضا غلامی در سخنان خود گفت: امروز ما گرد هم آمده‌ایم تا به افتخار یک استاد بزرگ و پژوهشگر که زندگی خود را وقف گسترش مرزهای دانش کرده، آثار ارزشمند بسیاری نوشته و ده‌ها دانشجوی بااستعداد تربیت کرده است. ما همه به پروفسور لوهلکر افتخار می‌کنیم. او یکی از گنجینه‌های بزرگ مطالعات اسلامی و ایرانی است.
وی افزود: منظور از قرائت از اسلام، نگریستن به اسلام از طریق یک عینک خاص، نگریستن به اسلام در جهان‌های معرفتی متفاوت، و نگریستن به دین از طریق انتظارات متنوع است.
قرائت نخست، قرائت الهیاتی
غلامی تصریح کرد: قرائت الهیاتی بر ایمان دینی تمرکز دارد. قرائت الهیاتی تلاش می‌کند استدلالی قانع‌کننده برای اسلام ارائه دهد. برای برخی، ارجاعات معتبر از قرآن و حدیث قانع‌کننده است، در حالی که برای دیگران، استدلال‌های عقلی وزن دارند.
الهیات از هر دو به طور جداگانه یا با هم استفاده می‌کند. فرض الهیاتی بر حقیقت مطلق باورهای دینی استوار است. برای الهیات، حفظ ایمان و دفاع از باورهای اسلامی در برابر تردیدها و اعتراضات هدف اصلی است.
دوم، قرائت فقهی
قرائت فقهی تنها بر تکالیف تمرکز دارد. همچنین توجه کمی به اخلاق، عقل و جریان تاریخ می‌پردازد. در دیدگاه فقهی به دین، دو رویکرد وجود دارد: حداقلی و حداکثری. بر اساس رویکرد حداکثری، باید تلاش کرد حتی برای کوچک‌ترین جزئیات رفتار یک مسلمان، حکمی دینی یافت.
وی افزود: برخی احکام فقهی ناشی از عقل جمعی را بخشی از دستاوردهای فقه می‌دانند؛ با این حال، چنین احکامی به ندرت به طور کامل در فقه سنتی ادغام می‌شوند. این قرائت، گاهی اوقات، جوهره دین را برای صورت‌های بیرونی آن قربانی می‌کند.
واقعیت این است که اگر فقه اسلامی نتواند خود را با شرایط و نیازهای زمان تطبیق دهد، و اگر نتواند نقش مشروع عقل جمعی و علم را در حوزه‌های خاصی به رسمیت بشناسد، ممکن است در آینده در میان مؤمنان منزوی شود، در حالی که دینداری بدون فقه گسترش یابد. ضمناً این قرائت از فقه، اغلب به قشری‌گرایی منجر می‌شود.
سومین قرائت، اخلاقی یا اخلاق‌گرایانه
رایزن فرهنگی ایران در اتریش در ادامه گفت: بر اساس این قرائت، دین اساساً اخلاقی است. بنابراین، باید در همه جا از نظر اخلاقی توجیه شود و توسعه اخلاقی در مردم را پرورش دهد. این قرائت به باورهای دینی احترام می‌گذارد اما خود را با مسائل الهیاتی یا قوانین حقوقی که فراتر از اخلاق می‌روند، درگیر نمی‌کند.
چهارمین قرائت، قرائت فلسفی
غلامی گفت: این قرائت شامل رویکردی عقلی به اسلام می‌شود. شاید از من بپرسید تفاوت بین قرائت الهیاتی و فلسفی چیست. اندیشه الهیاتی، نسبت به دین تردید نمی‌کند و تلاش می‌کند آن را به هر قیمتی به طور عقلی دفاع کند، در حالی که فلسفه اجازه تردید می‌دهد و ممکن است نشان دهد که برخی آموزه‌های دینی با عقل قابل اثبات نیستند.
وی توضیح داد: یکی از ویژگی‌های دیدگاه فلسفی به دین، نگریستن به دین است: آزاد، از بیرون، از بالا، و به کل دین، به طور نظام‌مند.
قرائت فلسفی برای دو گروه مفید است: پژوهشگران مستقل و کسانی که تنها از طریق استدلال عقلی آزاد و مستقل به دین کشیده می‌شوند. البته، قرائت فلسفی معنای دیگری نیز دارد: تمرکز بر تفسیر هستی‌شناختی اسلام با دو هدف؛ ارزیابی عقلی و الهام روحانی.
غلامی گفت: ادیان تمایل دارند خرافات را جذب کنند، مانند مغناطیسی که آهن را می‌کشد. از این رو، قرائت فلسفی نقش مهمی در افشای خرافات و باورهای بی‌اساس وابسته به دین ایفا می‌کند. شاید به همین دلیل است که بیشتر روشنفکران دینی از قرائت فلسفی پیروی می‌کنند.
پنجمین قرائت، قرائت عرفانی
غلامی گفت: در این رویکرد، هدف تفسیر دیدگاه‌های عرفانی دین یا دستیابی به دانش مستقیم و تجربی وجود از طریق دین است. این قرائت از عرفان عمیقاً به سوی جوهره درونی و روحانی دین گرایش دارد. گاهی اوقات، قرائت عرفانی صورت‌های بیرونی دین را برای جوهره درونی آن قربانی می‌کند.
ششمین قرائت، قرائت تاریخی دین
در این رویکرد، تمرکز بر تفسیر کلی سیر اسلام و استخراج اصول کلی از آن است.
قرائت تاریخی می‌تواند قرائت فقهی را پشتیبانی کند، و همچنین می‌تواند شاخه‌ای از قرائت فلسفی، یعنی فلسفه تاریخ، محسوب شود.
استاد فلسفه سیاسی و مطالعات فرهنگی و تمدنی گفت: همچنین قرائت تاریخی ممکن است مقدمه‌ای برای تشکیل جامعه‌شناسی دینی باشد. در عین حال، این قرائت می‌تواند خطر تاریخی‌گرایی یا توقف در گذشته را به همراه داشته باشد. البته، ادیان را نمی‌توان از گذشته‌شان جدا کرد، اما می‌توان دینی را تصور کرد که با یک پا در گذشته و یک پا در حال ایستاده است.
هفتم، خوانش روانشناختی دین
غلامی به عنوان قرائت هفتم، می‌توان به خوانش روانشناختی دین نیز اشاره کرد. این قرائت دین را منبع آرامش می‌داند که به کاهش ترس و اندوه کمک می‌کند. انتظار دارد دین با دادن معنا و هدف به زندگی ـ هم در این جهان و هم در جهان آخرت ـ آرامش ذهنی بیاورد و بدین ترتیب انسان‌ها را از احساس پوچی نجات دهد.
هشتمین قرائت، قرائت علمی دین
غلامی گفت: در قرائت علمی دین تلاش می‌شود دین را به طور علمی توجیه کرد. علاوه بر این. در این قرائت، هر بخشی از دین که با روش‌شناسی علمی قابل اثبات نباشد، در نهایت کنار گذاشته می‌شود. این قرائت به دنبال حل تعارض بین علم و دین است. در همین حال، یکی از اهداف دیدگاه علمی به دین، مدرن کردن دین است.
استاد فلسفه سیاسی و مطالعات فرهنگی و تمدنی افزود: نباید از نظر دور داشت که این قرائت دین را نسبی می‌کند، مشابه نظریه‌های علمی. یک دیدگاه معتقد است که جهان دین از جهان علم جدا است، و بهتر است این دو وارد حوزه یکدیگر نشوند. من مایل بودم در مورد قرائت سیاسی دین نیز صحبت کنم، اما موضوع گسترده‌ای است و می‌تواند در جلسه دیگری بحث شود.
وی افزود: هر یک از این قرائت‌ها مزایا و محدودیت‌های خود را دارد. قرائت الهیاتی ایمان را حفظ می‌کند اما ممکن است در برابر پرسشگری انتقادی مقاومت کند. قرائت فقهی راهنمایی واضح ارائه می‌دهد اما خطر قشری‌گرایی دارد. قرائت فلسفی تحلیل عقلی را ممکن می‌سازد اما ممکن است از ایمان زنده فاصله بگیرد. برخی معتقدند این قرائت‌ها می‌توانند ادغام شوند. با این حال، اغلب از فرضیات ناسازگار عمل می‌کنند و اهداف متفاوتی را دنبال می‌کنند.
غلامی گفت: سؤال این نیست که کدام قرائت درست است، بلکه: کدام قرائت به هدف علمی ما خدمت می‌کند؟ اینجاست که نقطه حیاتی نهفته است: نادیده گرفتن این تنوع تفسیرها به طور جدی اعتبار مطالعات اسلامی را کاهش می‌دهد. ما نمی‌توانیم وانمود کنیم تنها یک راه برای نزدیک شدن به اسلام وجود دارد. بنابراین، به عنوان پژوهشگران، باید شفاف باشیم. باید قرائت انتخابی خود و روش‌شناسی مناسب آن را به وضوح شناسایی کنیم. این صداقت زمینه ما را تقویت می‌کند نه اینکه تضعیف کند.
رایزن فرهنگی ایران در اتریش تصریح کرد: پروفسور لوهلکر در طول حرفه خود نمونه‌ای از این صداقت فکری بوده است؛ نزدیک شدن به مطالعات اسلامی با عمق و گشادگی. در حالی که امروز به افتخار او اینجا هستیم، بیایید متعهد شویم این سنت را ادامه دهیم: پژوهش دقیق که دیدگاه خود را به رسمیت می‌شناسد در حالی که به دیگران احترام می‌گذارد. این گونه است که چگونه مطالعات اسلامی پویا، معتبر و مرتبط باقی می‌ماند.
ادای احترام شاگردی به استاد؛ پیوندی از دانش، مهر و الهام
سخنران چهارم، مهشید صادقی، دانشجوی دکترای شرقشناسی دانشگاه وین و از شاگردان دیرینه پروفسور رودیگر لولکر، از بیش از یک دهه شاگردی خود نزد این استاد برجسته اسلام شناسی سخن گفت. وی این فرصت را مغتنم شمرد تا از استاد خود نه‌تنها به‌عنوان یک معلم دانشگاهی، بلکه به‌عنوان «راهنما، الهام‌بخش و چراغ مسیر علمی» خود یاد کند.
از شرقشناسی تا ایران‌شناسی؛ روایت یک عمر پیوند با جهان ایرانی
در اختتامیه سمپوزیوم، پروفسور دکتر لولکر با اشاره به پیشینه طولانی تعامل فکری و فرهنگی میان ایران و جهان غرب گفت: «ایران نه تنها در تاریخ تمدن بشری، بلکه در شکل‌دهی به مفاهیم جهانی از عقل، اخلاق و معنویت نقشی بی‌بدیل ایفا کرده است».
لولکر در ادامه، ضمن مرور دیدگاه‌های فیلسوفان ایرانی و متفکران مسلمان، تأکید کرد: گفت‌وگو میان شرق و غرب زمانی ثمربخش خواهد بود که بر پایه فهم متقابل، احترام فرهنگی، و پذیرش تفاوت‌های معرفتی بنا شود.
در بخش دیگری از سخنرانی، لولکر به نقش ایران‌شناسی معاصر در اروپا اشاره کرد و یادآور شد: این رشته باید از نگاه صرفاً تاریخی فاصله بگیرد و به ابعاد زنده و پویای فرهنگ ایرانی امروز نیز بپردازد.
وی با ذکر نمونه‌هایی از مطالعات دانشگاه وین و پروژه‌های مشترک میان پژوهشگران ایرانی و اتریشی، بر ضرورت توسعه همکاری‌های علمی میان دو کشور تأکید کرد.
او در پایان سخنان خود، ضمن قدردانی از رایزنی فرهنگی ایران در اتریش به خاطر برگزاری این سمپوزیوم‌ها، بر این نکته تأکید کرد که ایران‌شناسی آینده، باید پلی میان معرفت، دیپلماسی فرهنگی و درک تمدنی بسازد – پلی که بر پایه احترام متقابل و علاقه به حقیقت استوار باشد.
همچنین، پروفسور لولکر در خلال سخنرانی خود به ضرورت شکل‌گیری رشته ایران‌شناسی در اتریش پرداخت و یادآور شد که در طول بیست سال گذشته دست‌کم دوازده بار تلاش برای تأسیس کرسی مستقل ایران‌شناسی در دانشگاه وین صورت گرفته، اما هیچ‌یک هنوز به نتیجه نرسیده است. به گفته او، این کمبود نه از سوی ایران، بلکه از ضعف سیاست علمی در اتریش ناشی می شود.
خانه حکمت ایرانیان وین، که با هدف ترویج تفکر فلسفی، علمی و فرهنگی ایرانی در اروپا فعالیت می‌کند، اعلام کرد این رویداد بخشی از مجموعه برنامه‌های مشترک ایران و اتریش در حوزه ایران‌شناسی است و چهارمین سمپوزیوم نیز در آینده‌ای نزدیک برگزار خواهد شد.
