به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از اردبیل، نام‏گذاری سوره‌ای از قرآن به‌نام عنکبوت که واژه‏ای مفرد است، به این دلیل است که عنکبوت به صورت فردی زندگی می‏‌کند، به‌جز مواقع جفت‏گیری یا زمانی که تخم‌‏ها باز می‌‏شوند. اما در دو سوره نمل و نحل، اسم سوره به صورت جمع آمده است تا بر جمعی‌بودن زندگی این دو حشره اشاره شود. اما واژه عنکبوت بصورت مفرد استعمال شده و این خود از اعجازهای واژگانی قرآن‌کریم به‌شمار می‌رود. همچنین در آیه راجع به عنکبوت، صراحت فعل مفرد مونث به‌کار برده و به‌صراحت اشاره می‌نماید که عنکبوت ماده به ساخت خانه اقدام می‌‏کند، چرا که از فعل مونث برای عنکبوت استفاده نموده است. علم امروزی نیز دقیقا ثابت نموده است که وظیفه ساخت خانه بر عهده عنکبوت ماده است.

آیه قرآنی
«مَثَلُ الَّذِینَ اتَّخَذُوا مِن دُونِ اللَّهِ أَوْلِیَاء کَمَثَلِ الْعَنکَبُوتِ اتَّخَذَتْ بَیْتًا وَإِنَّ أَوْهَنَ الْبُیُوتِ لَبَیْتُ الْعَنکَبُوتِ لَوْ کَانُوا یَعْلَمُونَ»«مثل آنان که سوای خدا را دوستان می‌گیرند، مثل عنکبوت است که خانه‌ای بساخت و کاش می‌دانستند هر آینه سست‌ترین خانه‌ها، خانه عنکبوت است»(سوره عنکبوت، آیه‌ 41).

صفات بیولوژیکی عنکبوت‌ها
عنکبوت‌ها از شاخه بندپایان، و از رده آراکنوئیدها(یا عنکبوتیان) هستند. بدن عنکبوت به دو قسمت جلویی و عقبی تقسیم می‏شود. در قسمت جلو سر و سینه(یا به اصطلاح ناحیه سرسینه) قرار گرفته و قسمت عقبی بدن، شکم را در بر می‌‏گیرد. در قسمت جلو چهار جفت پا و دو جفت شاخک حسی و یک جفت شاخک قلاب مانند به شکل گاز انبر یا چنگال‌‏هایی که حاوی غدد سمی است وجود دارد. کمر باریک عنکبوت قسمت جلویی بدن او را از قسمت عقبی جدا می‏‌کند.
عموما عنکبوت‌ها دارای چشم‏های ساده‏ای هستند که تعداد آن‌ها به هشت عدد می‏رسد. البته گاهی تعداد چشم‏ها از هشت کمتر است. این حیوان با شکار کردن حشرات، تغذیه نموده و پوستی ضخیم و پوشیده از مو دارد. این پوست هفت تا هشت بار می‏افتد تا به مرحله بلوغ نهایی خود برسد(مرحله پوست اندازی). جانورشناسان امروز، بیش از سی هزار نوع عنکبوت را مورد شناسایی قرار داده‏اند که از نظر شکل، رنگ و حجم(بین کمتر از یک میلی‌متر و نود میلی‌متر) باهم متفاوتند. بیشتر عنکبوت‏ها در خشکی و به صورت فردی(جز در هنگام جفت‌گیری و سر از تخم درآوردن بچه عنکبوت‏ها که کنار هم هستند) زندگی می‏کنند. محیط زیست عنکبوت‏ها نیز از سطح دریا تا ارتفاع پنج هزار متری گسترده شده است.
این حشرات، سه جفت زایده برجسته و متحرک در پایین شکم دارند. این زایده‏ها سوراخ‏های ریزی دارند که مایع سازنده تارهای عنکبوت از آن خارج می‏شود، به‌همین علت به این سوراخ‏ها دوک گفته می‏شود. این مایع که از طریق دوک‏های قسمت عقب بدن از تعدادی غدد ویژه ترشح می‏شود، به محض آن‌که در معرض هوا قرار گیرد خشک می‏گردد. پس از خشک شدن، تارهایی با شکل، طول و استحکام متفاوت ایجاد می‏شوند. این تفاوت، ناشی از تفاوت غدد ترشح کننده تارهاست. عنکبوت عموما در خانه‏اش که همه فعالیت‏های حیاتی خود را در آن انجام می‏دهد می‏ماند. این حشره غیر از این خانه، مخفی‌گاه دیگری نیز برای خود می‏سازد که به وسیله تارِ شکار به خانه متصل شود و در مواقع خطر به این مخفیگاه پناه می‏برد(1).

تارعنکبوت‌ها
اکثر عنکبوت‌ها تار می‌تنند که معمولاً به صورت رشته‌ای پروتئینی از غده‌های تارتنِ انتهای شکم آنها ترشح می‌شود. بسیاری از گونه‌ها از تار برای شکار استفاده می‌کنند. به این صورت که توری یا پرده‌ای می‌تنند که حشرات در آن به دام می‌افتند. اما گونه‌های فراوانی هم وجود دارند که آزادانه شکار می‌کنند. علاوه بر صید، عنکبوت‌ها از تار برای بالا رفتن از جایی، ایجاد دیوارهای هموار در لانه‌های زیرزمینی، ساختن ساک تخم، درپیچیدن صید و نگهداری موقت اسپرم و تعدادی کارهای دیگر استفاده می‌نمایند.
تار عنکبوت از نخ‌های ابریشم مانند درست شده است. نخ‌هایی که خودش ایجاد کرده و خودش ریسیده است و از آن نخ‌ها تار را بافته است. عنکبوت تار را به شکل هندسی و محکم در می‌آورد و برای شکار مگس یا سایر جانداران دام قرار می‌دهد. این تار‌ها ابتدا به صورت مایع هستند و به شکل نخ نازکی از بدن عنکبوت خارج می‌شوند و سپس در تماس با هوا خشک شده و مانند نخ می‌شوند. قطر تار عنکبوت حدود یک دهم تار موی انسان است. این تارهای صاف و شفاف، بسیار نرم و سبک و در عین حال بسیار مقاوم هستند. حتی می‌توان گفت تار عنکبوت از فولاد هم‌قطر خود هم سخت‌تر است. پروتئینی که عنکبوت را قادر می‌سازد خود را آویزان کند و همچنین به شکار طعمه کمک می‌کند، نظر دانشمندان را به خود جلب کرده است. مولکول‌های این پـروتئین بسیار کشسان و قـوی تقریباً ۲۰ برابر از نایلون کشسان‌تر و ۹ برابر از فولاد در قطر مساوی قوی‌تر هستند.
عنکبوت‌ها پل‌هایی نیز می‌سازند که به وسیله آن از جوی‌ها عبور می‌کند و از گودال‌های ژرف می‌گذرد. پل عنکبوت نخی باریک است که خودش آن را ریسیده است و به وسیله باد، دو سوی جوی یا گودال را به هم وصل می‌کند. آنگاه خود را با سرعتی عجیب روی آن می‌لغزاند تا از آن عبور کند. عنکبوت خندق‌های زمینی و پناهگاه‌های محکم نیز می‌سازد و برای آن‌ها درهای محکمی قرار می‌دهد و وسائل گریز از خطر را در آن‌ها آماده می‌کند(2). توانایی تنیدن تار ارثی است و عنکبوت اطلاعات مربوط به این توانایی را به شکل ماده وراثتی از والدین خود به ارث برده‌است. برخی گونه‌های عنکبوت بسیار سمی و خطرناک‌اند و زهرشان آن قدر قوی است که می‌تواند انسان را بکُشد. عنکبوت بیوه سیاه، عنکبوت تورقیفی سیدنی و... از گونه‌های خطرناک عنکبوت‌ها بشمار می‌روند(3).

جنسیت واژه عنکبوت در زبان عربی
«.... کَمَثَلِ الْعَنکَبُوتِ اتَّخَذَتْ بَیْتًا»
در فرهنگ لسان‌العرب آمده است: «عنکبوت جانور کوچکی است که در هوا و بر روی دهانه چاه، ترکیبی را می‏بافد. این کلمه مؤنث است، اما گاهی در شعر به صورت مذکر هم آمده است. به خانه عنکبوت(عَکدَبَه) گفته می‏شود. فراء می‏گوید: «عنکبوت مؤنث است. البته برخی عرب‏ها آن را به صورت مذکر هم می‏آورند. جمع آن عنکبوتات، عَناکِب و عَناکیب و اسم مصغر آن عُنَیکِب است. اهل یمن به آن عَنکَباه می‏گویند، گاهی نیز عَنکَباء و عَنکَبوه نامیده می‏شود». سیبویه با استشهاد به افزودن تاء به عنکبوت آن را عنکباء می‏نامد و من نمی‏دانم آیا اسم مفرد است یا جمع. ابن اعرابی می‏گوید: «عَنکَب مذکر است و مؤنث آن عَنکَبة است». گفته شده است عَنکَب اسم جنس عنکبوت است و عنکبوت هم مذکر و هم مؤنث است. (مبرد) می‏گوید: «عنکبوت مؤنث است، اما مذکر هم آورده شده است»».
در مجموع غالب آن است که واژه عنکبوت مفرد مؤنث بوده و جمع آن عَناکِب است.

اعجاز علمی در استعمال واژه مفرد عنکبوت
نام‏گذاری این سوره به نام عنکبوت که واژه‏ای مفرد است، به این دلیل است که عنکبوت به صورت فردی زندگی می‏کند، به‌جز مواقع جفت‏گیری یا زمانی که تخم‏ها باز می‏شوند. اما در دو سوره نمل و نحل، اسم سوره به صورت جمع آمده است(واژه‌های النمل و النحل و واژه نحله و نمله که به‌صورت مفرد می‌باشند استعمال نکرده است) تا بر جمعی بودن زندگی این دو حشره اشاره شود. اما واژه عنکبوت بصورت مفرد استعمال شده و این خود از اعجازهای واژگانی قرآن کریم به‌شمار می‌رود(1).
دکتر صلاح رشید در تفسیر مطلب فوق آورده است: «عنکبوت‌ها، گروهی هستند که در جهان بیش از سی هزار نوع آنها وجود دارد و در حجم و شکل و روش زندگی متفاوت هستند. روش زندگی فردی همراه دشمنی با یک‌دیگر در آن‌ها غالب بوده و انواع اندکی از آن‌ها یافت می‌شوند که به‌صورت دسته جمعی زندگی می کنند».
در کل عنکبوت‌ها موجوداتی هستند که به تنهایی زندگی می‌کنند و کم‌تر دارای زندگی اجتماعی بوده و در میان انواع گونه‌های عنکبوت‌ها چیزی در حدود 1-5/2 درصد دارای زندگی اجتماعی هستند، و مابقی منفرد زندگی می‌نمایند.
زندگی انفرادی و تهاجم گونه غالب عنکبوت‌ها به قدری مشهور است که گونه اندکی از عنکبوت‌ها که دارای زندگی اجتماعی هستند، توجه جانورشناسان را به خود جلب کرده و آن‌ها را عنکبوت‌های اجتماعی نامیده‌اند. ولی همان‌طور که گفته شد، اکثر عنکبوت‌ها دارای زندگی انفرادی و نسبت به اعضای گروه و خانواده خود و یک‌دیگر حالت تهاجمی داشته و خصومت شدیدی میان آن‌ها برقرار است(4).
دکتر صلاح رشید در ادامه می‌نویسد: «جثه عنکبوت‌های ماده(معمولا) از نرها بزرگ‌تر است. غالباً فقط در هنگام جفت‌گیری هم‌دیگر را ملاقات می‌کنند و عنکبوت نر قبل از جفت‌گیری، اقدام به رقص‌ها و حالات مشخصی در برابر عنکبوت ماده می‌نماید که مقصودش جلوگیری از غریزه دشمنی عنکبوت ماده است. هنگامی که آمیزش آن‌ها تمام می‌شود، عنکبوت نر غالباً در لانه باقی می‌ماند و اقدام به پنهان شدن از عنکبوت ماده می‌کند، چرا که می‌ترسد او را بکشد. کشتن عنکبوت نر بعد از تمام شدن آمیزش جنسی، در بین بسیاری از عنکبوت‌ها اتفاق می افتد که مشهورترین این عنکبوت‌ها «بیوه سیاه» است. در برخی از انواع آن‌ها، عنکبوت ماده، عنکبوت نر را رها می‌کند تا هنگامی‌که فرزندان از تخم خارج می‌شوند، اقدام به قتل او کنند و او را بخورند. در انواع دیگری از عنکبوت، مادر، اقدام به تغذیه فرزندان کوچکش می‌کند تا این‌که بزرگ می‌شوند و مادرشان را می‌کشند و می‌خورند».
از این مطالب روشن می‌شود که نظام اجتماعی و روابط خانوادگی عنکبوت، بر اساس مصالح موقت است، به‌طوری که هر گاه این مصالح تمام می‌شود، دشمن هم‌دیگر می‌شوند و برخی، برخی دیگر را می‌کشند(4).

استعمال فعل مونث برای واژه عنکبوت(... اتَّخَذَتْ بَیْتًا)
این آیه قرآنی به صراحت می‌گوید که عنکبوت ماده به ساخت خانه اقدام می‌‏کند چرا که از فعل مونث برای عنکبوت استفاده نموده است. علم امروزی نیز دقیقا ثابت نموده است که وظیفه ساخت خانه بر عهده عنکبوت ماده است که با غدد ترشح کننده ماده ابریشمی، اقدام به ساخت لانه می‏کند. بنابراین تنها عنکبوت ماده به وسیله نخ بافته شده‌ای که در انتهای شکم او قرار دارد، اقدام به ساختن لانه می‌کند و این نخ در عنکبوت نر وجود ندارد(5). هرچند در برخی مواقع عنکبوت نر هم در کار ساخت، ترمیم یا توسعه او را یاری می‏کند، با این حال وظیفه مذکور به‌صورت یک وظیفه محض برای حیوان ماده حفظ می‏شود(1).
لازم بذکر است که عنکبوت ماده تا وقتی‌که بالغ و آماده اجفت‌گیری نشود، اقدام به ساخت خانه نمی‌کند و ساختن لانه عاملی در جذب عنکبوت نر است که قادر به ساختن خانه نمی‌باشد. همچنین عنکبوت ماده با تارهای بافته‌شده که با مهندسی خاص آن‌ها را می بافد، خانه خود را می‌سازد. به‌نوعی که نسبت به هر تحرک خارجی حساس بوده و به ماده لزج و چسبناکی آغشته شده است که هر حشره‌ای به محض این‌که بدان نزدیک شود، به آن می چسبد تا این که عنکبوت ماده برسد و صید را دریافت کند.
در پایان باید گفت یکی از جاندارانی که در قرآن کریم به آن اشاره شده است و حتی سوره‌ای نیز بنام این حشره نام گرفته شده است، عنکبوت می‌باشد. اشاره به نام هر جانوری در قرآن خود متضمن نکات جالب و بدیعی از اسرار زندگی همان جانور است که بشر امروزی در قرون معاصر پی به اسرار آن برده است. باید گفت قرآن کتابی سراسر تعلیم و تربیتی برای انسان‌ها بوده اما در لابلای کلام‌های تربیتی خویش از زندگی جانوران نیز در جهت تعلیم و تربیتی استفاده نموده که نمونه‌ای از آن نیز در همین آیه مصداق داشته و از سستی بیت عنکبوت به‌عنوان مثالی تربیتی یاد کرده است. جالب آن‌که تمام اشارات علمی قرآنی در زمینه علوم جانوری و زندگی آن‌ها امروز دقیقا منطبق با یافته‌های علمی بشری است، چرا که حقیقتا خالق از اسرار مخلوقات خود آگاه و مطلع است. در شماره بعدی این نوشتار نیز حقایق دیگری از همین آیه ارائه خواهد شد. 
یادداشت از: تقی قاسمی خادمی، کارشناس ارشد بیولوژی جانوری و فعال قرآنی.
منابع:
1) برگرفته از پایگاه: http://quran.porsemani.ir
2) صدر، رضا؛ نشانه‌هایی از او، هنرنمائی عنکبوت، ج ۱ صفحه ۸۶-۸۷.
3) برگرفته از پایگاه:  https://fa.wikipedia.org
4) برگرفته از پایگاه: http://eajazquran14.blogfa.com
5) گاهنامه ترنم، وابسته به کانون قرآن وعترت دانشگاه آزاد اسلامی استهبان.