همزمان با فرا رسیدن میلاد امام محمد باقر(ع) فرصت مغتنمی فراهم شده است تا ابعاد گوناگون شخصیت علمی، اجتماعی و فرهنگی این امام همام بیش از پیش مورد بازخوانی و تبیین قرار گیرد. امام محمد باقر(ع) در مقطعی حساس از تاریخ اسلام میزیستند، دورانی که جامعه اسلامی با انحرافات اعتقادی، چالشهای فکری، ظلمهای سیاسی و بحرانهای اجتماعی گستردهای روبهرو بود. در چنین شرایطی ایشان با تکیه بر علم، خردورزی، دینداری، عدالتخواهی و جهاد تبیینی، نقشی بیبدیل در هدایت جامعه و صیانت از معارف اصیل اسلامی ایفا کردند.
نهضت علمی امام باقر(ع) پایهگذار حرکتی عظیم در تاریخ اندیشه اسلامی شد، حرکتی که با تربیت شاگردان برجسته، تبیین اصول اجتهاد، مقابله عالمانه با انحرافات فکری و ترویج فرهنگ گفتوگوی علمی، مسیر روشنی برای آیندگان ترسیم کرد. در کنار این جایگاه علمی، سیره اجتماعی امام باقر(ع) در عرصههایی چون رسیدگی به نیازمندان، دفاع از کرامت انسانی، مقابله با ظلم و فساد و اهتمام به آگاهیبخشی و اصلاح جامعه، الگویی جامع و الهامبخش برای جامعه امروز به شمار میرود.
بازخوانی سیره امام باقر(ع) در آستانه میلاد ایشان نه صرفا یادآوری یک مناسبت تاریخی، بلکه تأملی عمیق بر الگویی زنده و کارآمد برای پاسخ به نیازهای فکری، اجتماعی و فرهنگی جامعه معاصر است؛ الگویی که پیوند میان علم، دین، عدالت و مسئولیت اجتماعی را به زیباترین شکل ممکن به نمایش میگذارد.
ایکنا در رابطه با بررسی ابعاد مختلف زندگی و سیره اجتماعی امام محمد باقر(ع) به گفتوگو با حجتالاسلام جعفر واضحی آشتیانی، استاد حوزه علمیه پرداخته که مشروح آن را در ادامه میخوانیم.
ایکنا ـ زندگی اجتماعی امام محمد باقر(ع) در چه شرایط سیاسی و اجتماعی شکل گرفت؟
زندگی اجتماعی امام محمد باقر(ع) در اوج خفقان سیاسی و اجتماعی شکل گرفت، خفقانی که پس از حادثه عاشورا و در دوران امامت امام سجاد(ع) بر جامعه اسلامی حاکم شد. پس از واقعه عاشورا، مروانیان به قدرت رسیدند و خلافت را در اختیار گرفتند که در رأس آنان مروان بن حکم قرار داشت. او با سیاستهای سختگیرانه و سرکوبگرانه فضای اختناق شدیدی را در جامعه ایجاد کرد و این اختناق به اوج خود رسید. امام باقر(ع) در شرایطی به امامت رسیدند که جد بزرگوارشان سیدالشهدا امام حسین(ع) در کربلا بهصورت مظلومانه به شهادت رسیده بود و دشمنان اهل بیت(ع) با اصرار فراوان تلاش میکردند حادثه عاشورا را مخفی نگه دارند، آن را خاموش کنند و اجازه ندهند حقیقت این واقعه در جامعه زنده بماند. این وضعیت شرایط را بسیار دشوار و پیچیده کرده بود.
از سوی دیگر پدر بزرگوار امام باقر(ع) یعنی امام زینالعابدین(ع) بهدلیل شدت فشارها و محدودیتهای سیاسی امکان طرح آشکار مباحث سیاسی در جامعه را نداشتند و فعالیتهای ایشان با احتیاط فراوان صورت میگرفت. در چنین فضایی امام باقر(ع) به مقام امامت رسیدند و با مجموعهای از شرایط سخت و دشوار روبهرو شدند. حضرت باقر(ع) از یکسو وظیفه داشتند نسبت به حادثه عاشورا موضعگیری داشته باشند، این واقعه را تبیین کنند و در جهت احیای آن گام بردارند و از سوی دیگر با گسترش فرقههای مختلف عقیدتی و انحرافی مواجه بودند. در این دوره، فرقههای ضاله و منحرف متعددی در جامعه فعال بودند از جمله فرقه خوارج که فعالیت گستردهای داشتند. همچنین فرقه جبریه، قدریه، مرجئه، جارودیه و دیگر جریانهای فکری که هر یک با طرح دیدگاهها و شبهات انحرافی افکار عمومی جامعه را تحت تأثیر قرار میدادند.
در چنین شرایطی، امام باقر(ع) ناگزیر بودند به تنویر افکار عمومی بپردازند، حضور جدی و مؤثر در جامعه داشته و پاسخگوی شبهات و انحرافات این فرقههای ضاله و منحرف باشند. افزون بر این، ایشان باید در کنار مقابله با جریانهای فکری انحرافی، حادثه عاشورا را زنده نگه میداشتند و نقش اساسی در احیای این واقعه تاریخی و اعتقادی ایفا میکردند. مجموعه این عوامل یعنی وجود فرقههای انحرافی، اختناق شدید حاکم شده توسط مروانیان و ضرورت تبیین و احیای حادثه عاشورا، شرایط بسیار حساس و دشواری را برای امام محمد باقر(ع) به وجود آورد. در چنین فضایی امامت و زندگی اجتماعی امام باقر(ع) شکل گرفت و مسیر فعالیتهای اجتماعی، علمی و دینی ایشان در بستر این شرایط پیچیده و سنگین رقم خورد.
ایکنا ـ مهمترین ویژگیهای رفتاری امام محمد باقر(ع) در تعامل با مردم چه بود؟
امام محمد باقر(ع) همانند دیگر ائمه اطهار(ع) زندگی و سیره اجتماعی خود را بر پایه رفتاری بنا نهاده بودند که در میان مردم زبانزد و الگو بود. رفتار اجتماعی ایشان بهگونهای بود که آثار آن بهصورت مستقیم در کمک به جامعه و بهبود وضعیت اقتصادی و معیشتی مردم نمایان میشد. از مهمترین جلوههای این رفتار توجه ویژه امام باقر(ع) به محرومان و نیازمندان جامعه بود. حضرت بهطور جدی از اقشار ضعیف، نیازمندان و افرادی که در دهکهای پایین جامعه قرار داشتند، حمایت و پشتیبانی میکردند و همواره در جهت دستگیری از آنان گام برمیداشتند.
در این زمینه، نقل شده است که امام صادق(ع) میفرمایند: «روزی نزد پدرم رفتم، در حالی که ایشان مشغول تقسیم چند هزار دینار طلا بودند. مشاهده کردم که پدرم هشت هزار دینار طلا را میان نیازمندان مدینه تقسیم میکردند و همچنین، هزینه آزادی خانوادهای را میپرداختند که یازده نفر از آنان غلام بودند». این رفتار نشاندهنده توجه عمیق امام باقر(ع) به افراد ضعیف جامعه و اهتمام ایشان به رفع مشکلات اقتصادی و اجتماعی مردم بود. این رویکرد یکی از مهمترین ویژگیهای رفتاری امام باقر(ع) در تعامل با مردم به شمار میرود.
از سوی دیگر امام باقر(ع) در برخورد با مردم نهایت مدارا، همراهی و سعهصدر را داشتند. حضرت با مردم راه میآمدند، با آنان مدارا میکردند و در مناسبات اجتماعی روحیهای همراه و همدل از خود نشان میدادند. در این زمینه زراره نقل میکند که روزی همراه امام باقر(ع) برای شرکت در مراسم تشییع جنازه پیرمردی از اهل قریش حرکت کردیم. شخصی به نام عطا نیز همراه ما بود. در میان جمع تشییع کنندگان زنی شروع به شیون، ناله و فریاد بلند کرد. عطا با تندی به او گفت که یا ساکت شود یا همه بازگردند. این برخورد باعث ناراحتی و عصبانیت عطا شد، اما آن زن از گریه و فریاد دست نکشید. در این هنگام، عطا ناراحت شد و از ادامه مسیر بازگشت. من به امام عرض کردم که آقاجان! عطا بازگشت، ما چه کنیم؟ امام باقر(ع) فرمودند که ما به راه خود ادامه میدهیم، اگر بنا باشد بهخاطر یک اشتباه یا فریاد و نالهای که از سوی فردی آن هم یک زن سر میزند یک کار خیر را رها کنیم، در این صورت حق این برادر مسلمان خود را ادا نکردهایم. این سخن، نشاندهنده نگاه دقیق امام باقر(ع) به مسائل اجتماعی، احترام به حقوق مردم و توجه به اولویت انجام کارهای خیر بود.
اینگونه رفتارها بیانگر آن است که امام باقر(ع) در تعامل با مردم دقت فراوانی به خرج میدادند. ایشان برای روابط اجتماعی ارزش و احترام قائل بودند و همواره میکوشیدند با رفتاری سنجیده، همراهانه و مسئولانه، جایگاه اخلاقی و اجتماعی اسلام را در جامعه تقویت کنند. نمونههای متعددی از این دست در زندگی امام محمد باقر(ع) وجود دارد که همگی گواه بر اهتمام ویژه ایشان به شیوه رفتار با مردم و نقش آن در هدایت و اصلاح جامعه است.
ایکنا ـ امام محمد باقر(ع) چگونه با اقشار مختلف جامعه ارتباط برقرار میکردند؟
امام محمد باقر(ع) در برقراری ارتباط با اقشار مختلف جامعه همواره شاخص اصلی و قاعدهای را مدنظر داشتند که آن خوشرویی، اخلاق نیکو و رفتار پسندیده با مردم بود. ایشان بارها فرمودهاند: «تَبَسُّمُ الرَّجُلِ فی وَجهِ أخیهِ حَسَنَةٌ، و صَرفُ القَذى عَنهُ حَسَنَةٌ؛ لبخند زدن مرد به چهره برادرش حسنه است و برداشتن خاشاک از بدن او حسنه است». این اصل در سیره امام باقر(ع) بهعنوان محور اصلی ارتباطات اجتماعی ایشان شناخته میشود و تمامی برخوردها و مراودات حضرت با مردم بر پایه این قاعده شکل میگرفت. ایشان بر این باور بودند که خوشرویی و لبخند زدن نه تنها موجب آرامش روحی و روانی دیگران میشود، بلکه در تحکیم پیوندهای انسانی و ایجاد انسجام اجتماعی نیز تأثیر بسزایی دارد و از این رو این ویژگی در تمام رفتارهای اجتماعی ایشان قابل مشاهده است.
از مهمترین ویژگیهای رفتاری امام باقر(ع) در تعامل با مردم میتوان به محبت و مهربانی نسبت به کودکان، خوشرویی و احترام به بزرگترها و برخورد شایسته با همه اقشار جامعه اشاره کرد. حضرت در برخورد با همه افراد جامعه فارغ از سن، مقام اجتماعی یا وضعیت اقتصادی آنان با احترام، ملاطفت و ادب کامل رفتار میکردند. این محبت و توجه زمینه ایجاد فضایی صمیمی و امن برای تعاملات اجتماعی را فراهم میکرد و باعث میشد افراد احساس کنند که مورد توجه و احترام ایشان هستند. علاوه بر این، امام باقر(ع) در روابط اجتماعی خود به ابراز صمیمیت و اظهار علاقه به دیگران توجه ویژهای داشتند. ایشان با مردم مدارا میکردند، با آنان همراه میشدند و در برقراری پیوندهای انسانی همواره عدالت و انصاف را رعایت میکردند. این نوع رفتار باعث میشد افراد مختلف حتی کسانی که با ایشان اختلاف عقیده داشتند یا در فرقههای انحرافی قرار داشتند، از رفتار حضرت تأثیر مثبت بپذیرند و محبت و احترام متقابل شکل بگیرد.
یکی دیگر از اصول مهم رفتار اجتماعی امام باقر(ع) رعایت حقوق و مالکیت دیگران و توجه به تکالیف اخلاقی در زندگی اجتماعی بود. حضرت حقوق تمامی افراد جامعه حتی کسانی که شیعه نبودند یا به فرقههای انحرافی تعلق داشتند را محترم میشمردند و رعایت میکردند. نمونهای از این رفتار نقل شده است که یکی از یاران ایشان به نام ابومامه میگوید: «روزی خدمت امام باقر(ع) رسیدم و عرض کردم که میخواهم به مکه مهاجرت کنم، اما یکی از طلبکارانم آنجا ساکن است و او از فرقه مرجعه است. میخواهم بدانم چه کنم؟ حضرت باقر(ع) فرمودند که برو و بدهی او را پرداخت کن، به گونهای زندگی کن که وقتی به ملاقات پروردگارت میروی، هیچ دین و حقی به گردنت نباشد، زیرا مؤمن هرگز خیانت نمیکند». این پاسخ نشان میدهد که حضرت علاوه بر رعایت اصول اخلاقی و دینی در رفتار فردی، در مراودات اجتماعی و تعاملات اقتصادی و مالی با دیگران نیز دقت و توجه کامل داشتند. ایشان میکوشیدند حقوق مردم محترم بماند و هیچ کس به دلیل غفلت یا سهلانگاری، حقی از او تضییع نشود.
بدین ترتیب، شیوه تعامل امام محمد باقر(ع) با مردم ترکیبی از خوشرویی، مهربانی، دقت در رعایت حقوق دیگران، احترام به مالکیت و عقاید مردم و توجه کامل به اخلاق اجتماعی و دینی بود. رفتار اجتماعی ایشان نه تنها موجب تقویت روابط انسانی و انسجام جامعه میشد، بلکه بهعنوان الگویی عملی و اخلاقی برای جامعه اسلامی عمل میکرد و نقش اساسی در تربیت اخلاقی و اجتماعی مؤمنان داشت. این ویژگیها نشان میدهد که ارتباط امام باقر(ع) با مردم صرفا بر پایه محبت و اخلاق نبود، بلکه یک رابطه متوازن و آگاهانه همراه با رعایت عدالت، انصاف و توجه به مسئولیتهای اجتماعی و دینی بود که برای هر فردی فارغ از جایگاه و عقیده، احترام و ارزش قائل میشد.
ایکنا ـ امام باقر(ع) چگونه با ظلم و انحرافات اجتماعی زمان خود مقابله میکردند؟
در دوران زندگی امام باقر(ع) جامعه با مجموعهای از انحرافات و اختلالات اعتقادی و اجتماعی مواجه بود که هر یک به نوعی به تثبیت فساد و کجروی در جامعه منجر میشدند. بیشتر این انحرافات جنبه اعتقادی داشت و در شکلگیری گروهها و فرقههای مختلف خود را نشان میداد. از جمله مهمترین این فرقهها میتوان به خوارج، غلات، مرجعه، جارودیه، قدریه و جبریه اشاره کرد. هر یک از این گروهها دارای دیدگاهها و باورهایی بودند که از نظر اهل بیت(ع) انحراف از مسیر حق محسوب میشد و گاه تهدیدی جدی برای جامعه و باورهای دینی مردم به شمار میآمد. در آن زمان، حکومتهای حاکم به ویژه بنیامیه و بنیمروان با استفاده از ابزارهای قدرت و برگزاری مناظرات و جلسات بحث و جدل تلاش میکردند تا اهل بیت(ع) را به چالش بکشند و موقعیت اجتماعی و اعتقادی آنان را تحت تأثیر قرار دهند.
در این شرایط امام باقر(ع) با درک عمیق از شرایط سیاسی، اجتماعی و اعتقادی زمان به مقابله با این انحرافات پرداختند و بر اساس شدت و نوع انحراف هر گروه، رویکردی متناسب اتخاذ میکردند. برای گروههایی که قابل هدایت و نصیحت بودند، حضرت از روش ارشاد، توصیه و گفتوگو استفاده میکردند. نمونه برجسته این برخورد، مواجهه حضرت با فرقه جارودیه بود که شاخهای از زیدیان به شمار میرفت و رهبر آن ابوالجارود نقش محوری داشت. امام باقر(ع) در دیدارهای خود با او ضمن ارشاد و نصیحت تلاش میکردند راه درست را به او نشان دهند. همزمان، به شیعیان هشدار میدادند که از نزدیک شدن به او پرهیز کنند و او را شیطان نابینا و کوردل مینامیدند. این روش نشان دهنده خردمندی و دقت حضرت در تمیز دادن میان افرادی بود که امکان اصلاحشان وجود داشت و کسانی که خطرناکتر بودند و نمیتوانستند هدایت شوند.
در مقابل، برخی گروهها به دلیل شدت انحرافات و خطرشان برای جامعه مورد برخورد تند و قاطع امام(ع) قرار میگرفتند. فرقه مرجعه نمونهای از این گروههاست که حضرت آنان را نه تنها طرد میکردند، بلکه مورد لعن و نفرین قرار میدادند و در دعاهای خود از خداوند میخواستند که پیروان این گروه را از رحمت خود دور کند، زیرا آنان دشمنان اهل بیت(ع) در دنیا و آخرت محسوب میشدند. همچنین، فرقه غلات که در باورهای خود دچار انحراف عمیق و خطرناک بودند، به شدت طرد میشدند و حضرت آنان را با یهود و نصاری امت پیامبر(ص) مقایسه میکردند و بر نفی و لعن آنان تأکید داشتند. این برخوردهای شدید نه تنها نشاندهنده شدت انحرافات این گروهها بود، بلکه عمق مسئولیت امام(ع) در محافظت از جامعه و هدایت شیعیان را نیز نمایان میکرد.
حضرت باقر(ع) همچنین، در مواردی افرادی خاص را به دلیل رفتارهای دروغین و انحرافات گستردهشان مورد انتقاد و طرد قرار میدادند. نمونه بارز این برخورد، مغیرة بن سعید بود که دروغهای فراوانی علیه اهل بیت(ع) منتشر کرده بود. امام(ع) او را به بلعم باعورا تشبیه کردند، کسی که با داشتن علم و دانش الهی از مسیر خدا منحرف شد و به پیروی از شیطان پرداخت. این مثالها نشان میدهد که حضرت علاوه بر مقابله با انحرافات جمعی، نسبت به افرادی که تأثیر منفی بر جامعه و اعتقادات مردم داشتند، موضع صریح و قاطع اتخاذ میکردند.
به طور کلی، رویکرد امام باقر(ع) در مقابله با ظلم و انحرافات اجتماعی و اعتقادی، دارای دو جنبه بود. ایشان برای کسانی که قابل نصیحت و هدایت بودند، با گفتوگو، ارشاد و توصیههای اخلاقی و اعتقادی برخورد میکردند تا آنان را به مسیر حق بازگردانند و برای کسانی که گوش نمیدادند و خطرشان بیشتر بود، حضرت با شدت و قاطعیت برخورد میکردند، آنان را لعن کرده و شیعیان را از پیروی و ارتباط با آنان بر حذر میداشتند. این رویکرد هوشمندانه نشان دهنده درک عمیق حضرت باقر(ع) از شرایط پیچیده سیاسی، اجتماعی و اعتقادی زمان خود بود و تعهد ایشان به حفظ حق، اصلاح جامعه و هدایت مردم به سوی مسیر درست را به بهترین شکل نمایان میکرد.
ایکنا ـ شیوه برخورد امام باقر(ع) با مخالفان و پیروان دیگر مذاهب چگونه بود؟
در دوران امامت امام باقر(ع) جامعه اسلامی با تنوع فکری و اعتقادی گستردهای مواجه بود و مذاهب و گروههای مختلف برداشتهای متفاوتی از دین ارائه میکردند. در چنین فضایی، مناظرات علمی و اعتقادی یکی از مهمترین ابزارها برای تبیین حقایق و مقابله با برداشتهای نادرست بود. حضرت باقر(ع) در این مناظرات مخالفان و پیروان دیگر مذاهب را با احترام، دانش و خردورزی به چالش میکشاندند و روش استدلال علمی را به عنوان مسیر اصلی مواجهه با انحرافات معرفی میکردند. یکی از شیوههای اصلی امام باقر(ع) در این مواجهه، بررسی استدلالها و فتاوای مخالفان براساس قواعد اصول فقه و اجتهاد بود. ایشان به مخالفان یادآوری میکردند که هرگونه فتوا یا نظر علمی باید بر اساس اصول و قواعد معتبر ارائه شود و نمیتوان تنها بر اساس قیاس نادرست یا استحسانهای شخصی تصمیم گرفت. به عبارت دیگر، حضرت باقر(ع) ضمن ارج نهادن به عقل و خرد، مخالفان را متوجه میکردند که اتکای صرف به برداشت شخصی، فاقد اعتبار علمی و شرعی است.
در واقع امام باقر(ع) نقش پیشگامانهای در توسعه علم اصول و اجتهاد داشتند. همانطور که برخی بزرگان از جمله مرحوم صدر اشاره کردهاند، ایشان اولین کسی بودند که دروازه علم اصول و اجتهاد در احکام را گشودند، قواعد و روشهای اجتهادی را تبیین کردند و این اصول را به شاگردان خود آموختند. پس از ایشان، امام صادق(ع) این مسیر را ادامه دادند و به تربیت شاگردانی پرداختند که بتوانند با دانش و آگاهی، احکام دینی را استنباط کنند و به مقابله با برداشتهای نادرست بپردازند. با بهرهگیری از این قواعد علمی، امام باقر(ع) مخالفان را به چالش میکشاندند و آنها را به رعایت اصول فقهی و اجتهادی ملزم میکردند. در مناظرات، حضرت با دقت نشان میدادند که استفاده نادرست از قیاس، استحسان یا روشهای اجتهادی فاقد مبنا، موجب انحراف فکری و اعتقادی میشود.
در همین راستا، حضرت همچنین، شاگردان و پیروان خود را نسبت به ضعفها و نواقص فکری و استدلالی مخالفان آگاه میکردند و به آنان توصیه میکردند که از استناد به روشهای غیر معتبر اجتناب کنند و در مسیر اجتهاد تنها بر مبنای اصول صحیح حرکت کنند. به این ترتیب، شیوه برخورد امام باقر(ع) با مخالفان و پیروان دیگر مذاهب ترکیبی از مناظره علمی، استدلال عقلانی، ارشاد و آموزش بود. ایشان با احترام و دانش مخالفان را به چالش میکشاندند و در عین حال، شاگردان و پیروان خود را با دقت نسبت به خطرات احتمالی و روشهای نادرست اجتهاد آگاه میکردند. این رویکرد، هم جایگاه علمی و اعتقادی امام را تثبیت میکرد و هم شیعیان را برای مواجهه با اختلافات فکری و دینی آماده میساخت به گونهای که آنان بتوانند با رعایت اصول و احتیاط در مسیر اجتهاد و تبیین دین حرکت کنند.
به بیان دیگر، امام باقر(ع) نشان دادند که مقابله با مخالفان تنها به رد و لعن محدود نمیشود، بلکه با روش علمی، احترام متقابل و آموزش اصول صحیح میتوان هم جامعه را از انحرافات دور نگه داشت و هم شاگردانی توانمند و آگاه پرورش داد که بتوانند رسالت علمی و اعتقادی اهلبیت(ع) را ادامه دهند.
ایکنا ـ سبک زندگی اجتماعی امام باقر (ع) چه الگویی برای جامعه امروز دارد؟
ائمه معصومین(ع) از جمله امام باقر(ع) الگویی جامع و کامل برای زندگی فردی، اجتماعی و فرهنگی جامعه به شمار میروند. مقام معظم رهبری در معرفی شخصیت حضرت فاطمه زهرا(س) فرمودند که ایشان اسوهای تمامعیار هستند و سه ویژگی برجسته دارند؛ دینداری، عدالتخواهی و جهاد. این سه ویژگی به نظر میرسد در زندگی تمام اهل بیت(ع) از جمله امام باقر(ع) به وضوح دیده میشود و میتواند راهنمای جامعه امروز باشد. نخستین ویژگی سبک زندگی اجتماعی امام باقر(ع) دینداری و پایبندی به ارزشها و مبانی دینی است. حضرت باقر(ع) همواره تأکید داشتند که دین و اعتقادات صحیح باید محور رفتار فردی و اجتماعی قرار گیرد و ارزشهای اخلاقی و دینی در همه عرصهها رعایت شود. این دینداری صرفاً عبادت و مناسک مذهبی نیست، بلکه شامل پایبندی به اصول اخلاقی، صداقت در تعاملات اجتماعی، احترام به حقوق دیگران و حفظ وحدت و انسجام جامعه نیز میشود. جامعه امروز نیز میتواند از این الگو بهره ببرد و با ارتقای دینداری و آگاهی دینی، بنیانهای اخلاقی و اجتماعی خود را مستحکم کند.
دومین ویژگی، عدالتخواهی و مطالبهگری در برابر ظلم و فساد است. امام باقر(ع) همواره مردم را تشویق میکردند که در مقابل بیعدالتی، تبعیض، خیانت و سوء استفاده از قدرت سکوت نکنند و مطالبهگر باشند. ایشان بر این نکته تأکید داشتند که عدالتخواهی باید همراه با رعایت اصول دینی و اخلاقی باشد، یعنی جامعه باید همواره در مسیر اصلاح نارساییها حرکت کند، بدون آنکه ارزشهای دینی یا نظم اجتماعی به خطر بیفتد. به بیان دیگر دینداری و عدالتطلبی در زندگی اجتماعی امام باقر(ع) مکمل یکدیگر بودند یعنی کسی که دیندار است باید عدالتطلب باشد و کسی که عدالتطلب است باید در مسیر دین حرکت کند. این نگاه میتواند جامعه امروز را به سمت یک ساختار اجتماعی سالم، شفاف و مسئولیتپذیر هدایت کند، جایی که شهروندان نه تنها از حقوق خود دفاع میکنند، بلکه در جهت رفع ظلم و فساد نیز فعالانه مشارکت دارند.
سومین ویژگی سبک زندگی اجتماعی امام باقر(ع) جهاد فرهنگی و اجتماعی است. جهاد به معنای تلاش مجاهدانه برای ارتقای آگاهی عمومی، تبیین حقایق، گسترش معارف دینی و روشنسازی افکار جامعه است. امام باقر(ع) همواره بر اهمیت تلاش برای روشن شدن افکار عمومی، آموزش اصول دین، ترویج معارف شیعی و اسلامی و مقابله با جهالت و انحراف تأکید داشتند. این جهاد نه تنها محدود به میدان نبرد فیزیکی یا سیاسی است، بلکه در عرصه فرهنگی و اجتماعی نیز کاربرد دارد و نقش مهمی در تربیت نسلهای آگاه و مسئولیتپذیر دارد. جامعه امروز با الگوبرداری از این رویکرد میتواند در مسیر رشد فکری، اجتماعی و فرهنگی گام بردارد و از نیروهای خود برای ارتقای سطح دانش عمومی و تبیین حقیقت بهرهمند شود.
به طور کلی، سبک زندگی اجتماعی امام باقر(ع) الگویی جامع برای جامعه امروز ارائه میدهد که سه رکن اساسی دارد؛ دینداری و پایبندی به ارزشهای دینی و اخلاقی که رفتار فردی و اجتماعی جامعه را هدایت میکند، عدالتخواهی و مطالبهگری مسئولانه که جامعه را در برابر ظلم، فساد و تبعیض مقاوم و آگاه میکندو جهاد فرهنگی و تبیینی که روشنگری، آموزش و ارتقاء افکار عمومی را در مسیر دین و حقیقت تضمین میکند. این سه رکن به صورت همزمان جامعهای را میسازند که هم دیندار است، هم عدالتطلب و مسئول و هم در مسیر ترویج حق و حقیقت فعال و مجاهدانه حرکت میکند. الگویی که امام باقر(ع) به جامعه امروز ارائه میدهند، نه تنها یک مدل نظری است، بلکه عملی و کاربردی است و میتواند شهروندان، نهادها و ساختارهای اجتماعی را به سمت اخلاق، عدالت و آگاهی هدایت کند، به گونهای که هم فرد و هم جامعه در مسیر رشد، تعالی و پایداری قرار گیرد.
ایکنا ـ امام باقر (ع) در کمک به نیازمندان و رسیدگی به مشکلات مردم چه روشی داشتند؟
شیوه اهل بیت(ع) در رسیدگی به نیازمندان و حل مشکلات مردم همواره بر پایه انفاق، کرامت انسانی و اخلاق اسلامی استوار بوده است. این سیره را میتوان به روشنی در زندگی پیامبر اکرم(ص) مشاهده کرد. آن حضرت در آغاز و پایان هفته و حتی به صورت روزانه به نیازمندان کمک میکردند. امام باقر(ع) نیز همین سیره را در زندگی خود دنبال کرده و کمک به محرومان را به عنوان یک وظیفه دائمی و مستمر تلقی میکردند.
یکی از ویژگیهای برجسته امام باقر(ع) در این زمینه، اهتمام ویژه به صدقه و کمک به نیازمندان بهویژه در روزهای جمعه بود. امام صادق(ع) در روایتی میفرمایند که با وجود آنکه پدرم امام باقر(ع) از نظر مالی نسبت به برخی دیگر از اعضای خاندان بنیهاشم در وضعیت ضعیفتری قرار داشتند و هزینههای زندگی ایشان نیز بیشتر بود، اما هر جمعه به نیازمندان کمک میکردند. حضرت باقر(ع) بر این باور بودند که پاداش صدقه و کمک به نیازمندان در روز جمعه برتری ویژهای دارد، همانگونه که خود روز جمعه نسبت به دیگر روزهای هفته دارای فضیلت و برتری است. این رویکرد نشان دهنده جایگاه ویژه انفاق در نگاه امام و توجه ایشان به زمان و فرصتهای معنوی برای یاریرسانی به محرومان است.
دومین روش امام باقر(ع) در رسیدگی به مشکلات مردم توصیه و تشویق دیگران به کمک و انفاق بود. ایشان تنها به کمکهای شخصی اکتفا نمیکردند، بلکه هرگاه افرادی را میدیدند که توانایی مالی و امکان یاریرسانی دارند، آنان را به صدقه دادن، انفاق و دلسوزی نسبت به دیگران توصیه میکردند. در منابع روایی احادیث فراوانی از امام باقر(ع) نقل شده است که مردم را به کمک به نیازمندان، توجه به مشکلات اجتماعی و مشارکت در رفع فقر و محرومیت دعوت میکنند. این رویکرد نشان میدهد که امام باقر(ع) به دنبال نهادینه کردن فرهنگ انفاق و مسئولیتپذیری اجتماعی در جامعه بودند، نه صرفا انجام کمکهای فردی و محدود.
سومین ویژگی مهم در شیوه امام باقر(ع) نحوه برخورد ایشان با فقرا و مستمندان بود. حضرت در کنار کمکهای مالی، به حفظ کرامت انسانی نیازمندان اهمیت ویژهای میدادند و اخلاق سخاوتمندی و احترام را در برخورد با آنان رعایت میکردند. امام باقر(ع) هرگز افراد نیازمند را با عناوینی تحقیرآمیز مانند گدا یا سائل خطاب نمیکردند و به اطرافیان خود نیز توصیه میفرمودند که نیازمندان را با بهترین و شایستهترین نامها صدا بزنند. از نگاه حضرت فقر نباید موجب تحقیر شخصیت انسان شود و کمک به نیازمندان باید همراه با احترام، تکریم و حفظ شأن انسانی آنان باشد.
در مجموع روش امام باقر(ع) در کمک به نیازمندان و رسیدگی به مشکلات مردم بر سه محور اصلی شامل کمک مستمر و هدفمند به محرومان بهویژه در زمانهای دارای فضیلت، ترویج فرهنگ انفاق و مسئولیت اجتماعی در میان توانمندان و رعایت کرامت انسانی و برخورد محترمانه با فقرا و مستمندان استوار بود. این سیره الگویی ماندگار برای جامعه امروز به شمار میرود و نشان میدهد که رسیدگی به مشکلات مردم تنها با کمک مالی محقق نمیشود، بلکه نیازمند اخلاق، احترام و نگاه انسانی به محرومان است.
ایکنا ـ جایگاه علم و آموزش در زندگی اجتماعی امام باقر (ع) چگونه نمود پیدا میکرد؟
در میان ائمه اطهار(ع) جایگاه علمی دو امام همام بیش از دیگران برجسته است؛ نخست امام محمد باقر(ع) و پس از ایشان امام جعفر صادق(ع). بخش قابل توجهی از میراث علمی شیعه و حتی جهان اسلام مرهون تلاشها و مجاهدتهای علمی این دو امام بزرگوار است. امام باقر(ع) در دورانی میزیستند که جامعه اسلامی با چالشهای فکری، اعتقادی و فرهنگی فراوانی مواجه بود، اما با وجود شرایط نامساعد حاکم بر فضای فرهنگی ایشان توانستند نهضتی بزرگ و اثرگذار در عرصه علم و آموزش بنیانگذاری کنند. جایگاه علمی امام باقر(ع) نه تنها در میان شیعیان، بلکه در میان دانشمندان اهل سنت و حتی پیروان دیگر ادیان و مذاهب نیز مورد اذعان و احترام بود. بسیاری از اندیشمندان بزرگ اسلامی درباره شخصیت علمی ایشان سخنان تأثیرگذار و قابل توجهی بیان کردهاند. آوازه علم، دانش، بینش عمیق و تسلط امام باقر(ع) بر علوم مختلف اسلامی در سراسر جهان اسلام پیچیده بود و ایشان به عنوان مرجع علمی برجسته شناخته میشدند.
شاگردان و دانشپژوهان فراوانی از مناطق مختلف برای طرح پرسشهای علمی و حل مسائل پیچیده اعتقادی و فقهی به محضر امام باقر(ع) مراجعه میکردند. حضرت با استدلالی محکم، منطقی و عالمانه به این پرسشها پاسخ میدادند و از این طریق نقش مهمی در تبیین معارف اسلامی و رفع شبهات ایفا میکردند. در همین زمینه یکی از دانشمندان اهل سنت نقل میکند که گمان نمیکرد علی بنالحسین(ع) فرزندی به یادگار گذاشته باشد که از نظر علم و بینش همسنگ او باشد، اما هنگامی که با فرزندش محمد بن علی(ع) روبهرو شد، دریافت که نه تنها نیازی به نصیحت او نیست، بلکه خود باید از او پند و اندرز بگیرد؛ چراکه امام باقر(ع) با علم و حکمت خویش او را مورد نصیحت قرار داد.
از منظر تاریخی، بنیانگذار اصلی نهضت علمی گستردهای که بعدها در قالب دانشگاه بزرگ امام صادق(ع) شناخته شد، امام باقر(ع) بودند. ایشان با ایجاد زیرساختهای فکری و آموزشی زمینه را برای شکوفایی علمی عصر امام صادق(ع) فراهم کردند. در واقع، پدر آن حرکت عظیم علمی امام باقر(ع) به شمار میرود. امام باقر(ع) به عنوان بزرگترین استاد عصر خود شناخته میشدند. گزارشهای تاریخی نشان میدهد که در مسجدالنبی، حلقههای متعدد درس و روایت حدیث برپا بود و راویان و دانشمندان بسیاری، احادیث و معارف دینی را از امام باقر (ع) نقل میکردند. به گفته برخی نقلها، هر سو که نگاه میشد، شاگردانی دیده میشدند که در حال روایت حدیث از ایشان بودند. ثمره این تلاش علمی گسترده، تربیت شاگردان برجسته و درجهیکی بود که هر یک به عنوان عالمان بزرگ و خادمان دین شناخته شدند. شخصیتهایی همچون زراره بن أعین، محمد بن مسلم ثقفی، یزید بن معاویه عجلی و جابر بن یزید جعفی از جمله شاگردانی هستند که تحت تربیت مستقیم امام باقر(ع) پرورش یافتند و نقش مهمی در انتقال معارف اهل بیت(ع) به نسلهای بعد ایفا کردند.
در مجموع، جایگاه علم و آموزش در زندگی اجتماعی امام باقر(ع) بهگونهای بود که ایشان علم را ابزار اصلی هدایت جامعه، اصلاح انحرافات فکری و تربیت نسل آگاه میدانستند. نهضت علمی امام باقر(ع) نه تنها پایههای فکری تشیع را استحکام بخشید، بلکه تأثیر عمیقی بر کل جهان اسلام گذاشت و الگویی ماندگار از پیوند علم، آموزش و مسئولیت اجتماعی را برای همه دورانها به یادگار گذاشت.