در دنیای پرشتاب و پیچیده امروز، خانواده به عنوان کانون آرامش و پایگاه اصلی تربیت، با چالش‌ها و فرصت‌های بی‌شماری روبرو است. نقش خانواده در شکل‌دهی به شخصیت، تأمین سلامت روان و ایجاد یک جامعه پویا بر کسی پوشیده نیست. اما چگونه می‌توان این نهاد مقدس را در برابر طوفان‌های فکری و فرهنگی این عصر، استحکام بخشید و بر غنای آن افزود؟
مؤسسه خانواده اسلامی و تربیت معنوی «خاتم» در همکاری با خبرگزاری ایکنا با باور به اینکه خانواده اسلامی، سنگ بنای تمدن نوین اسلامی است، مجموعه‌ای ارزشمند از درس گفتارهای تخصصی را با عنوان «خانواده؛ محور زندگی و آگاهی» تولید کرده است.
در این سلسله گفتارهای آموزشی، اساتید و صاحب‌نظران برجسته به بررسی ژرف‌ترین مباحث در حوزه‌های سلامت روان، تربیت نوجوان، تحکیم بنیان خانواده و سواد رسانه‌ای و ... خواهند پرداخت. با ما در این سفر معرفتی همراه شوید تا بیاموزیم چگونه می‌توان خانواده را به کانونی امن، پرنشاط و پایدار برای پرورش نسل فردا تبدیل کرد.
سمیه حسنی‌حلم، مشاور حقوقی خانواده در یازدهمین قسمت از مجموعه آموزشی «خانواده؛ محور زندگی و آگاهی» به «حقوق و تکالیف خانواده» پرداخته است که در ادامه با هم می‌بینیم و می‌خوانیم.
ازدواج آگاهانه
سلام عرض می‌کنم خدمت مخاطبان گرامی برنامه. بنده حسنی‌حلم، وکیل پایه یک دادگستری و مشاور حقوقی خانواده هستم. در سلسله برنامه‌هایی با هدف افزایش سطح آگاهی مخاطبان در خدمت شما بزرگواران خواهیم بود. یکی از مسائلی که ما آن را رصد کرده و مشاهده می‌کنیم، این است که متأسفانه بسیاری از افرادی که وارد رابطه ازدواج می‌شوند، بیشتر به مسائل احساسی و موضوعاتی می‌پردازند که بیشتر جنبه حاشیه‌ای دارد تا پرداختن به اصل و مبانی رابطه. توجه بفرمایید که برای ورود به هر نوع رابطه‌ای کسب آگاهی نسبت به آن رابطه ضروری است. یعنی هر آنچه که در آن رابطه مورد نیاز است و برای دوام و استمرار آن اهمیت دارد، لازم است پیش از ورود به آن بیاموزیم و شیوه به‌کارگیری آن را فرا گیریم.
یکی از آگاهی‌هایی که همه متخصصان برای ورود به رابطه ازدواج و زندگی زناشویی توصیه می‌کنند، آگاهی‌های مهارتی، روان‌شناختی، شرعی و حقوقی است. البته تأکید می‌کنم آنچه بنیان زندگی را مستحکم می‌کند، اخلاق‌مداری و پایبندی طرفین به آن در زندگی مشترک است، اما ناگزیر هستیم برای کاهش تنش‌ها و نارضایتی‌های احتمالی در زندگی، آگاهی بیشتری کسب کرده و خود را برای ورود به یک رابطه جدی و پایدار آماده کنیم.
در این مجموعه برنامه‌ها عمدتاً با تمرکز بر آگاهی‌های حقوقی در خدمت شما خواهیم بود. هرچند بنده به عنوان وکیل همواره به دوستان توصیه می‌کنم که این آگاهی‌ها به‌تنهایی کفایت نمی‌کند، بلکه هر یک از این حوزه‌های دانشی در کنار یکدیگر توانمندی‌های فرد را برای ورود به رابطه کامل می‌کند. به عبارت دیگر، صرف آگاهی حقوقی نمی‌تواند احساس خوشبختی را برای شما فراهم کند، اما این آگاهی‌ها در کنار مهارت‌های ارتباطی و رفتاری می‌تواند به شما بزرگواران کمک کند.
همچنین، تأکید می‌کنیم که گرچه بهترین زمان برای فراگیری این مطالب، پیش از آغاز رابطه است، اما تمامی بزرگوارانی که اکنون متأهل هستند و حتی سال‌ها از زندگی مشترکشان گذشته است نیز از این آگاهی‌ها و مهارت‌ها بی‌نیاز نیستند.
رابطه حقوقی زوجین
آگاهی برای ورود به رابطه ازدواج امری ضروری است و یکی از مهمترین این آگاهی‌ها، دانش حقوقی خانواده‌هاست. یکی از تصورات رایج میان بسیاری از افرادی که قصد ازدواج دارند، این است که گمان می‌کنند رابطه ازدواج یا نکاح صرفاً یک رابطه عاطفی و احساسی یا در کنار آن یک رابطه زناشویی و جنسی است. هر چند این دو بعد بسیار مهم و تأثیرگذار است، اما نباید از بعد حقوقی رابطه‌ای که پس از لحظه عقد و جاری‌شدن صیغه ازدواج میان طرفین ایجاد می‌شود، غافل شد.
برای ورود به هر رابطه حقوقی از جمله رابطه نکاح ضروری است که طرفین نسبت به شرایط عقد، آثاری که پس از انعقاد آن بر عهده آنان قرار می‌گیرد و مسئولیت‌هایی که در برابر یکدیگر می‌پذیرند، آگاهی داشته باشند. از جمله مسائل مهم این است که هر فرد پس از هر عقدی، حقوقی به دست می‌آورد و در مقابل تکالیفی نیز بر عهده او قرار می‌گیرد.
در میان اهل حقوق جمله‌ای مشهور است که «در مقابل هر حق، تکلیفی وجود دارد»، یعنی نمی‌توان حقی را بدون تکلیف تصور کرد و یا تکلیفی را بر عهده کسی گذاشت و در برابر آن هیچ حقی برای او قائل نشد. همان‌گونه که شما به‌عنوان یک شهروند در هر کشوری دارای حقوق شهروندی هستید، به‌طور طبیعی در برابر آن تکالیفی نیز بر عهده دارید و یا همان‌طور که در یک رابطه کاری میان کارگر و کارفرما تکالیفی وجود دارد، در مقابل این تکالیف حقوقی نیز برای هر طرف تعریف شده است.
در رابطه ازدواج نیز همین قاعده برقرار است. شما به عنوان زوج و زوجه یا به عنوان مرد و زن هنگامی که وارد یک رابطه حقوقی می‌شوید، پس از لحظه انشای عقد و جاری شدن صیغه، هر دو بزرگوار دارای حقوق و تکالیف متقابلی نسبت به یکدیگر می‌شوید. اطلاع از این حقوق و تکالیف ضروری است تا زندگی مشترک با تنش‌ها و کدورت‌های کمتر پیش برود و هر دو نفر با آگاهی از وظایف خود وارد زندگی شوند و نسبت به تکالیف خویش به‌درستی عمل کنند.
فواید آگاهی‌های حقوقی برای زوجین
در بخش‌های پیشین عرض کردیم که آگاهی برای ورود به رابطه ازدواج امری ضروری است و یکی از این آگاهی‌ها، موضوعات حقوقی است. همچنین، بیان کردیم که طرفین باید نسبت به حقوق و تکالیف خود مطلع باشند؛ اما ممکن است این سؤال برای برخی مخاطبان بزرگوار مطرح شود که چرا بر آگاهی‌های حقوقی تا این حد تأکید می‌کنیم؟ به‌فرض آنکه ما مهارت‌های ارتباطی، فردی و دیگر مهارت‌های لازم برای زندگی زناشویی را فرا گرفته باشیم، چه نیازی به آشنایی با مسائل حقوقی است که شاید از همان ابتدا ذهن و روح ما را درگیر یا ناراحت کند؟
متأسفانه این شبهه به وجود می‌آید که صحبت درباره مسائل حقوقی ممکن است کام طرفین یا حتی خانواده‌های آنان را پیش از ازدواج و مراسم عروسی تلخ کند؛ در حالی که ما دقیقا بر این موضوع تأکید داریم، زیرا هدف ما از مطرح کردن آگاهی‌های حقوقی، حل مشکلات موجود نیست؛ بلکه پیشگیری از بروز مشکلاتی است که ممکن است در ادامه زندگی رخ دهد.
اگر نگاهی به راهروهای محاکم دادگستری بیندازید، متوجه خواهید شد که بسیاری از مشکلاتی که امروز گریبانگیر زوجین و حتی خانواده‌های دارای فرزند شده است، مربوط به افرادی است که با عشق، امید و تصور اینکه هیچ مشکل یا اختلافی برایشان پیش نخواهد آمد، وارد زندگی مشترک شده‌اند؛ در حالی که اگر طرفین از ابتدا آگاهی حقوقی بیشتری داشتند، بسیاری از این مسائلی که بعدها موجب کدورت و تنش می‌شود، قابل پیشگیری بود.
اما چرا تا این اندازه بر بحث تکالیف تأکید می‌کنیم؟ چرا گاهی تکلیف را بر حق ترجیح می‌دهیم؟ دلیل آن است که بسیاری از ما شاید حقوق خود را بدانیم، اما تکالیف خود را چه به عنوان مردی که قرار است وارد زندگی شود و چه به عنوان زنی که نقش مهمی در زندگی مشترک بر عهده دارد به‌خوبی نمی‌شناسیم. توصیه اکید ما این است که علاوه بر حقوق، تکالیف خود را نیز به عنوان زن و مرد و حتی در نقش والدگری یعنی وظایف پدری و مادری در روابط خانوادگی بیاموزیم.
بنابراین، تأکید ما بر آگاهی‌های حقوقی از جهت پیشگیرانه بودن آن است و اگر خدای ناکرده در زندگی مشکلی پیش بیاید، آخرین راهکار، راهکار حقوقی است؛ چراکه در نهایت قانون و شرع مقدس فصل‌الخطاب خواهد بود.
تفاهم بر تکالیف زوجین
در بخش‌های پیشین توضیح دادیم که چرا آگاهی‌های حقوقی برای ورود به ازدواج ضرورت دارد و این آگاهی‌ها به‌طور مختصر شامل چه مباحثی می‌شود. در قسمت مربوط به تکالیف غیرمالی نیز به مواردی مانند حسن معاشرت زوجین نسبت به یکدیگر، تربیت اولاد، تعهد طرفین به یکدیگر و به رابطه زناشویی، احترام متقابل و همچنین، موضوع تمکین جنسی زوجین نسبت به هم اشاره کردیم.
سؤالی که لازم است حتما پیش از ورود به رابطه و حتی در طول زندگی مشترک بارها از خود بپرسید، این است که مصادیق این حقوق و تکالیف چیست؟ من و طرف مقابلم تا چه اندازه پیش از آغاز زندگی درباره این مصادیق گفت‌وگو کرده‌ایم؟
فرض کنیم که کلیت این اصول را می‌دانیم، یعنی می‌دانیم که باید حسن معاشرت داشته باشیم، باید نسبت به یکدیگر و نسبت به رابطه خود متعهد باشیم، اما مصادیق حسن معاشرت چیست؟ مصادیق تعهد چیست؟ ضروری است که درباره همه این مصادیق با طرف مقابل خود به‌صورت مکرر گفت‌وگو کنید. اگر این صحبت‌ها انجام نشود، حتی همین مصادیق می‌تواند پس از شروع زندگی مشترک تبدیل به چالش و تنش شود؛ زیرا این مفاهیم نسبی و وابسته به برداشت افراد هستند و زوجینی که قصد دارند یک ارتباط مستمر و آرامش پایدار داشته باشند، باید در مورد مصادیق آن‌ها به تفاهم برسند.
برای مثال اگر به عنوان مادر تعریف مشخصی برای نقش خود در تربیت فرزند دارم، همسرم چه تعریفی از نقش خود در تربیت اولاد دارد؟ اگر به عنوان یک مرد انتظار تمکین جنسی از همسرم دارم، آیا این وظیفه صرفاً بر عهده اوست؟ و آیا من به عنوان مرد تکلیفی در قبال نیازهای جنسی همسرم ندارم؟ در همین مصادیق است که مهمترین گفت‌وگوها باید پیش از ورود به زندگی مشترک صورت گیرد تا با کمترین مشکل و کمترین تنش زندگی خوب و آرامی را در کنار یکدیگر تجربه کنید.
تکالیف مالی زوجین
هرگاه آقایی که بخش عمده مسئولیت‌های مالی خانواده بر عهده اوست، بدون آگاهی وارد زندگی مشترک شود، با مشکلات جدی مواجه خواهد شد. متأسفانه بسیاری از آقایانی که به بنده مراجعه می‌کنند، به‌ویژه در موضوع مهریه، این جمله را تکرار می‌کنند که من اصلاً نمی‌دانستم و یا اینکه فکر نمی‌کردم روزی بحث مهریه مطرح شود؛ در حالی که نمی‌دانند از لحظه انشای عقد هم شرعاً هم اخلاقاً و هم قانوناً بدهکار و مکلف به پرداخت مهریه هستند و در همان لحظه خانم دارنده و طلبکار مهریه محسوب می‌شود.
اگر قرار است مهریه‌ای تعیین شود، مرد خانواده باید به‌روشنی بداند مبلغی که امضا می‌کند، تنها یک امضا نیست، بلکه تعهدی قطعی است که باید آن را ادا کند. نحوه و چگونگی پرداخت مهریه نیز باید به‌طور مشخص ذکر و درباره آن گفت‌وگو شود.
متأسفانه یکی از چالش‌هایی که هر چند در کارگاه‌ها بر آن بسیار تأکید می‌کنیم، اما همچنان وجود دارد، این است که برخی خانواده‌ها به‌ویژه خانواده‌هایی که پایبندی‌های سنتی و آداب خاص دارند، گفت‌وگو درباره مسائل مالی را سخت و ناخوشایند می‌دانند؛ در حالیکه این موضوع هر چند دشوار با همراهی یک مشاور قابل طرح و بیان شفاف است و لازم است با صراحت و روشنی مورد بحث قرار گیرد. در غیر این صورت پس از ازدواج شاهد ناراحتی‌ها و تنش‌هایی خواهیم بود که برای طرفین پیش می‌آید.
در موضوع نفقه نیز بسیاری از بانوانی که برای مشاوره مراجعه می‌کنند، حتی تعریف دقیق و صحیحی از نفقه نمی‌دانند و برای آنان تبیین نشده است. ناگزیر هستیم در هر بخش از برنامه این نکته را برجسته کنیم که تأکید ما صرفا بر مباحث حقوقی نبوده و هدف ما تبدیل روابط خانوادگی به روابط خشک حقوقی نیست. آنچه زندگی مشترک را می‌سازد و آن را گرم و مستحکم می‌کند، اخلاق‌مداری و رعایت مبانی شرعی است.
البته نمی‌توانیم انتظار داشته باشیم مرد و زنی که وارد رابطه زوجیت می‌شوند، بدون آگاهی از حقوق و تکالیف خویش زندگی را آغاز کنند و محروم کردن آنان از دانشی که برای آرامش آینده‌شان ضروری است، روا نیست. وظیفه ماست که این آگاهی‌رسانی را انجام دهیم و در عین حال تأکید کنیم که آنچه خانواده را گرم‌تر و پایدارتر می‌کند، حفظ اخلاق و عمل به اصول شرعی در زندگی است.