به گزارش ایکنا، حجتالاسلام والمسلمین فرهاد عباسی، معاون پژوهش حوزههای علمیه، در دوم دیماه و در همایش «گفتوگوگرهای هوشمند اسلامی و آینده پژوهشهای دینی» که در مرکز نور قم برگزار شد، اظهار داشت: امروزه حوزه علمیه در علوم دیجیتال پیشتاز و سرآمد است.
وی با اشاره به اینکه از چند دهه قبل تولید نرمافزارهای فاخر و کتابخانههای دیجیتال در این مرکز به عنوان گام اول انجام شده است، افزود: اکنون در حال برداشتن گام دوم در عرصه هوش مصنوعی هستیم که این گامی بزرگ محسوب میشود.
حجتالاسلام عباسی همچنین تأکید کرد: نباید صرفاً به ذخیره اطلاعات بسنده کنیم، بلکه باید به سمت گفتوگوی فعال حرکت کنیم. این مرحله بسیار حساس است و فرصتها، چالشها و آسیبهای بینظیری را به همراه دارد. اگر این فرصتها به درستی درک شوند، مانند بارانی خواهند بود که سبب سرسبزی درختان میشود؛ اما اگر نادرست مدیریت شوند، میتوانند همچون سیلی بنیانکن عمل کرده و باغ سرسبز را از بیخ و بن برکند.
معاون پژوهش حوزههای علمیه افزود: این ابزار مفید، در کنار فرصتهایی که فراهم میکند، دارای آسیبهایی نیز هست. بنابراین حوزه باید هم فرصتها و هم آسیبها را بهخوبی بشناسد تا گرفتار آن نشود. گذر از این مرحله تاریخی بیش از همه نیازمند هوشیاری محققان این مرکز است و پس از آن، فقیه، مجتهد و سایر محققان باید هوش و دقت خود را به کار گیرند.
عباسی با بیان اینکه گذر از گام اول به گام دوم، در عین وجود اشتراکات، تهدیدهایی نیز داشت که به خوبی مدیریت شد، اما امروز این تهدیدات عمیقتر شدهاند، ادامه داد: در گام اول، یکی از مخاطراتی که بسیار مورد تأکید بود، کاهش مهارتهای سنتی تحقیق بود. پیشتر، محققان بیشتر به جستوجوی فیزیکی متون تکیه داشتند، اما با ورود نرمافزارهای نور، تمرکز بر حافظه کمتر شد و مهارت جستوجوی دیجیتالی در متون روایی، تفسیری و سایر منابع، رایج گردید.
استاد حوزه علمیه با بیان اینکه خطر دیگر این است که محقق به جای آنکه کتاب را ورق به ورق مطالعه و در آن تأمل کند، مطالعات خود را صرفاً بر پایه کلیدواژهها بنا کند، افزود: پیامد این رویکرد، وابستگی فناورانه است، اما این خطرها با همت حوزویان پشت سر گذاشته شد.
معاون پژوهش حوزه علمیه همچنین با بیان اینکه امروز تفاوتهای بنیادینی با گذشته وجود دارد، توضیح داد: یکی از این تفاوتها در نوع دادههاست. در نرمافزارهای قبلی، دادهها خام و فهرست شده بودند و کاربر همچنان قابلیت تحلیل و پژوهش را از دست نمیداد، اما در مواجهه با چتباتها، پاسخها به صورت توضیحی و متنی پیوسته ارائه میشود. بنابراین مرکز نور فقط اطلاعات ارائه نمیدهد، بلکه خوانش خود را در قالب مطلبی تفصیلی بیان میکند که این امر میتواند با ایجاد توهم کاذب، پژوهشگر را به بیراهه بکشاند.
سوگیری در هوش مصنوعی
معاون پژوهش حوزههای علمیه با اشاره به مسئله سوگیری گفت: در مرحله اول، سوگیری بیشتر در انتخاب منبع مشاهده میشد و متن اصلی دستنخورده باقی میماند، اما امروزه سوگیری در گفتوگوگرهای هوشمند بسیار بیشتر است و اگر گزیدهای خاص یا جهتدهی مذهبی محور قرار گیرد، مخاطب بدون آگاهی در حصار سوگیریها قرار میگیرد.
وی در ادامه افزود: در مورد شفافیت اطلاعات نیز تفاوت چشمگیری وجود دارد. در نرمافزارهای گذشته، شفافیت بیشتر بود زیرا مخاطب میدانست مطلب از کدام کتاب و صفحه استخراج شده است، اما در گفتوگوگرهای هوشمند مسئولیتپذیری کمتر است و مخاطب نمیداند پاسخها از کدام منابع گرفته شدهاند، لذا ممکن است برخی مطالب دینی بدون ذکر منبع وارد معارف دینی شوند.
چالش مرجعیت هوش مصنوعی برای حوزه
وی ادامه داد: در مرحله قبل، مسئولیت دادهها مشخص بود، اما در چتبات، این ابزار نقش مفسر را ایفا میکند و با ایجاد توهم مرجعیت، مرجعیت سنتی حوزه را به چالش میکشد و خود را بهعنوان عالم معرفی میکند. دیجیتال همیشه مدعی بود که ابزار پژوهشگر است، اما چتبات مدعی است که خود یک عالم است.
عباسی با بیان اینکه خطر سادهانگاری نیز از دیگر مخاطرات این مسیر است، افزود: در کتابخانههای دیجیتال، کاربر برای درک مطالب مجبور به تلاش بود، اما اکنون سهم کاربر در دریافت پاسخ قطعی بسیار کمتر شده و تلاش او ناچیز است. بنابراین، اگر مسئلهیابی با کمک گفتوگوگرها انجام شود، کار پژوهشگر دشوار میشود و گذر از گام اول به دوم نیازمند هوشمندی و دقت است.
وی همچنین به برخی فرصتهای چتبات اشاره کرد و گفت: اگر پژوهشگر هوشمند عمل کند و گفتوگوگر را جای خود ننشاند، بلکه آن را تنها بهعنوان ابزار در نظر گیرد و جایگاه انسانی خود را حفظ کند، این خود یک فرصت بزرگ است. از جمله این فرصتها میتوان به دسترسی گستردهتر پژوهشگر به منابع و اطلاعات اشاره کرد.
معاون پژوهش حوزههای علمیه اظهار داشت: یکی دیگر از فرصتها این است که پژوهشگر هنگام تحلیل مفاهیم، معمولاً به تعداد محدودی منبع بسنده میکند، اما با چتبات، حجم بسیار گستردهتری از اطلاعات بدون واسطه در اختیار او قرار میگیرد. همچنین فرصتی برای ما فراهم میشود تا شبکههای پیچیده و عمیقی از مجموعههای آیات، روایات، منابع، تفاسیر، آرای فقها، مورخان، فلاسفه، شارحان و متکلمان ایجاد کنیم که دارای ساختار منطقی و ارتباطات بینامتنی باشد.
وی افزود: هوش انسانی نمیتواند به خوبی ارتباطات پنهان بینامتنی را کشف و متصل کند، اما گفتوگوگرهای هوشمند، علاوه بر افزایش سرعت پژوهش، امکان تحقق این امر را نیز فراهم میکنند. کشف الگوهای سیر تحول مفاهیم در طول تاریخ کاری بسیار دشوار است که با کمک هوش مصنوعی ممکن میشود و ایجاد پیوند میان علوم سنتی و علوم نوین نیز از اهمیت بالایی برخوردار است.
کمک هوش مصنوعی به علوم انسانی اسلامی
عباسی با بیان اینکه کم نبودهاند افرادی که در این عرصه دچار لغزش شدهاند، افزود: اگر بتوان گفتوگوهای هوشمندانهای بین علوم نوین و علوم سنتی برقرار کرد، حتی پژوهشگری که خود در مطالعات بینرشتهای به قلههای علمی نرسیده باشد، قادر خواهد بود پیوند میان این دو حوزه را ایجاد کند.
وی با اشاره به راهبردهای لازم در این مسیر، تأکید کرد: یکی از راهبردهای مهم، تأکید بر این نکته است که گفتوگوگرهای هوشمند، عالم نیستند بلکه تنها دستیار پژوهشگر هستند و نباید جای پژوهشگر را بگیرند.
عباسی افزود: راهبرد دیگر این است که چارچوب نظارتی دقیقی بر فعالیت گفتوگوگرها وجود داشته باشد تا اشتباهات، نواقص و کاستیها شناسایی و اصلاح شوند. همچنین تشکیل حلقههای علمی ناظران برای بررسی دادهها تا زمان رسیدن به بلوغ کامل در این حوزه ضروری است.
وی افزود: نکته دیگر که در حوزه و این مرکز باید رخ دهد این است که سواد دیجیتال و استفاده از گفتوگوگرها را باید به کاربران آموزش دهیم و منتظر نباشیم به ما مراجعه کنند و باید در حوزه این آموزش را شروع کنیم.
وی تأکید کرد: این موج آمده است و اگر ما بر آن سوار نشویم بسیاری از افراد را با خود خواهد برد، اگر ما را هم با خود نبرد؛ طلاب و حوزویان قبل از آن که با عقبماندگی و کم سوادی در این زمینه مواجه شوند باید ما و مرکز نور دست به دست هم دهیم و نحوه استفاده از این هوشها را به پژوهشگران آموزش دهیم.
عباسی تصریح کرد: این فناوری شمشیری دو لبه است و اگر این شمشیر در دست فردی حکیم باشد استفاده از آن هم حکیمانه خواهد بود ام اگر در دست انسان کارنابلد عجول باشد که احساس عقل کلی دارد سراسر آسیب است. اگر احتیاط و اخلاقمحوری و مسئولیتپذیری در توسعه گفتوگوگرها مورد توجه قرا بگیرد، مطمئنا نور تازه به وادی علم و دانش خواهد بود.