رضا سلیمان نوری، پژوهشگر ایران‌شناس در گفت‌وگو با ایکنا از خراسان‌رضوی درباره گذشته شب چله اظهار کرد: شب چله یا به روایت امروزین آن یلدا و جشن‌هایی که در این شب برگزار می‌شود یک سنت باستانی است و مردم دوران باستان که با دانش نجوم آشنایی داشتند می‌دانستند کوتاه‌ترین روزها، آخرین روز پاییز و طولانی‌ترین شبها شب اول زمستان است و پس از آن روزها به‌تدریج بلندتر و شب‌ها کوتاه‌تر می‌شوند، از همین رو آن را شب «زایش خورشید» نامیدند.

 

وی ادامه داد: پیش‌‌تر ایرانیان روز پس از یلدا (یکم دی‌ماه) را «خور روز» یا روز تولد خورشید و «دی‌گان» می‌خواندند و به استراحت و تفریح می‌پرداختند و فردوسی نیز به استناد منابع، یلدا و خور روز را به هوشنگ از شاهان پیشدادی ایران نسبت داده است. این روز از آنچنان اهمیتی در نزد ایرانیان کهن برخوردار بود که ابوریحان بیرونی آن را میلاد اکبر لقب داد و هنوز در بسیاری از نقاط ایران به‌ویژه در جنوب و جنوب‌شرقی کشور برای نامیدن بلندترین شب سال، به‌جای شب یلدا از واژه شب چله یا شب سیاه و سرد استفاده می‌‌شود.

 

این پژوهشگر ایران‌شناس با اشاره به اینکه واژه یلدا برگرفته از زبان سریانی و به معنی زایش و به دنیا آمدن است، گفت: آداب شب یلدا در طول زمان تغییر نکرده و ایرانیان در این شب به خوردن میوه، خشکبار و تنقلات می‌پردازند و تا سپیده دم آتش روشن کرده و ‌دور هم می‌نشینند.

 

رئیس هیئت مدیره انجمن توسعه گردشگری چهارباغ خراسان با اشاره به اهمیت دور هم بودن خانواده در این شب بیان کرد: امروزه برگزاری شب چله، گام را از دور هم بودن خانوادگی فراتر نهاده و به‌صورت گردهمایی خویشاوندی و دوستان برگزار می‌شود. این روزها صرف میوه، تنقلات و غذاهای شب یلدا همه جنبه نمادین دارند و استفاده معقول از آنها نشانه برکت، تندرستی، فراوانی و شادکامی است.

 

سلیمان نوری افزود: در مناطق روستایی و شهرهای کوچک، سنت شب چله به‌صورت کامل حفظ شده، اما در شهرهای بزرگ بیشتر به دور هم بودن تفریحی تبدیل شده است. در مناطق کوچک، حفظ سنن و ارتباطات مهمترین هدف این گردهمایی‌‌هاست و گاهی در جریان آن مشکلات خاص پیش آمده بین اعضای خانواده نیز از سوی بزرگان حل می‌شود.

 

رئیس هیئت مدیره انجمن توسعه گردشگری چهارباغ خراسان ادامه داد: در شهرهای بزرگ خاصه کلانشهرها هر چند هنوز در خانواده‌‎‌های ریشه‌دارتر این سنت به‌صورت قدیمی رواج دارد، اما در خانواده‌های کوچک و جدید این سنت فقط در ظاهر حفظ شده و در برخی موارد دوستان یا همکاران جای خانواده ‌های اصلی را می‌گیرند.

 

این خراسان‌پژوه افزود: شب چله یکی از نمونه‌های بارز انتقال فرهنگ ایرانی در سطح جهانی و در واقع الگوی بسیار خوبی در سطح جهان برای زایش و هماهنگ‌سازی فرهنگی است، زیرا نزدیک به هفت هزار سال است که این سنت کهن به رغم تمامی تغییرات دینی، فرهنگی و جغرافیایی حفظ شده و حتی در سطح جهان گسترش پیدا کرده است.

 

وی اظهار کرد: آنچه در حال حاضر به‌عنوان کریسمس می‌شناسیم همان شب یلدای ما ایرانیان است که از طریق آیین مهر و میترائیسم به اروپا نفوذ پیدا کرد و دارای آنچنان اهمیتی در نزد مردم بود که پس از گسترش مسیحیت، کشیشان و بزرگان این دین مجبور شدند به‌گونه‌ای این آیین (شب یلدا) را در برنامه‌های خود قرار داده و همانندسازی‌هایی را در این زمینه انجام دهند که ثمره آن ایجاد شب کریسمس بود.

 

رئیس هیئت مدیره انجمن توسعه گردشگری چهارباغ خراسان در خصوص اختلاف زمانی شب یلدا و کریسمس بیان کرد: تا حدود قرن 12 میلادی این دو شب منطبق بودند، اما تغییرات انجام شده در این ایام در تقویم میلادی باعث اختلاف زمانی کنونی بین شب‌های یلدا و کریسمس شد.

 

این خراسان‌پژوه درباره جایگاه این شب در مناطق شرقی ایران نیز گفت: در میان خراسانی‌ها این شب براساس تحقیقات نجومی طولانی‌ترین شب سال و به‌عنوان شب چله شناخته می‌شود، زیرا آغازکننده دورانی چهل روزه است که به جشن سده در 10 بهمن‌ماه ختم می‌شود. درباره آیین‌های این شب در خراسان می‌توان گفت که خانواده‌ها در این شب دور هم جمع شده و به شاهنامه‌خوانی می‌پرداختند، مادربزرگ‌ها قصه گفته و پدر بزرگ‌ها شاهنامه می‌خواندند و بدین‌گونه شب را با هم زیر کرسی و در کنار نور چراغ روشن به روز وصل می‌کردند.

 

وی افزود: یکی دیگر از آیین‌های کهن این شب در خراسان که هنوز هم به نحوی اجرا می‌شود، بردن «شب چله‌گی» برای نوعروسان بود. در قدیم خانواده داماد هدیه‌ای را به همراه هفت‌گونه میوه یعنی انار، انگور، خربزه، به، سیب، گلابی و هندوانه برای خانواده عروس ارسال کرده و آنها هم در مقابل هدایایی را برای خانواده داماد ارسال می‌کردند. در شهرهای خراسان خواندن شاهنامه فردوسی در این شب مرسوم است.

 

سلیمان نوری بیان کرد: یكی دیگر از آیین‌های ویژه شب یلدا مراسم كف زدن است. در این مراسم ریشه گیاهی به‌نام چوبک را كه به بیخ مشهور است در آب خیسانده و پس از چند بار جوشاندن در ظرف بزرگ سفالی به‌نام تغار می‌ریزند. مردان و جوانان فامیل با دسته‌ای از چوب‌های نازک درخت انار به‌نام دسته گز مایع مزبور را آنقدر هم می‌زنند تا به‌صورت كف درآید و این كار باید در محیط سرد صورت گیرد تا مایع مزبور كف كند. كف آماده شده با مخلوط كردن شیره انگور آماده خوردن شده و پس از تزیین با مغز گردو و پسته برای پذیرایی مهمانان آورده می‌شود.

 

وی ادامه داد: آیین شال‌اندازی نیز در این شب در برخی نقاط خراسان به‌ویژه سبزوار برگزار می‌شود. برای اجرای این آیین، شخصی که دوست‌دار دختری شده است به پشت بام خانه پدر دختر رفته و از دریچه‌ای که به روی سقف منازل به‌عنوان نوعی نورگیر، دودکش و یا هواکش تعبیه شده است، شال خود را به درون خانه آویزان می‌کند. اگر خانواده دختر آن خواستگار را می‌شناختند و جواب آن‌ها مثبت بود، آجیل و شیرینی به درون شال گذاشته و آن شخص شال را بالا می‌کشید و جواب مثبت می‌گرفت و در صورتی که جواب منفی بود شال او را می‌کشیدند یا چیزی درون شال نمی‌ریختند و بدین‌گونه مخالفت خود را با این وصلت اعلام می‌کردند.

 

رئیس هیئت مدیره انجمن توسعه گردشگری چهارباغ خراسان افزود: در شرایط کنونی هرچند شالوده آیین شب چله در شهرهای کوچک حفظ شده، اما در شهرهای بزرگ تغییراتی کرده است. در این شهرها به دلیل اینکه ساختار خانواده‌ها تغییر کرده و خانواده‌های پرجمعیت تبدیل به خانواده‌های کوچک و کم‌جمعیت شده‌اند، دوستان و همکاران جانشین اعضای خانواده شده‌اند و همان آیین دورهمی با حضور ایشان به‌جای خانواده‌ها برگزار می‌شود.

 

وی در پایان گفت: قدیمی‌ها رسم شب چله‌گی را در حد توان و ساده برگزار می‌کردند و این مراسم تنها برای گذراندن اوقاتی شاد بین خانواده تازه عروس و تازه داماد و آشنایی بیش‌تر خانواده‌ها بوده است، بنابراین تجمل‌گرایی نباید موجب کدورت شود و خرید و تزئین این هدیه‌ها به بستری برای چشم و هم‌چشمی و ایجاد سوء تفاهم و دلخوری تبدیل شود. بر این اساس می‌توان گفت شب چله، زمان افزایش پیوند دوستی و همراهی و همگرایی در بین نسل‌های مختلف جامعه است.