رهبر معظم انقلاب اسلامی در دیدار‌های مکرر با فعالان قرآنی، قاریان و حافظان قرآن کریم، بار‌ها بر نقش بی‌بدیل مسجد در ترویج فرهنگ قرآن تأکید کرده‌اند. ایشان فرموده‌اند: «باید همه مساجد به پایگاه‌های رواج تلاوت و استماع قرآن و ارائه‌ی تفسیر آیات قرائت‌شده تبدیل شوند؛ همان‌گونه که در صدر اسلام چنین بود.» امروز نیز رهبر معظم انقلاب بار‌ها بر ضرورت «تبدیل مساجد به پایگاه قرآنی» تأکید کرده‌اند؛ این سخن، مسجد را از حد یک محل صرفاً عبادی به جایگاهی تمدن‌ساز در ترویج سبک زندگی قرآنی ارتقا می‌دهد. به تعبیر معظم‌له، اگر قرآن در متن مسجد زنده شود، ایمان، اخلاق، علم و عمل نیز در متن جامعه زنده خواهد شد.
اما با وجود این نگاه والا، هنوز میان وضعیت موجود مساجد و جایگاه مطلوبی که رهبر انقلاب ترسیم کرده‌اند، فاصله قابل توجهی وجود دارد. بسیاری از مساجد، فعالیت‌های قرآنی را به چند مناسبت محدود کرده‌اند و از ظرفیت عظیم مردمی و فرهنگی خود برای جریان‌سازی قرآنی بهره کافی نمی‌برند.
در این میان، کانون‌های فرهنگی و هنری مساجد که از دهه ۷۰ با هدف پیوند مسجد، فرهنگ و قرآن شکل گرفتند، نقش کلیدی در تحقق این راهبرد دارند. اما میزان بهره‌گیری واقعی از این ظرفیت، چالش‌ها و برنامه‌های جدید در این حوزه چیست؟ برای بررسی این موضوع و در همین راستا حجت‌الاسلام والمسلمین علی ملانوری، رئیس ستاد کانون‌های فرهنگی و هنری مساجد کشور در گفت‌وگو با ایکنا، از آرمان تا واقعیت «مسجد تراز قرآنی» سخن گفت و به موانع تحقق «قرآنی‌سازی مساجد» اشاره کرده است. آنچه در ادامه می‌خوانید، حاصل این گفت‌وگوست.
ایکنا_ با توجه به تأکید رهبر معظم انقلاب مبنی بر اینکه «هر مسجد باید یک پایگاه قرآنی باشد»، این ایده در عمل تا چه حد در کشور محقق شده است؟
واقعیت این است که هنوز با نقطه مطلوب فاصله داریم. امروز حدود ۲۸ هزار کانون فرهنگی و هنری در مساجد کشور داریم که در سامانه ما ثبت شده‌اند، اما بر اساس ارزیابی‌ها، متاسفانه نیمی از آمار کانون‌های ما فعال هستند و فقط حدود ۱۲ هزار کانون به صورت مؤثر فعالیت می‌کنند. یعنی تقریباً نیمی از ظرفیت‌ها به دلایل مختلف غیرفعال‌اند یا فعالیت محدود دارند. این فاصله نشان می‌دهد که تحقق «مسجد پایگاه قرآن» هنوز در ابتدای مسیر است، هرچند حرکت آغاز شده و امیدوارکننده است.
ایکنا_ مهم‌ترین عواملی که مانع بهره‌برداری درست از ظرفیت مسجد در حوزه قرآن می‌شود، چیست؟
موانع متنوع‌اند، اما سه عامل اصلی را برجسته می‌کنم. اول، چالش در نظام گزارش‌دهی و ارتباطی است. بسیاری از کانون‌ها فعالیت دارند، اما به دلیل ضعف در سامانه‌ها و زیرساخت‌های گزارش‌دهی، عملکردشان ثبت و دیده نمی‌شود. این باعث می‌شود تصویر دقیقی از فعالیت قرآنی در کشور نداشته باشیم.
دوم، کمبود نیروی انسانی متعهد و آموزش‌دیده است. بسیاری از مساجد قاری، مربی یا مدیر فرهنگی ثابت ندارند. فعالیت‌ها اغلب وابسته به اشخاص داوطلب است و همین وابستگی باعث ناپایداری می‌شود.
سوم، محدودیت منابع مالی و تجهیزاتی است. بیشتر کانون‌ها مردمی هستند و بودجه‌هایشان محدود است. حتی امکانات ساده‌ای مثل سیستم صوتی مناسب، قرآن‌های کافی یا فضای آموزشی ندارند.
ایکنا_ یکی از نکاتی که رهبر انقلاب بار‌ها تأکید کرده‌اند، استمرار فعالیت قرآنی است، نه مقطعی بودن آن. آیا در این زمینه هم چالش داریم؟
متأسفانه بخش زیادی از فعالیت‌های قرآنی در مساجد ما مناسبتی شده است؛ یعنی در ماه رمضان، دهه فجر یا هفته قرآن، برنامه‌هایی برگزار می‌شود، اما بعد از آن، سکوت حاکم می‌شود. در حالی‌که قرآن باید «جریان دائمی» در مسجد باشد، نه «رخداد فصلی». رهبر انقلاب فرمودند: «تلاوت قرآن باید همچون اذان، جزء جدانشدنی فضای مسجد باشد.» ما باید به سمتی برویم که در هر مسجد، هر روز صدای قرآن شنیده شود، ولو با جمعی کوچک، اما مستمر.
طرح «اعتبارسنجی کانون‌ها» و رتبه‌بندی جدید
ایکنا_ ستاد کانون‌های فرهنگی و هنری مساجد برای اصلاح وضعیت موجود چه اقداماتی انجام داده است؟
امسال یکی از محور‌های جدی ما اعتبارسنجی و رتبه‌بندی جدید کانون‌هاست. در این طرح، همه کانون‌ها در پنج سطح از «ویژه» تا «درجه پنج» طبقه‌بندی می‌شوند. معیار این رتبه‌بندی میزان فعالیت، نظم، برنامه‌ریزی و گزارش‌دهی است.
هدف این کار تشویق کانون‌های فعال و ایجاد رقابت سالم است. در کنار این، طرح «مسجد، پایگاه قرآن» را نیز آغاز کرده‌ایم تا هر مسجد بتواند حداقل یک محور قرآنی ثابت مثل آموزش، تلاوت یا تفسیر داشته باشد. در واقع، ما به دنبال پیوند دادن فعالیت قرآنی با متن مسجد هستیم، نه اجرای پروژه‌ای خارج از آن.
نقش مردم و امام جماعت در پویایی قرآنی مسجد
ایکنا_ برخی کارشناسان معتقدند تا وقتی خود مردم نخواهند، مسجد قرآنی نمی‌شود. آیا با این نظر موافقید؟
کاملاً. مسجد بدون مردم معنا ندارد. اگر مردم، نوجوانان، خانواده‌ها و امام جماعت در کنار هم اراده نکنند، هیچ برنامه‌ای دوام نمی‌آورد. یکی از چالش‌های ما در برخی مناطق همین است که امام جماعت نگاه فرهنگی و قرآنی ندارد یا مردم ارتباط فعالی با مسجد ندارند.
به تعبیر زیبا، «مسجد باید قلب تپنده محله باشد». وقتی مردم در طراحی و اجرای فعالیت‌ها نقش داشته باشند، فعالیت‌ها پایدار می‌شوند. ما اکنون طرحی با عنوان پویش مردمی قرآن در مسجد داریم تا مردم خودشان جلسات خانگی و محلی قرآن را در مسجد ثبت و اجرا کنند.
ایکنا_ برای توانمندسازی کانون‌ها و فعالان قرآنی چه برنامه‌هایی دارید؟
چند اقدام در دستور کار است. اول، اجرای طرح نذر نور که با هدف تأمین مصحف و امکانات آموزشی برای مساجد کم‌برخوردار انجام می‌شود.دوم، برنامه توانمندسازی نیروی انسانی از طریق دوره‌های آموزشی برای مدیران کانون‌ها، قاریان نوجوان و مربیان قرآنی. سوم، طرح قاری راتب است؛ یعنی هر مسجد یک قاری ثابت داشته باشد که روزانه یا هفتگی در مسجد تلاوت کند. این فرهنگ در کشور‌های اسلامی وجود دارد و ما در حال احیای آن هستیم. چهارم، استفاده از فناوری و شبکه‌های ارتباطی نوین برای ثبت، گزارش و هماهنگی فعالیت‌ها، تا هر فعالیتی که در مسجد انجام می‌شود، دیده و ارزیابی شود.
ظرفیت مغفول نوجوانان و بانوان
ایکنا_ جایگاه نوجوانان و بانوان در این طرح چگونه دیده شده است؟
یکی از نقاط ضعف ما همین است که فعالیت‌های قرآنی گاهی فقط مردانه یا بزرگسالانه می‌شود. در حالی‌که قرآن برای همه نسل‌هاست. ما در طرح جدید، به‌ویژه در بخش‌های «پویش‌های قرآنی بانوان» و «مدرسه قرآنی نوجوان»، تمرکز ویژه داریم. حضور خانواده‌ها در کنار هم در جلسات قرآن، به مراتب اثرگذارتر از برنامه‌های جداگانه است.
ایکنا_ اگر بخواهید در یک جمله وضعیت امروز و فردای مسجد قرآنی را توصیف کنید، چه می‌گویید؟
امروز، ما در نقطه آغاز یک تحولیم. مسجد در حال بازگشت به هویت قرآنی خود است، هرچند با چالش‌ها. اما آینده، روشن است؛ به شرطی که همه نهادها، مردم و رسانه‌ها باور کنند که مسجد فقط جای نماز نیست، بلکه سنگر تربیت نسل قرآنی است.
اگر بتوانیم اراده مسجدی، منابع پایدار و پیوستگی فعالیت‌ها را تقویت کنیم، بی‌شک در آینده نزدیک شاهد خواهیم بود که هر مسجد، یک پایگاه قرآنی پویا، مردمی و تمدن‌ساز است.