به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) از اردبیل، شتر در سرتاسر دنیا به‌عنوان یک گونه مقاوم، کم‌توقع و با پتانسیل بالا معرفی شده است که اهمیت پرورش آن در مقایسه با دیگر حیوانات در دنیا، در حال افزایش است. چهره اقتصادی شتر شامل قدرت باربری زیاد، قابلیت سازگاری در شرایط سخت محیطی بیابان‌های داغ و سوزان، قدرت تحرک و راه پیمایی طولانی و قابلیت تولید محصولات گوناگون مانند گوشت، پشم، شیر و ... بوده که هر کدام خواص منحصر بفرد و ممتازی را دارا می‌باشند. این جانور باارزش چنان ساختمان فیزیولوژیکی و آناتومیکی اعجاب انگیزی که دارد که قرآن کریم موکدا انسان‌ها را به مطالعه ویژگی‌های خلقتی آن دعوت کرده است. باید گفت همان‌گونه در پرندگان هدف تمام تغییرات آناتومیکی تطابق با پرواز بوده است، هدف تمام تغییرات مورفولوژیکی و ساختاری در بدن شترها نیز تطابق برای سازگاری و زندگی در شرایط سخت بیابان و کم آبی بوده است. شاید هدف قرآن از ذکر مثالی در این زمینه نیز متوجه نمودن انسان به این حقیقت بوده است که چگونه قدرت الهی باعث تطابق جانداران با محیط زیست و شرایط زندگی خویش می‌شود.

جایگاه بیولوژیکی شترها
شترها از نظر جایگاه رده‌بندی در رده پستانداران، راسته Artiodactyla زیر راسته Tylopoda و خانواده Camiladae تعلق دارد. در این خانواده دو جنس وجود دارد که عبارتند از جنس Camelus (شتران دنیای قدیم) و جنس Lama (شتران دنیای جدید، شتران بدون کوهان). جنس Camelus شامل دو گونه Camelus dromedarius (شتران تک کوهانه) و Camelus bactrianus (شتران دو کوهانه) می‌باشند(1).
شتر در سرتاسر دنیا بعنوان یک گونه مقاوم، کم‌توقع و با پتانسیل بالا معرفی شده است که اهمیت پرورش آن با توجه به افزایش اقلام خوراکی، کمبود مراتع و همچنین فرآورده‌های تولیدی منحصر بفرد این حیوان در مقایسه با دیگر حیوانات در حال افزایش است. طبق گزارشات سازمان جهانی، ایران منطقه‌ای است که کم‌تر دست‌خوش تغییرات ژنتیکی دام و طیور شده و این مسئله در مورد شتر بیشتر مشهود است.
چهره اقتصادی شتر شامل قدرت باربری زیاد، قابلیت سازگاری در شرایط سخت محیطی، قدرت تحرک و راه پیمایی طولانی و قابلیت تولید محصولات گوناگون مانند گوشت و پشم بوده و بخاطر ساختمان فیزیولوژیکی و آناتومیکی اعجاب انگیزی که دارد مورد توجه محققین واقع شده است. گوشت شتر دارای شباهت زیادی به گوشت گاو است. شیر شتر نیز سرشار از ویتامین C می‌باشد که اهمیت شیر تولیدی این حیوان را دوچندان می‌نماید. از دیگر محصولات شتر، کرک و مو می‌باشد که مقدار آن در شترهای بدون کوهان آلپاکا(از گونه‌های جنس Lama) حائز اهمیت اقتصادی زیادی است. مقدار کرک شتر دوکوهانه بیش‌تر از شترهای تک کوهانه بوده و از پشم و موی آن جهت تهیه چادر، قالی، طناب، پتو و ... استفاده می‌شود(2و3).

بیش‌ترین جمعیت شترهای جهان در کشورهای اسلامی
مطالعات انجام شده در ایران نشان می‌دهد که طی سالیان گذشته در کشور ما شترهای دوکوهانه بیش از شترهای تک کوهانه نگه‌داری می‌شده‌اند، اما به‌مروز زمان بعلت تطابق بیشتر شترهای یک کوهانه با شرایط اقلیمی کشور، این گونه از کشورهای عربی به ایران آورده شده و جایگزین شترهای دوکوهانه شدند. براساس آمار سازمان خوار و بار جهانی(FAO) جمعیت کل شتر دنیا 18 میلیون نفر بوده که حدود 75 درصد آن در کشورهای اسلامی قرار دارند. آمار فراوانی شتر در برخی کشورها به شرح ذیل آمده است(ارقام به هزار): افغانستان 365، الجزایر 125، مصر 133، ایران 140، قرقیزستان 55، لیبی 120، مراکش 120، نیجریه 370، پاکستان 1121، سودان 2865، عربستان 415، تونس 231، امارات متحده 148 و یمن 173 می‌باشند. آمار شتر در ایران 140 هزار نفر می‌باشد(63/0 تا دو درصد شترهای جهان) که با توجه به وجود حدود 40 میلیون هکتار مرتع مستعد پرورش شتر می‌توان جمعیت این دام را در کشور به میزان چهار برابر وضعیت فعلی رساند. مساحت مراتع مخصوص شتر در کشور حدود 30 میلیون هکتار است که در شرایط فعلی فقط از 25/0 ظرفیت موجود استفاده می‌شود(2و3).

آیه قرآنی
«أَفَلَا یَنظُرُونَ إِلَى الْإِبِلِ کَیْفَ خُلِقَتْ * وَإِلَى السَّمَاءِ کَیْفَ رُفِعَتْ * وَإِلَى الْجِبَالِ کَیْفَ نُصِبَتْ * وَإِلَى الْأَرْضِ کَیْفَ سُطِحَتْ * فَذَکِّرْ إِنَّمَا أَنتَ مُذَکِّرٌ * لَّسْتَ عَلَیْهِم بِمُصَیْطِرٍ*» «آیا آنان به شتر نمى‌‏نگرند که چگونه آفریده شده است؟! * و به آسمان(نگاه نمی‌‎کنند) که چگونه بر افراشته شده است؟! * و به کوه‌ها(نمى‌نگرند) که چگونه نصب و پا برجاى شده‌اند؟! * وبه زمین(نمی‌نگرند) که چگونه پهن و گسترانیده شده است؟! * تو پند بده و یادآورى کن چرا که تو تنها پند‌دهنده و یاد‌آورى کننده‌اى و بس * تو بر آنان چیره و مسلّط نیستى*»(سوره مبارکه غاشیه/ آیات 17-21).

شتر: کشتی صحراهای داغ و سوزان
شترداری به درازای تاریخ زندگی عرب‌ها در شن‌زارهای گرم و خشک جزیره عربستان و صحراهای شمال و شرق آفریقاست. عرب‌ها در طول تاریخ از گوشت شترها خورده‌اند، از پشم و پوست آن‌ها استفاده کرده و در جنگ‌ها و در مسیر راه‌ها به راندن شترها پرداخته‌اند. بدلیل سازش این جانور با شرایط داغ و سوزان و بی‌آب یا کم‌آب بیابان‌های موجود در کشورهای عربی و سایر کشورها شاید در طول تاریخ ملل بسیار زیادی در جهان بدون وجود این حیوان نجیب و مفید قادر به ادامه زندگی و امرار معاش نبوده‌اند. بعد از گذشت سال‌ها، هم اکنون نیز این جانور برای بشر امروزی بسیار مفید و پرفایده می‌باشد که یکی از فواید این جانور علاوه بر استفاده در بیابان‌ها و حمل و نقل و امور مشابه، شیر پرخاصیت و پرفایده این جانور است.
شیر شتر سرشار از ویتامین B و C است و ۱۰ برابر شیر گاو، آهن دارد. شیر شتر که کمی شورتر از شیر معمولی است، بطور گسترده‌ای در جهان عرب مصرف شده و برای تولید پنیر بسیار مناسب است. برخی از مهم‌ترین پخش‌کنندگان مواد غذایی برای فروش این محصول در بریتانیا ابراز علاقه کرده‌اند. علاوه بر مواد معدنی و ویتامین‌ها، پادتن‌های موجود در شیر شتر ممکن است برای غلبه بر بیماری‌هایی نظیر سرطان، ایدز، آلزایمر و هپاتیت ث مفید واقع شوند. در همین حال تحقیقات برای یافتن نقش آن در کاهش تاثیر دیابت و بیماری‌های قلبی نیز ادامه دارد(4).

اختصاصات زیستی شترها که باعث تمایز و برتری آن‌ها در صحرا می‌شود، چیست؟
شترها چنان ساختمان فیزیولوژیکی و آناتومیکی اعجاب انگیزی دارند که قرآن موکدا انسان‌ها را به مطالعه ویژگی‌های خلقتی آن‌ها دعوت کرده است که در ادامه مبحث به این مطالب می‌پردازیم:
گوش‌های شتر کوچک و پوشیده از موهای پرپشت و بهم چسبیده است، که باعث می‌شود شن و ماسه در طوفان‌های شن و گرد و غبار بیابان داخل گوش نروند. پـوسـته مـخاطی سوراخ بینی آن‌ها نیز سطح خیلی پهنی دارند که راه نفوذ برای شن و ماسه به داخل بینی باقی نمی‌گذارند، ولی نم و رطوبت لازمه هـوای تـنـفـس را از هـوا جذب می‌نمایند. بعلاوه مژه‌های این جانوران نیز بسیار پرپشت و کنار هم‌دیگر هستند که باعث می‌شود شن و ماسه و سـنگـریـزه‌هـای اطـراف به‌درون چشم نـفـوذ نکنند.
پاهاى شتر طبیعتا دراز بوده(البته شترهای دوکوهانه عموما از نوع گوشتی و پاکوتاه بوده اما شترهای تک‌کوهانه که در کشورهای عربی و اکثر بیابان‌های دنیا مورد استفاده قرار می‌گیرند، از نوع تک‌کوهان و پابلند هستند.) و از تناسب خوبى برخوردار مى‌باشد که باعث بلند نگاه‌داشتن جسمش مى‌باشد تا از غبار و آلودگى زمین در امان بمانند. کف پهن پای شترها نیز با یک قشر شاخه‌ای مجهز شده که باعث می‌شـود پای آن در شن و مـاسـه فـرو نرفته و پا را در مـقـابل ماسـه‌هـای تیز و گرم نیز محافـظـت می‌کند. روده شتر نیز سلو‌لهای جذب آب دارد که این سـلـولـ‌هـا قـسـمـت زیـادی از آب مـصـرف شـده مـوجود در غذای روده را جذب نموده و برای بدن نگه می‌دارند(به‌همین جهت سرگین شترها بسیار خشک است)(4).
گردن دراز شتر نیز نوعی برتری زیستی برای آن‌ها می‌باشد، تا بتواند گیاهان دشت و صحرا را که خشک و خاردار هستند را بخورد، و نیز از درخت‌هاى بلند استفاده نماید و درازى گردن شتر، وى هنگام بلند شدن از زمین کمک می‌کند. تکـیه‌گاه‌های وی در حالت نشستن(یعنی زانوها، آرنج‌ها وسینه) از قـشـر کلفـتِ پوستِ مرده تشکـیل شده است. این قـشـر، گرما را خنثی نموده و باعث می‌شود بدن آن زخم نشود.
مقاومت این جانوران در مقابل حرارت بالای بیابان نیز زیاد می‌باشد. حرارت بدن این جانور بین ۳۴ تا ۴۱ درجه در تغییر است. وقتی دما بالا برود دمای بدن وی نیز بالا می‌رود و این امر باعـث می‌شـود نیازی به عرق کردن برای خنک کردن خود نداشته باشد و در مصرف آب خود صرفه‌جوئی کند. داخـل دهـان شتر نیز از پوست سفـت و سخـت پـوشـیـده شـده کـه باعـث می شود بتواند گیاهان دشت و صحرا که خشک و خاردار هستند را بخورد و دهانش زخمی نشود(4).
چناچه در ساختار مورفولوژیک و آناتومی ظاهری شترها دقت نماییم، سطح کمر این جانوران تا حدود قابل توجهی باریک است که باعث می‌شود تابش گرم و سوزان نیم‌روزی خورشید، فقط به قسمت کمی از بدن وی به‌طور مـؤثر بـتابـد.  در شرایط تابش قبل از نیم روز یا بعد از آن که خورشید مایل می‌تابد، اگـر مـجـبـور باشد در جلوی آفـتـاب باشـد، رو به خـورشید و یا پـشـت بدان زمین‌گیر می‌شود که این نیز به نوبه خود باعث می‌شود تابش مؤثر خـورشید سوزان را تا حدود زیادی خـنـثی کند. به این ترتیب شتر می‌تواند گرمایی را که خیلی از جانداران دیگر را می‌کُشد، تحمل کند.
کلیه‌های شترها قسمت زیادی از آب‌های مصرف شده را دوباره پس می‌گیرند(بدین جهت ادرار شترها غلیظ و محکم است). پوست پـشـمی آن‌ها باریک و نرم بوده و هم گرما را تعدیل نموده  و هم بدن را خنک می‌کند. در بسیارى از کشورها پشم شتر با قیمت عالى به فروش مى‌رسد که از آن خیمه و یا فرش‌هاى مناسبی مى‌سازند تا درجه حرارت را کم کند(4).
از دیگر تکنیک‌های رفتاری شترها برای خنک نگه‌داشتن بدن آن است که این جاندار وقـتی ادرار می‌کند، دم خود را می‌جنباند تا ادرار به پـاهـا پاشیده شود. به این شکل با خیس و مرطوب کردن خود به خنک شدن بدن کمک می‌کند. معده شترها بسیار بزرگ است. هر شتر می‌تواند 200 لیتر آب را در 15 دقیقه بنوشد. در هر سه شکمبه این جانور صدها لایه از یاخته وجود دارد که در آنجا آب اضافی و مواد غذایی می‌توانند اندوخته شوند. علاوه بر آن مجراها و منابع ذخیره آب نیز دارد که هنگام آب خوردن آن‌ها را نیز پر می‌کند. سـرخ‌رگ‌هـای شتر حتی در شـرایـطـی که تقـریـباً بی آب باشند و در وضعیت تقریبی معادل یک دویست هزارم حجم واقعی خود، باز هم می‌توانند اکسیژن را به نقـاط مختـلف بدن منتقل کنند.
از اختصاصات دیگر شترها وجود کوهان در آن‌هاست. بر خلاف باور همگانی، کوهان‌ها محل ذخیره آب در بدن شتر نیستند. کوهان‌ها ذخیره‌گاه نوعی بافت چربی بوده و آب معمولا در خون شتر ذخیره می‌شود. با این‌حال، بافت چرب کوهان‌ها زمانی که وارد عمل سوخت ‌و ساز می‌شوند، نه تنها انرژی زیادی تولید می‌کنند بلکه پس از واکنش با اکسیژن هوا تولید آب هم می‌کنند. هر ۱۰۰۰ گرم از این بافت پس از تبدیل، 11/1 گرم آب تولید می‌کند. وجود کوهان و تبدیل بافت چربی درون آن‌ها، به شتر اجازه می‌دهد در حدود دو هفته بدون آب و یک ماه بدون غذا بگذراند(5).

نتیجه‌گیری
باید گفت هر جانوری با محیط زندگی خویش سازگاری و تطابق پیدا کرده و از نظر قوانین علوم زیستی هر جانداری بتواند با شرایط محیط زیست خود بهتر سازگار شود، نسبت به سایر گونه‌های جانوری موفق‌تر بوده و بهتر می‌تواند ژنوم خود را به نسل‌های آتی منتقل نماید و هر جانوری نتواند با شرایط حاکم بر محیط خود سازگار شود، محکوم به فنا و نابودی می‌باشد. چنانچه دقت نماییم هر جانوری در دنیا با شرایط محیط خویش تطبیق یافته و سازگار شده، مثلا ماهیان دارای بدن دوکی شکل بوده و این نوع ساختار بدنی برای شنا در آب کاملا مناسب و بهترین ساختار است، زیرا باعث ایجاد کم‌ترین اصطکاک میان آب و بدن جانور است، و هزاران مثال از این قبیل در میان جانوران می‌توانیم برشماریم که گویای این تطابق است(6).
از بین رفتن تعداد بسیار زیادی از گونه‌های جانوری باارزش در قرون اخیر نیز گویای همین مطلب مهم است. چرا که جانورانی با ارزش که طی میلیون‌ها سال در طبیعت زندگی نموده‌اند، در مدت مثلا 100 سال اخیر از بین رفته‌اند، دلیل این امر چه چیزی می‌تواند باشد؟ در پاسخ باید گفت این گونه‌های انقراض یافته سازگار با محیط زیست خود بوده و ایجاد تغییرات در محیط زیست این جانوران توسط انسان(مانند: آلوده کردن آب‌ها، قطع درختان، آلودگی هوا، از بین بردن جنگل‌ها، آلودگی صوتی و ....) باعث شده این جانوران نتوانند با شرایط موجود تطابق پیدا نمایند و از بین بروند. پس قدرت سازگاری یک موجود زنده با محیط زیست خود شرط اساسی در قدرت بقای یک جاندار محسوب می‌شود(7).
در این میان یکی از بهترین مثال‌های نشان‌دهنده این تطابق زیستی و اکولوژیکی که در قرآن نیز بدان صراحتا اشاره شده است، شترها می‌باشند. همان‌گونه در در مبحث پرندگان اشاره نمودیم که هدف تمام تغییرات آناتومیکی در این جانداران تطابق با پرواز بوده است، هدف تمام تغییرات آناتومیکی و ساختاری در بدن شترها نیز تطابق برای سازگاری و زندگی در شرایط سخت بیابان و کم آبی بوده است. شاید هدف قرآن از ذکر مثالی در این زمینه(یعنی توجه دادن بشر به کیفیت خلقت شترها)، متوجه نمودن انسان به این حقیقت بوده است که انسان بنگرد و دقت نماید که چگونه قدرت الهی باعث تطابق جانداران با محیط زیست خود و شرایط زندگی خویش می‌شود و در این زمینه نیز مثالی از یک جانور کاملا تطابق یافته آورده است.
به جرات می‌توان گفت اینکه در قرآن کریم موکَّدا سفارش به دقت در کیفیت خلقت شتر شده است، بدان معنی نیست که انسان از دقت در کیفیت خلقت سایر جانوران که همگی مخلوقات باارزش خداوند به‌شمار می‌روند، باز ماند. در حقیقت در این سوره(سوره غاشیه) مثالی از یک جانور مشهور برای انسان‌ها ذکر نموده که جانوری نام آشنا برای کل بشر بوده و شاید از این طریق خواسته توجه انسان نه تنها به این جانور بلکه به کیفیت خلقت تمام جانوران جلب شود. چرا که هر جانوری اسرار خلقتی خاصی دارد که جانوران دیگر فاقد آن خصوصیات است و یکی از بهترین مثال‌ها نیز در این میان شترها به‌شمار می‌روند. 
یادداشت از: تقی قاسمی خادمی، کارشناس ارشد بیولوژی جانوری و فعال قرآنی.
منابع:
1. Al-Swailem A, Al-Busadah K, Shehata M, Al-Anazi I, Askari E. 2007. Classification of Saudi Arabian camel (Camelus dromedarius) subtypes based on RAPD technique. Journal of Food, Agriculture & Environment 5 (1) : 143-148.
2. ابرغانی، اکبر. 1381. گزارش نهایی طرح تحقیقاتی بررسی وضعیت پرورش شتر دوکوهانه دشت مغان. مرکز تحقیقات منابع طبیعی و امور دام استان اردبیل، سازمان تحقیقات و آموزش، وزارت جهاد کشاورزی.
3. قاسمی خادمی، تقی. مروری بر تنوع زیستی شتر دوکوهانه ایران، گونه دامی با ارزش و در خطر کشور. 1391. اولین همایش ملی حفاظت و برنامه ریزی محیط زیست، 3 اسفند 1391، همدان، ایران. (نمایه شده در ISC).
4. نور الحق، فراس؛ برگرفته از پایگاه: http://www.serati.ir
5. برگرفته از پایگاه: https://fa.wikipedia.org
6. جغرافیای زیستی، انتشارات جهاددانشگاهی مشهد.
7. درویش، جمشید. فرگشت زیستی و بیوسیستماتیک جانوری(جمعیت‌ها، گونه‌ها و تکامل).