در هفته کتاب و کتاب‌خوانی، زمانی که نگاه‌ها بیش از همیشه به دنیای فرهنگ، نشر و نقش کتاب در زندگی امروز معطوف می‌شود، گفت‌وگو درباره فرآیندهایی که به تولد کتابی حرفه‌ای و اثرگذار می‌انجامد، اهمیت بیشتری پیدا می‌کند. یکی از این فرآیندها، «صفحه‌آرایی» است؛ هنری که شاید کمتر به آن پرداخته شده؛ اما نقش بسیار تعیین‌کننده‌ای در تولید کتاب دارد، به‌گونه‌ای که می‌تواند تجربه خواندن را برای مخاطب تسهیل یا دشوار کند. به همین مناسبت، خبرنگار ایکنا از اصفهان در خصوص نقش و اهمیت صفحه‌آرایی در تولید کتاب، چالش‌ها و استانداردهای آن، به گفت‌وگو با مهرداد خلیفه‌قلی، صفحه‌آرای کتاب پرداخته است که متن آن را در ادامه می‌خوانیم.
ایکنا ـ در آغاز گفت‌وگو، ضمن معرفی خودتان برای مخاطبان، بگویید چه شد که فعالیت در زمینه صفحه‌آرایی کتاب را انتخاب کردید؟ از چه زمانی و چگونه وارد این حرفه شدید؟
مهرداد خلیفه‌قلی هستم، متولد هشتمین روز از مهرماه ۱۳۵۸ در شهر زیبای اصفهان. از همان آغاز جوانی پس از دریافت دیپلم ادبیات و مدرک ممتاز خوشنویسی از انجمن خوشنویسان اصفهان، مسیر زندگی‌ام آرام‌آرام از رشته معارف جدا و به‌‌سوی دنیایی کشیده شد که رنگ و خط، زبان اصلی آن بود. سال ۱۳۸۶، بی‌آنکه استادی رسمی در کنارم باشد، با شور درونی و اشتیاقی که می‌جوشید، گرافیک را به‌صورت تجربی آغاز کردم؛ آغاز سفری که هنوز ادامه دارد. اندکی بعد، با تحصیل در رشته گرافیک و دریافت مدرک کارشناسی در سال ۱۳۹۱، این مسیر شکل علمی‌تر و عمیق‌تری به خود گرفت.
در سال 1395 نقطه عطفی مهم برایم رقم خورد؛ زمانی که افتخار شاگردی مجتبی مجلسی را داشتم و رازهای ظریف صفحه‌آرایی را از وی آموختم. از همان روز، صفحه‌آرایی برایم فقط یک مهارت نبود، بلکه به ترکیب حرکت واژه‌ها و سفیدی‌ها تبدیل شد. از آن زمان تاکنون، با ناشرهای متعدد در حوزه‌های فرهنگی و تجاری همکاری کرده‌ام و هر پروژه برایم تجربه‌ای تازه، کشفی دیگر و دلیلی محکم‌تر برای ادامه این مسیر بوده است؛ مسیری که هنر را نه شغل، که شیوه زیستنم کرد.
ایکنا ـ روند کار صفحه‌آرایی کتاب را توضیح دهید و اگر بخواهید این حرفه را معرفی کنید، در توصیف آن چه می‌گویید؟
صفحه‌آرایی یکی از مراحل بسیار مهم در تولید کتاب چاپی یا دیجیتال است؛ مرحله‌ای که ظاهر نهایی اثر را شکل می‌دهد و تأثیر زیادی بر خوانایی، جذابیت بصری، حتی حس کلی مخاطب از محتوای کتاب و انتخاب کتاب برای مطالعه دارد.
روند معمول صفحه‌آرایی را می‌توان در چند مرحله خلاصه کرد:
دریافت متن نهایی (ویراستاری‌شده): صفحه‌آرا باید نسخه نهایی و ویرایش‌شده متن را از ویراستار یا ناشر دریافت کند. متن باید از لحاظ نگارشی و ساختاری آماده باشد؛ چون تغییرات محتوایی بعد از صفحه‌آرایی زمان‌بر است و امکان دارد به صفحه‌آرایی کتاب ضربه بزند.
طراحی ساختار کلی کتاب: در این مرحله، صفحه‌آرا باید قطع کتاب (رقعی، وزیری، رحلی)، فونت و اندازه مناسب برای متن و تیترها، طراحی حاشیه‌ها، شماره صفحه، سرفصل‌ها و ساختار کلی صفحه‌ها و در صورت وجود تصاویر، جدول‌ها یا نمودارها، محل قرارگرفتن آن‌ها را مشخص کند.
طراحی نمونه: یک یا چند صفحه نمونه طراحی می‌شود تا سبک کلی (فونت‌ها، فاصله خطوط، تیترها، سربرگ‌ها، پانوشت‌ها، شماره صفحه و...) تثبیت شود. معمولاً این طرح با نظر ناشر یا طراح گرافیک اصلی تأیید می‌شود.
صفحه‌آرایی کامل متن: صفحه‌آرا ابتدا با استفاده از نرم‌افزارهای مخصوص متن مثل Word ویرایش‌های مقدماتی را انجام می‌دهد و سپس با نرم‌افزارهای تخصصی مانند Adobe InDesign ،QuarkXPress یا Affinity Publisher، کل متن را در قالب طراحی‌شده تنظیم می‌کند.
بازبینی و اصلاح: چند دور بازخوانی و اصلاح انجام می‌شود تا ایرادهای فنی (جاافتادگی، فاصله‌ها، به‌هم‌ریختگی فونت‌ها، شماره‌گذاری اشتباه و...) برطرف شود.
خروجی نهایی برای چاپ یا نشر دیجیتال: در پایان، فایل نهایی به‌صورت PDF آماده چاپ یا انتشار الکترونیکی می‌شود.
اگر بخواهیم این حرفه را برای کسی معرفی کنیم، می‌توان گفت صفحه‌آرایی ترکیبی از هنر و منطق است. صفحه‌آرا کسی است که متن خام را به اثری زیبا، خوانا و منظم تبدیل می‌کند. او مسئول هماهنگی میان محتوا و طراحی است؛ از انتخاب فونت و ساختار صفحه گرفته تا چینش عکس‌ها و عنوان‌ها. هدفش این است که خواننده بتواند به راحتی و بدون زحمت چشمی یا ذهنی، با متن ارتباط برقرار کند و آن را بخواند. صفحه‌آرایی مانند طراحی صحنه برای یک نمایش است: اگر درست انجام شود، تجربه خواندن را لذت‌بخش می‌کند.
ایکنا ـ در صفحه‌آرایی به چه نکاتی باید توجه شود؟ آیا برای زمینه‌ها و موضوعات متفاوت، صفحه‌آرایی نیز تغییر می‌کند؟
درواقع صفحه‌آرایی فقط چیدمان متن نیست، بلکه نوعی طراحی ارتباطی است؛ یعنی صفحه‌آرا باید تصمیم بگیرد چگونه محتوا به بهترین شکل به خواننده منتقل شود؛ به همین دلیل نکات مهمی وجود دارد که شامل این موارد است:
خوانایی: مهم‌ترین اصل در صفحه‌آرایی است که با انتخاب فونت مناسب محقق و باعث می‌شود چشم خواننده راحت حرکت کند و تمرکزش روی محتوا بماند.
تعادل و هماهنگی بصری صفحات: حفظ حاشیه‌های متناسب در بالا، پایین، چپ و راست صفحه و رعایت تقارن در چینش عناصر (مثل شماره صفحه، عنوان فصل، پانوشت) و همچنین استفاده منطقی از فضای سفید (سفیدخوانی) برای جلوگیری از شلوغی و گردش چشم در صفحه.
هماهنگی سبک کلی: تمام کتاب باید از نظر فونت، تیترها، اندازه‌ها و فاصله‌ها هماهنگ باشد. تغییر ناگهانی فونت یا ساختار باعث کلافگی و خستگی خواننده می‌شود.
رعایت نکات فنی: دقت در فاصله خطوط و کادرها برای چاپ، کنترل قطع، حاشیه برش و تنظیم فایل خروجی برای چاپخانه و اطمینان از کیفیت و رزولوشن مناسب تصاویر.
توجه به محتوای کتاب: صفحه‌آرا باید با نوع محتوای کتاب آشنا باشد تا بداند کجاها باید تأکید بصری بدهد (مثلاً در تیتر، نقل قول، فرمول، شعر و...)، کجاها از نشانه‌گذاری، جدول یا تصویر استفاده کند و چگونه پانوشت‌ها، پاورقی‌ها یا منابع را تنظیم کند که هم جنبه عمومی دارد و هم بسته به نوع کتاب تغییر می‌کند.
در خصوص این مطلب که آیا صفحه‌آرایی بسته به موضوع کتاب تغییر می‌کند نیز باید بگویم بله، کاملاً تغییر می‌کند. سبک و شیوه صفحه‌آرایی باید با ماهیت محتوا و مخاطب هماهنگ باشد؛ در رمان و ادبیات: سادگی، تمرکز بر خوانایی، فونت نرم و بدون تزئین، حاشیه‌های باز و حداقل گرافیک؛ در کتاب‌های علمی و آموزشی: ساختار منظم، شماره‌گذاری دقیق، جداول و نمودارهای واضح و تیترهای مشخص برای بخش‌ها؛ در کتاب‌های کودک و نوجوان: رنگی، فونت درشت‌تر، تصاویر زیاد، فاصله زیاد بین خطوط و طراحی شاد؛ در کتاب‌های هنری یا گرافیکی: طراحی خلاق، تعامل تصویر و متن، استفاده از رنگ، فونت‌های خاص و ترکیب‌بندی آزادتر؛ در کتاب‌های مذهبی و کلاسیک: ساختار سنتی، استفاده از تذهیب یا قاب‌بندی، فونت‌های خوشنویسی یا قلم‌های سنتی؛ در کتاب‌های تجاری و مدیریتی: طراحی مینی‌مال، نمودار و آیکون، تأکید بر نظم و حرفه‌ای‌بودن.
ایکنا ـ به نظر شما، صفحه‌آرایی چه تأثیری بر مخاطب دارد و چگونه می‌تواند احساس خوب در او ایجاد کند؟
درواقع، صفحه‌آرایی مثل موسیقی متن یک فیلم است؛ اگر درست انجام شود، شاید مخاطب متوجهش نشود، اما احساس و تجربه او را عمیقاً شکل می‌دهد. صفحه‌آرایی باعث ایجاد حس نظم و آرامش می‌شود و وقتی صفحات منظم، فواصل متعادل و حاشیه‌های درست وجود دارد، چشم و ذهن خواننده دچار آشفتگی نمی‌شود. مخاطب ناخودآگاه احساس می‌کند کتاب با احترام به او طراحی شده است؛ یعنی برای راحتی و درک او ارزش قائل شده‌اند. در نتیجه افزایش تمرکز و لذت از خواندن را به ارمغان می‌آورد.
صفحه‌آرایی باعث هدایت نگاه و ذهن خواننده می‌شود، صفحه‌آرایی خوب به خواننده کمک می‌کند تا مسیر متن را پیدا کند: تیترها و زیرتیترها، مسیر ذهنی مخاطب را می‌سازد، تصاویر و نمودارها در جای درست به فهم مطلب کمک می‌کند و فضای سفید بین پاراگراف‌ها باعث تنفس ذهنی مخاطب می‌شود؛ درواقع صفحه‌آرا نوعی «راهنمای سفر» برای سفر خواننده در کتاب است.
صفحه‌آرایی باعث برانگیختن احساس متناسب با محتوا می‌شود و می‌تواند آن را تقویت کند؛ برای نمونه کتاب شعر با ترکیب ظریف از فضای سفید و قلم لطیف باعث حس آرامش یا کتاب آموزشی با ساختار منظم و رنگ‌های متنوع باعث حس تمرکز و جدیت، کتاب کودک با رنگ‌های شاد، فونت درشت و تصویر زیاد، حس بازی و شادی را به مخاطب القا می‌کند.
در یک جمله، صفحه‌آرا با انتخاب رنگ، فونت و چیدمان، «احساس متن» را ترجمه بصری می‌کند. کتاب‌هایی که ظاهر مرتب و حرفه‌ای دارند، در ذهن مخاطب معتبرتر و باکیفیت‌تر جلوه می‌کنند؛ حتی اگر محتوای مشابهی داشته باشند، کتابی که طراحی بهتری دارد، اعتماد بیشتری جلب می‌کند. صفحه‌آرایی خوب، تجربه خواندن را از عملی صرفاً اطلاعاتی، به تجربه‌ای لذت‌بخش و هنری تبدیل می‌کند. چشم از دیدن صفحات منظم، فونت زیبا و چیدمان هماهنگ خسته نمی‌شود؛ در نتیجه خواننده با کتاب ارتباط احساسی برقرار می‌کند. صفحه‌آرایی، زبان بی‌کلام کتاب است؛ بدون اینکه چیزی بگوید، حس احترام، آرامش، اعتماد یا حتی الهام را در مخاطب زنده می‌کند.
ایکنا ـ ظهور کتاب‌های الکترونیکی و صوتی چه تأثیری بر صفحه‌آرایی گذاشته است؟
در سال‌های اخیر، تحول دیجیتال در نشر نه‌‌تنها شکل کتاب‌ها را تغییر داده، بلکه مفهوم «صفحه‌آرایی» را هم دگرگون کرده است. صفحه‌آرایی دیگر فقط مربوط به صفحات چاپی نیست، بلکه به تجربه خواندن در محیط‌های دیجیتال و شنیداری هم گسترش یافته است.
در کتاب چاپی، اندازه صفحه، نوع فونت و محل دقیق هر عنصر مشخص است؛ اما در کتاب الکترونیکی، خواننده می‌تواند فونت، اندازه حروف و حتی رنگ زمینه را تغییر دهد. صفحه‌ها براساس اندازه نمایشگر (موبایل، تبلت و لپ‌تاپ) به‌طور پویا تنظیم می‌شود؛ در نتیجه صفحه‌آرا باید به جای طراحی دقیق برای صفحه‌‌ای ثابت، به طراحی ساختاری و انعطاف‌پذیر محتوا فکر کند و این کار صفحه‌آرایی را متفاوت می‌کند.
در کتاب‌های دیجیتال، صفحه‌آرا می‌تواند فراتر برود؛ افزودن لینک، ویدیو، صدا یا انیمیشن‌های تعاملی به طراحی تجربه خواندن را پویا و زنده می‌کند. با ظهور کتاب‌های الکترونیکی و صوتی، نقش صفحه‌آرا از «طراح صفحه» به طراح تجربه خواندن و شنیدن تغییر کرده است. او دیگر فقط صفحات را نمی‌چیند، بلکه راهی می‌سازد تا مخاطب در هر قالبی، راحت‌تر و لذت‌بخش‌تر با محتوا ارتباط بگیرد. به نظرم استفاده از کتاب فیزیکی هیچ‌وقت کهنه نمی‌شود و لمس کتاب، بوی کاغذ و... هیچ‌گاه از بین نمی‌رود.
ایکنا ـ از چه نرم‌افزارهایی برای صفحه‌آرایی استفاده می‌کنید یا کدام نرم‌افزارها را پیشنهاد می‌دهید؟
در صفحه‌آرایی، نرم‌افزار انتخابی نقش تعیین‌کننده‌ای دارد؛ چون هر پروژه (چاپی یا دیجیتال) ابزار مخصوص خود را می‌طلبد. نرم‌افزار ادوبی ایندیزاین (Adobe InDesign) که برای طراحی حرفه‌ای کتاب، مجله، بروشور و کاتالوگ مناسب است و ویژگی‌هایی چون پشتیبانی عالی از زبان فارسی، کنترل دقیق فونت و قابلیت خروجی برای چاپ (PDF) و هماهنگی عالی با سایر نرم‌افزارهای شرکت ادوب مثل Photoshop و Illustrator دارد، محبوب‌ترین و استانداردترین نرم‌افزار صفحه‌آرایی در جهان محسوب می‌شود.
ایکنا ـ آیا کتابی بوده که صفحه‌آرایی آن نظر شما را به خود جلب کرده باشد؟ آن کتاب را معرفی کنید و دلیل آن را هم بگویید.
همیشه کارهای استادان عزیز، آقایان مسعود نجابتی، کوروش پارسا‌نژاد، مجید زارع و مجتبی مجلسی برایم الهام‌بخش بوده و مرا تحت تأثیر قرار داده است.
ایکنا ـ چالش‌های صفحه‌آرایی را چه می‌دانید؟
هرچند صفحه‌آرایی از بیرون کاری آرام و زیبا به نظر می‌رسد، در عمل یکی از دقیق‌ترین و چالش‌برانگیزترین مراحل تولید کتاب است. صفحه‌آرا باید میان زیبایی، خوانایی، استاندارد چاپ و سلیقه ناشر تعادل برقرار کند و همین تعادل، کار را دشوار اما جذاب می‌کند.
صفحه‌آرا با ده‌ها جزئیات ظریف روبه‌روست که هر کدام بر کیفیت نهایی اثر تأثیر می‌گذارند. بسیاری از فونت‌های فارسی در نسخه‌های مختلف نرم‌افزار رفتار متفاوتی دارند؛ مثلاً نیم‌فاصله، نقطه‌چین یا حروف خاص ممکن است به‌هم بریزد. تنظیم محل دقیق تصاویر، توضیحات (کپشن) و جلوگیری از بریدگی در چاپ، یکی از کارهای زمان‌بر است. کوچک‌ترین بی‌نظمی در فاصله خطوط یا چینش متن باعث خستگی چشم خواننده می‌شود؛ حتی اگر طراحی عالی باشد، در صورتی که خروجی برای چاپخانه درست تنظیم نشود، نتیجه خراب می‌شود.
آنچه در مانیتور می‌بینی، با چاپ نهایی متفاوت است. صفحه‌آرا باید با اصول مدیریت رنگ و پروفایل چاپ آشنا باشد. اگر حاشیه‌های برش رعایت نشود، ممکن است نوشته یا تصویر در چاپ نهایی بریده شود. هر چاپخانه ممکن است تنظیمات خاص خود را داشته باشد؛ هماهنگی با اپراتور چاپ حیاتی است. صفحه‌آرا باید محتوای کتاب را بفهمد تا بتواند درست طراحی کند. اگر صفحه‌آرا نداند مثلاً کتاب فلسفی است یا کودکانه، ممکن است انتخاب فونت یا فاصله‌ها نامناسب شود؛ در کتاب‌های علمی یا آموزشی، جداول، فرمول‌ها، نمودارها و پاورقی‌ها باید دقیق و هماهنگ باشد.
این تنوع گاهی باعث آشفتگی فایل و افزایش احتمال خطا می‌شود. صفحه‌آرا معمولاً بین چند نفر قرار دارد: نویسنده، ویراستار، ناشر و طراح جلد. هرکدام ممکن است نظر متفاوتی درباره اندازه فونت یا ترکیب صفحه داشته باشند. صفحه‌آرا باید بتواند میان هنر و سفارش تعادل برقرار کند. گاهی پس از اتمام کار، نویسنده یا ویراستار متن را تغییر می‌دهند و این باعث به‌هم‌خوردن چینش صفحات می‌شود.
صفحه‌آرایی کاری بین منطق و زیبایی‌شناسی است؛ بنابراین باید ذهنی دقیق و صبور داشت؛ چون کار تکراری و میلی‌متری است. در عین حال باید ذوق هنری و درک ترکیب‌بندی داشته باشید. گاهی پس از ساعت‌ها کار، فقط چند میلی‌متر تفاوت در ترازبندی می‌تواند نتیجه را کاملاً تغییر دهد.
صفحه‌آرایی هنر هماهنگی است؛ هماهنگی میان متن و تصویر، زیبایی و دقت، هنر و فن و گاهی میان سلیقه انسان‌ها. این حرفه چالش‌برانگیز است؛ اما هر بار که نسخه چاپی نهایی را در دست می‌گیری، حس لذت از خلق اثری کامل، تمام خستگی‌ها را از بین می‌برد.
ایکنا ـ دوست داشتید صفحه‌آرایی کدام کتاب با شما بود و چرا؟
همیشه آرزوی صفحه‌آرایی کتاب صحیفه سجادیه را داشته‌ام. دلیلش فقط شهرت یا اهمیت کتاب نیست، بلکه به عمق و محتوای زیبایی برمی‌گردد که در متن وجود دارد؛ روحی که می‌تواند از طریق صفحه‌آرایی، نمود بیشتری پیدا کند.
ایکنا ـ در پایان، چه توصیه‌ای برای افرادی دارید که می‌خواهند وارد حرفه صفحه‌آرایی شوند؟
ورود به حرفه صفحه‌آرایی مثل هر هنر و مهارت دیگر، نیازمند ترکیبی از صبر، دقت، ذوق هنری و یادگیری ابزارها (تسلط بر نرم‌افزارها) است. توصیه‌های عملی و کاربردی من برای افرادی که به این عرصه قدم می‌گذارند، این است که ابتدا درک عمیق از متن داشته باشند؛ سپس یادگیری نرم‌افزارها، تمرین تایپوگرافی و مشق بصری، دیدن نمونه‌های حرفه‌ای، انجام پروژه‌های واقعی هر چند کوچک و غیرحرفه‌ای، توجه به جزئیات و صبر، آشنایی با چاپ و نشر، خلاقیت و حس هنری، ارتباط مؤثر با نویسنده و ناشر و به‌روز بودن، همگی می‌تواند مسیر را برای صفحه‌آرا هموار کند. صفحه‌آرایی حرفه‌ای ترکیبی از صبر و دقت، دانش فنی و ذوق هنری است. اگر عاشق کتاب، متن و زیبایی‌شناسی هستید و می‌خواهید تجربه خواننده را ارتقا دهید، این حرفه می‌تواند بسیار لذت‌بخش باشد.