در عصر فناوری که دسترسی بی‌حد و حصر به فضای مجازی، کودکان و نوجوانان را در معرض انبوهی از محتوای نامناسب و آسیب‌زا قرار داده است، شبکه ملی اطلاعات با ایفای نقش زیرساختی و راهبردی، به عنوان سپری ایمن در راستای تأمین «سلامت محتوایی» برای این قشر حساس عمل می‌کند. این شبکه با ایجاد یک محیط کنترل شده و داخلی، امکان دسترسی به محتوای آموزشی، فرهنگی و سرگرمی سازگار با ارزش‌های اسلامی-ایرانی را فراهم کرده و از مواجهه ناخواسته فرزندان با محتوای مخرب و غیراخلاقی جلوگیری می‌کند. این رویکرد نه تنها نقش پیشگیرانه در برابر تهدیدات فضای بیضابطه جهانی دارد، بلکه بستری امن و غنی برای رشد فکری و تربیت نسل آینده کشور مهیا می‌کند.
علی‌محمد رجبی، کارشناس ارشد علوم ارتباطات و پژوهشگر سایبری، در گفت‌و‌گو با ایکنا به نقش شبکه ملی اطلاعات در «سلامت محتوایی» برای کودکان و نوجوانان پرداخته است. مشروح این گفت‌و‌گو را در ادامه می‌خوانیم.
ایکنا ـ شبکه ملی اطلاعات چیست و چه هدفی را دنبال می‌کند؟
با توجه به اسناد بالادستی ایران، شبکه ملی اطلاعات به مجموعه‌ای یکپارچه از زیرساخت‌های ارتباطی، مراکز داده‌ی داخلی، شبکه‌های محلی و خدمات نرم‌افزاری اطلاق می‌شود. هدف اصلی آن، ایجاد بستری امن، پایدار و مقرون‌به‌صرفه برای ارائه خدمات الکترونیکی به کاربران و سازمان‌های داخل کشور است. این شبکه در واقع ستون فقرات فضای مجازی ایران محسوب می‌شود.
براساس مصوبات مربوط، «درخواست‌های دسترسی داخلی و داده‌هایی که در داخل کشور میزبانی می‌شوند، نباید از مسیر خارجی عبور کنند». درواقع این امر دو مزیت کلیدی به همراه دارد؛ امکان ارائه خدمات اینترانت‌مانند و پرسرعت را فراهم می‌کند، همچنین باعث کاهش وابستگی به زیرساخت‌های بین‌المللی و در نتیجه، کاهش چشمگیر هزینه‌های ترافیک خارجی می‌شود.
از جمله اهداف کلیدی راه‌اندازی این شبکه می‌توان به افزایش پهنای باند داخلی، کاهش هزینه‌های ارتباطی برای مردم و کسبوکارها، و توسعه‌ی سریع‌تر خدمات دولت الکترونیک اشاره کرد. پیاده‌سازی موفق این شبکه، سرعت و کیفیت دسترسی به خدمات بانکی، اداری، آموزشی و سلامت را به طور محسوسی افزایش داده و گامی مهم در جهت تحقق حاکمیت دیجیتال و صیانت از داده‌های ملی محسوب می‌شود. در نهایت، این شبکه بستری برای رشد اقتصاد دیجیتال و توانمندسازی شرکت‌های دانش‌بنیان داخلی فراهم می‌آورد.
ایکنا ـ با این تعریف، شبکه ملی اطلاعات در «سلامت محتوایی» به ویژه برای کودکان و نوجوانان چه نقشی دارد؟
حفاظت از کودکان در فضای مجازی یک هدف چندبعدی است که هماهنگی میان چهار رکن اصلی «سیاست‌گذاری، فناوری، بازار و آموزش» را می‌طلبد. در همین راستا، سازمان‌های بین‌المللی مانند ITU و UNICEF دستورالعمل‌هایی با عنوان «ایجاد محیطی امن و مصنوعی برای کودکان» منتشر کرده‌اند که مسئولیت هر یک از بازیگران این عرصه، از دولت و اپراتور‌ها گرفته تا خانواده و صنعت محتوا را به روشنی تبیین می‌کند. یک شبکه ملی اطلاعات، در صورت طراحی و اجرای مناسب، می‌تواند مزایای قابل‌توجهی در جهت حمایت از این قشر آسیب‌پذیر فراهم آورد.
مسیریابی داخلی و میزبانی محتوای بومی، امکان اعمال سیاست‌های فنی مانند فیلتر‌های محتوایی، برچسب‌گذاری موضوعی و رده‌بندی سنی را به‌صورت متمرکز و کارآمد فراهم می‌کند. البته بهره‌برداری از این ابزار‌ها باید در چارچوب مقررات شفاف و با رعایت کامل حقوق کودکان صورت پذیرد. از سوی دیگر، با میزبانی داخلی محتوا، هزینه‌های دسترسی به خدمات ارزش افزوده و محتوای آموزشی مناسب کودکان کاهش و کیفیت آنها بهبود می‌یابد. این امر نه‌تنها دسترسی پایدارتر و مقرون‌به‌صرفه‌تری را برای کاربران نهایی فراهم می‌کند، بلکه به تولیدکنندگان محتوای کودک امکان می‌دهد تا با تمرکز بر نیاز‌های مخاطب داخلی، آثار کیفی‌تری تولید کنند.
علاوه بر این، شبکه ملی اطلاعات می‌تواند بستر فنی لازم برای پیاده‌سازی سرویس‌های پیشرفته مانند «پروفایل‌های سنی»، «کنترل والدین متمرکز» و «سیستم‌های نظارتی و گزارش‌گیری» را در اختیار اپراتور‌ها و خانواده‌ها قرار دهد. در طراحی این سرویس‌ها، رعایت حریم خصوصی و حقوق داده‌ای کودکان امری ضروری و غیرقابل اغماض است. در مجموع، شبکه ملی اطلاعات این پتانسیل را دارد که با ایجاد یک محیط داخلی ساختاریافته و مدیریت‌شده، گام مهمی در جهت ایمن‌سازی فضای مجازی برای کودکان و نوجوانان بردارد.
ایکنا ـ شبکه ملی اطلاعات برای سبک زندگی ایرانی چه فرصت‌هایی را فراهم می‌کند؟
در راستای تحقق اهداف شبکه ملی اطلاعات، فرصت‌های فرهنگی و محتوایی و همچنین بومی‌سازی فرآیند‌های تولید و توزیع محتوا از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است. در واقع، این شبکه با تمرکز بر توسعه و تقویت زیرساخت‌های داخلی همچون مراکز داده، پلتفرم‌های بومی و شبکه‌های توزیع محتوای داخلی (CDN)، این امکان را برای تولیدکنندگان محتوای فرهنگی، آموزشی و رسانه‌ای ایران فراهم می‌سازد تا آثار خود را با هزینه‌ای کمتر و سرعتی بالاتر در دسترس هموطنان قرار دهند. این امر نه تنها دسترسی عموم مردم به محتوای همسو با ارزش‌های بومی و دینی را افزایش می‌دهد، بلکه به رشد و ارتقای پلتفرم‌های ایرانی نظیر نماوا، فیلیمو، روبیکا و ایتا کمک شایانی کرده و در نهایت منجر به تقویت رسانه‌های متعهد و خانوادگی خواهد شد.
توسعه و تقویت پلتفرم‌های پیام‌رسان و شبکه‌های اجتماعی داخلی می‌تواند به گسترش فضایی برای گفت‌و‌گو‌های سالم، کنترل‌شده و همسو با هنجار‌های اجتماعی ایران بینجامد
علاوه بر این، حمایت از زبان فارسی و گویش‌های محلی از دیگر مزایای راهبردی این شبکه به شمار می‌رود. با میزبانی داخلی سرویس‌های حیاتی مانند موتور‌های جست‌و‌جو، سامانه‌های ترجمه و دستیار‌های هوشمند، بستر لازم برای توسعه پایگاه‌های زبانی فارسی و بومی فراهم می‌شود. این اقدام در عمل به تقویت جایگاه زبان فارسی در فضای دیجیتال، حفظ و احیای واژگان بومی، جلوگیری از سلطه زبانی پلتفرم‌های خارجی و همچنین توسعه زیرساخت‌های ملی مرتبط مانند ذره‌بین منجر خواهد شد.
در بعد صیانت از ارزش‌ها نیز شبکه ملی اطلاعات نقش کلیدی ایفا می‌کند. در بستر این شبکه می‌توان سازوکار‌های نوینی مانند برچسب‌گذاری محتوایی و سامانه‌های هشدار یا فیلتر هوشمند را طراحی کرد که با شناسایی و محدودسازی محتوای مغایر با فرهنگ و اخلاق عمومی، از انتشار آن جلوگیری به عمل آورد. شایان ذکر است که این رویکرد ماهیتی کاملاً متفاوت با فیلترینگ سنتی دارد. در این مدل جدید، فرآیند پالایش محتوا نه بر اساس ممنوعیت‌های مطلق، بلکه با تکیه بر اصول شفافیت، سطح‌بندی سنی و حق انتخاب کاربر ساماندهی و اجرا می‌شود که این خود گامی بلند در جهت ایجاد تعادل بین نظارت و آزادی‌های مشروع به شمار می‌رود.
ایکنا ـ چگونه می‌توان از قابلیت‌های شبکه ملی اطلاعات برای ایجاد فرصت‌های اجتماعی و خانوادگی به ویژه تقویت نقش خانواده در مدیریت رسانه‌ای بهره‌برداری کرد؟
با فراهم آمدن امکان کنترل والدین در سطح اپراتور یا شبکه (و نه صرفاً در دستگاه‌های شخصی یا برنامه‌های جداگانه)، والدین قادر خواهند بود با سهولت بیشتری پروفایل‌های سنی، محدودیت‌های زمانی استفاده از اینترنت و گزارش‌های دقیق مصرف محتوا را برای فرزندان خود تعریف و مدیریت کنند. این قابلیت، بستری را فراهم می‌آورد که ضمن ارتقای سواد رسانه‌ای در خانواده‌ها، وابستگی کودکان و نوجوانان به محتوای ناسالم یا منابع خارجی کاهش یابد.
همچنین، شبکه ملی اطلاعات با فراهم آوردن بستری پایدار و امن از طریق زیرساخت‌های داخلی مانند شبکه شتاب، درگاه‌های پرداخت بومی و سامانه‌های پستی هوشمند، به حمایت از کسب‌وکار‌های خرد و خانگی می‌پردازد
از سوی دیگر، توسعه و تقویت پلتفرم‌های پیام‌رسان و شبکه‌های اجتماعی داخلی می‌تواند به گسترش فضایی برای گفت‌و‌گو‌های سالم، کنترل‌شده و همسو با هنجار‌های اجتماعی ایران بینجامد. البته تحقق این هدف منوط به رعایت کامل حقوق کاربران و تضمین امنیت داده‌های آنان است. در چنین شرایطی، می‌توان شاهد شکل‌گیری تدریجی فرهنگ گفت‌وگوی سازنده، افزایش اعتماد اجتماعی و کاهش مواجهه شهروندان با محتوای تنش‌زا یا مغایر با عفت عمومی در بستر پیام‌رسان‌های بومی بود. این رویکرد در نهایت به ایجاد محیطی امن و متعادل در فضای مجازی کشور کمک شایانی خواهد کرد.
ایکنا ـ فرصت‌های اقتصادی و سبک زندگی دیجیتال که شبکه ملی اطلاعات فراهم می‌آورد، چگونه خواهد بود؟
با توسعه شبکه ملی اطلاعات، یکی از فرصت‌های مهم پیش رو، توسعه اقتصاد محتوای بومی است. با افزایش ترافیک داخلی و تعرفه‌های ترجیحی، بازار خدمات و محتوای بومی در حوزه‌هایی، چون آموزش، سرگرمی، گردشگری، هنر و سایر محصولات فرهنگی رونق می‌یابد. این امر علاوه بر ایجاد اشتغال در بخش فرهنگی، موجب افزایش درآمد هنرمندان و فعالان این عرصه شده و گردش مالی قابل توجهی را در اکوسیستم محتوای ایرانی به همراه خواهد داشت.
همچنین، شبکه ملی اطلاعات با فراهم آوردن بستری پایدار و امن از طریق زیرساخت‌های داخلی مانند شبکه شتاب، درگاه‌های پرداخت بومی و سامانه‌های پستی هوشمند، به حمایت از کسب‌وکار‌های خرد و خانگی می‌پردازد. این کسبوکارها می‌توانند بدون وابستگی به سرویس‌های خارجی، به رشد و توسعه خود ادامه دهند. موفقیت در این زمینه می‌تواند به تقویت اقتصاد خانواده، ایجاد فرصت‌های شغلی جدید به ویژه برای زنان و گسترش الگوی «کار از خانه» در چارچوب ارزش‌های ایرانی بینجامد.
در بستر شبکه ملی اطلاعات، امکان طراحی اکوسیستم‌های رسانه‌ای و خدماتی مبتنی بر ارزش‌هایی همچون اخلاق، خانواده، عدالت و معنویت فراهم می‌شود. برای نمونه، می‌توان به توسعه موتور‌های جست‌وجوی خانوادگی، پلتفرم‌های مذهبی و فرهنگی بومی و بازی‌های تربیتی اشاره کرد که همگی در قالب محصولات دیجیتال جذاب و فناورانه، ارزش‌های ایرانی-اسلامی را ترویج می‌کنند. این اقدامات نه تنها به غنای محتوای داخلی می‌افزایند، بلکه الگویی نوین از فضای مجازی را ارائه می‌دهند که همسو با فرهنگ و ارزش‌های جامعه ایران است.
ایکنا ـ چگونه می‌توان از قابلیت‌های شبکه ملی اطلاعات برای ایجاد فرصت‌های آموزشی و تربیتی و کاهش مواجهه با محتوای مضر و افزایش مصرف محتوای مفید بهره‌برداری کرد؟
با بهره‌گیری از شبکه ملی اطلاعات، بستر مناسبی برای گسترش آموزش مجازی همسو با نیاز‌های بومی و ارزش‌های ملی فراهم می‌شود. این شبکه می‌تواند زیرساخت امن و مقرون‌به‌صرفه‌ای را برای توسعه مدارس هوشمند، آموزش قرآن و معارف اسلامی، ترویج مهارت‌های زندگی و ارتقای سواد رسانه‌ای در اختیار نهاد‌های آموزشی قرار دهد. گسترش این شبکه و تحقق عدالت در دسترسی، علاوه بر کاهش شکاف دیجیتال بین مناطق مختلف، امکان بهره‌مندی همگانی خانواده‌ها از محتوای آموزشی سالم و متناسب با فرهنگ ایرانی را فراهم می‌کند.
از سوی دیگر، میزبانی داده‌ها در داخل کشور، امکان تحلیل و پایش دقیق رفتار‌های کاربران را در چارچوب قوانین و موازین اخلاقی میسر می‌سازد. این ظرفیت، زمینه‌ساز تدوین سیاست‌گذاری‌های فرهنگی مبتنی بر داده‌های واقعی و شناخت عمیق‌تر از سبک زندگی ایرانی خواهد بود. چنین رویکردی امکان طراحی خدمات دیجیتال متناسب با ویژگی‌های فرهنگی جامعه را فراهم کرده و وابستگی به داده‌ها و الگو‌های وارداتی را کاهش می‌دهد. این امر در نهایت به تقویت هویت فرهنگی و ارتقای کیفیت خدمات دیجیتال در کشور منجر می‌شود.
ایکنا ـ توصیه‌های عملی برای خانواده‌ها در راستای ایجاد محیط امن برای کودکان و همچنین عدم محرومیت آنها از دسترسی به اطلاعات و فرصت‌های آموزشی و فرهنگی بین‌المللی در چارچوب شبکه ملی اطلاعات چیست؟
با توجه به اهمیت حفظ امنیت کودکان در فضای مجازی، رعایت نکات زیر به والدین گرامی توصیه می‌شود:
ایجاد پروفایل جداگانه برای کودکان در سرویس‌های پخش ویدئو (VOD) و دستگاه‌های پخش محتوا (ست‌آپ‌باکس‌ها) امری ضروری است. بهتر است با فعال‌سازی تنظیمات سنی در این پروفایل‌ها، دسترسی فرزندانتان را به محتوای متناسب با گروه سنی آنان مدیریت کنید.
میزبانی داده‌ها در داخل کشور، امکان تحلیل و پایش دقیق رفتار‌های کاربران را در چارچوب قوانین و موازین اخلاقی میسر می‌سازد. این ظرفیت، زمینه‌ساز تدوین سیاست‌گذاری‌های فرهنگی مبتنی بر داده‌های واقعی و شناخت عمیق‌تر از سبک زندگی ایرانی خواهد بود
همچنین گفت‌وگوی مستمر با کودکان درباره خطرات فضای مجازی، اهمیت حفظ اطلاعات شخصی، نحوه تشخیص تبلیغات و شناسایی محتوای نامناسب بسیار حائز اهمیت است. تعیین قوانین خانوادگی شفاف در مورد مدت زمان استفاده و نوع محتوای مجاز نیز در این زمینه بسیار اثربخش خواهد بود.
پیش از نصب هرگونه اپلیکیشن یا دستگاه پخش محتوا، دقت لازم را در بررسی مجوز‌های دسترسی و سیاست‌های حریم خصوصی به عمل آورید و همواره از منابع رسمی و فروشندگان معتبر خرید کنید.
به منظور مدیریت بهینه مصرف داده و پیشگیری از استفاده افراطی، تنظیم زمان مجاز استفاده روزانه و تعیین کیفیت پخش متناسب با نیاز خانواده توصیه می‌شود. همچنین در انجام پرداخت‌های آنلاین، استفاده از روش‌های امن پرداخت و به کارگیری رمز‌های یک‌بارمصرف را فراموش نکنید و همواره نسخه‌ای از رسید تراکنش‌ها را نگهداری کنید.
ایکنا ـ شبکه ملی اطلاعات چگونه می‌تواند همزمان مزایای خود را به حداکثر برساند و از خطرات بالقوه آن بکاهد؟
شبکه ملی اطلاعات در صورت پیاده‌سازی با رویکردی متعادل، شفاف و مبتنی بر حقوق شهروندی، می‌تواند فرصت‌های ارزشمندی را در زمینه توسعه محتوای بومی، ارتقای کیفیت خدمات پخش ویدئو برحسب تقاضا (VOD) و تسهیل امر حفاظت از کودکان در فضای مجازی ایجاد نماید. با این حال، تجربیات بین‌المللی نشان می‌دهد که اتکای صرف به ابزار‌های فنی کنترل بدون تضمین شفافیت، رقابت پذیری و رعایت حقوق دیجیتال شهروندان، می‌تواند با مخاطرات قابل توجهی همراه باشد.
تمرکز همزمان بر توسعه زیرساخت‌های فنی و تدوین چارچوب‌های قانونی جامع برای حمایت از کودکان و تقویت بازار محتوای بومی، می‌تواند به بهره‌برداری حداکثری از مزایای فناوری در سبک زندگی ایرانی و در عین حال، به حداقل‌رسانی آثار منفی آن بینجامد. این رویکرد متوازن می‌تواند ضمن حفظ حریم خصوصی و حقوق دیجیتال کاربران، بستری امن و پایدار برای رشد محتوای ملی و توسعه خدمات دیجیتال فراهم آورد.