مرکز طبع و نشر قرآن کریم جمهوری اسلامی ایران طی سه دهه فعالیت خود، نه‌تنها در عرصه چاپ و نشر مصاحف، بلکه در زمینه پژوهش‌های فناورانه و هنری نیز نقش بی‌بدیلی ایفا کرده است. این مرکز به‌عنوان مرجع رسمی ضبط و رسم الخط مصحف جمهوری اسلامی ایران، همواره کوشیده تا سنت‌های اصیل قرآنی را با فناوری‌های روز تلفیق کند.
یکی از شاخص‌ترین جلوه‌های این تلفیق، طراحی نخستین فونت هوشمند قرآنی جهان در اوایل دهه ۱۳۸۰ و توسعه نرم‌افزار‌ها و سامانه‌های نوین برای کتابت، صفحه‌آرایی و نشر قرآن کریم است. برای بررسی دقیق‌تر فعالیت‌ها، چالش‌ها و چشم‌انداز‌های پیش‌روی این مجموعه، خبرنگار ایکنا گفت‌وگویی با هادی عبادی، مدیر فناوری اطلاعات و رسانه مرکز طبع و نشر قرآن کریم انجام داده است که حاصل آن را در ادامه می‌خوانید؛
ایکنا ـ در آغاز گفت‌و‌گو، کمی درباره تاریخچه و مأموریت واحد فناوری اطلاعات مرکز توضیح دهید.
واحد فناوری اطلاعات از نخستین روز‌های تأسیس مرکز، حدود بیست‌ونه سال پیش، شکل گرفت. در آن زمان، هنوز رایانه در حوزه قرآن و کتابت جا نیفتاده بود، اما مؤسسان مرکز با نگاه آینده‌نگر خود درک کردند که فناوری قرار است نقش بزرگی در گسترش معارف قرآنی ایفا کند.
از همان ابتدا مأموریت این واحد، فراهم کردن زمینه فناورانه برای تمام فعالیت‌های مرکز بود؛ از حروف‌چینی و چاپ گرفته تا آرشیو دیجیتال، طراحی نرم‌افزار، مدیریت رسانه و اخیراً حوزه هوش مصنوعی.
من شخصاً از سال ۱۳۸۰ به این مجموعه پیوستم و در تمام این سال‌ها تلاش ما این بوده که پلی ارتباطی میان فناوری و محتوای قرآنی برقرار کنیم تا خروجی پژوهش‌های علمی و کتابتی مرکز، در قالبی کاربرپسند و به‌روز در اختیار جامعه قرار گیرد.
ایکنا ـ در آن دوران که امکانات فناوری بسیار محدود بود، چه چالش‌هایی داشتید و چگونه بر آنها غلبه کردید؟
واقعاً باید گفت دوران آغاز فعالیت مرکز، دوره‌ای سخت و پرشور بود. هنوز فونت فارسی به‌صورت حرفه‌ای در محیط‌های نرم‌افزاری وجود نداشت، سیستم‌های حروف‌چینی محدود بودند و حتی زبان فارسی در نرم‌افزار‌های بین‌المللی پشتیبانی نمی‌شد.
به همین دلیل، اگر می‌خواستیم یک قرآن را با روش سنتی کتابت کنیم، این کار حدود سه سال و نیم طول می‌کشید. این در حالی بود که تحقیقات ما مرتب به‌روز می‌شد و چنین روند کندی مانع انتشار سریع یافته‌ها می‌گردید.
برای همین تصمیم گرفتیم از همان زمان از رایانه و نرم‌افزار برای تسریع فرآیند استفاده کنیم. ابتدا با نرم‌افزار‌هایی مانند قرآن‌نگار در محیط DOS کار را آغاز کردیم. این نرم‌افزار امکانات محدودی داشت، اما توانستیم اولین مصاحف چاپی مرکز را با آن تنظیم کنیم. البته به‌مرور متوجه شدیم نیاز به ابزاری زیباتر و متناسب با ذوق ایرانی داریم.
ایکنا ـ همین نیاز، ظاهراً زمینه‌ساز طراحی فونت قرآنی اختصاصی شد. از چگونگی شکل‌گیری این ایده بفرمایید.
دقیقاً همین‌طور است. در اوایل دهه ۱۳۸۰، تولید نرم‌افزار جامع و تخصصی برای کتابت قرآن، هزینه‌ای بسیار بالا داشت و از طرف دیگر، مخاطب عمومی محدودی هم داشت؛ بنابراین تصمیم گرفتیم سراغ راه‌حلی کم‌هزینه‌تر، اما کارآمدتر برویم و آن چیزی نبود، جز طراحی فونت قرآنی هوشمند.
در سال‌های ۱۳۸۲ تا ۱۳۸۳، نخستین فونت اختصاصی مرکز طبع و نشر قرآن کریم طراحی شد که به‌جرئت می‌توان گفت در نوع خود اولین فونت هوشمند قرآنی در جهان بود. این فونت، تحولی بزرگ در صنعت چاپ قرآن ایجاد کرد و بعد‌ها الهام‌بخش طراحی فونت‌های دیگری، چون فونت‌های نستعلیق و مصحف ایرانی شد.
ایکنا ـ ویژگی‌های متمایز این فونت هوشمند چه بود که آن را از سایر نمونه‌ها جدا می‌کرد؟
مهمترین ویژگی آن، سادگی در استفاده و هوشمندی در عملکرد بود. کاربران نیازی نداشتند متخصص کتابت قرآن باشند؛ هرکسی که تایپ معمولی بلد بود، می‌توانست با این فونت متن قرآنی را به شکلی دقیق و زیبا بنویسد.
فونت ما به‌صورت خودکار ترکیبات هنری را تشخیص می‌داد، شکل مناسب حروف را انتخاب می‌کرد، اعراب‌گذاری را طبق قواعد علمی انجام می‌داد و خروجی نهایی کاملاً منطبق با استاندارد‌های کتابت قرآنی بود.
به عبارت دیگر، این فونت در حکم یک کتابت‌گر مجازی عمل می‌کرد؛ ترکیبی از هنر خوشنویسی، قواعد تجوید و استاندارد‌های رسم‌المصحف در قالب یک ابزار دیجیتال.
ایکنا ـ این فونت چه تأثیری بر روند چاپ قرآن در کشور گذاشت؟
تأثیرش بسیار عمیق بود. پیش از آن، برای چاپ هر قرآن باید حروف‌چینی و صفحه‌آرایی کاملاً دستی انجام می‌شد، اما با این فونت، این فرآیند به‌شدت کوتاه و دقیق شد. دیگر محدودیت صفحه‌بندی وجود نداشت و می‌توانستیم قرآن را در اندازه‌ها و تعداد صفحات مختلف طراحی کنیم. مثلاً اخیراً قرآنی طراحی کردیم با ۷۲۰ صفحه تا مخاطبان بتوانند در طول یک سال، هر روز یک صفحه تلاوت کرده و قرآن را ختم کنند.
چنین انعطاف‌پذیری قبلاً ممکن نبود، اما با استفاده از فونت هوشمند، می‌توانیم قرآن‌هایی با کاربرد‌های متفاوت، از آموزشی گرفته تا تحقیقی و تفسیری، تولید کنیم.
ایکنا ـ در کنار طراحی فونت، مرکز در حوزه رسانه و فناوری‌های جدید هم فعال است. از این بخش بفرمایید.
بله، در سال‌های اخیر ما واحد رسانه را به ساختار مرکز اضافه کردیم تا دستاورد‌های فنی و پژوهشی به شکل گسترده‌تری به جامعه منتقل شود. یکی از طرح‌های شاخص این بخش، طرحی است با عنوان «برکرانه آیه‌ها».
هدف این طرح، نشر تدبری و عمومی معارف قرآن در فضای دیجیتال است. در این طرح، هر روز یک آیه از قرآن انتخاب می‌شود و با همراهی تلاوت، توضیحات، ترجمه، واژه‌نامه و روایت‌های ذیل آیه ارائه می‌شود.
نکته جالب اینکه هیچ آیه‌ای در این طرح تکراری نیست و ما در افق بلندمدت، قصد داریم حدود پنج‌هزار مصحف قرآنی از قرون مختلف را معرفی کنیم تا مردم بتوانند با میراث قرآنی جهان اسلام آشنا شوند.
ایکنا ـ «بر کرانه آیه‌ها» از چه جنبه‌هایی قابل توجه است؟
از چند منظر می‌توان به آن نگاه کرد. از جنبه علمی، این طرح بررسی تطور نگارش و ضبط آیات در قرون مختلف را ممکن می‌سازد؛ از جنبه هنری، دسترسی به مجموعه‌ای کم‌نظیر از قرآن‌های تاریخی و سبک‌های خوشنویسی را فراهم می‌کند.
همچنین از منظر آموزشی، ما برای هر آیه دو مؤلفه کمکی در نظر گرفته‌ایم: یکی روایات مرتبط با آیه و دیگری شرح تفسیری مختصر تا زمینه تدبر عمیق‌تر فراهم شود.
جالب است بدانید بخشی از منابع ما قرآن‌هایی است که منسوب به اهل‌بیت(ع) هستند؛ از جمله قرآن منسوب به امام رضا(ع) که از قدیمی‌ترین نسخه‌های موجود در کشور است و متأسفانه تا امروز تحقیق جامعی درباره آن انجام نشده است.
ایکنا ـ آیا در این طرح به روش‌های علمی اعتبارسنجی نسخه‌های خطی هم توجه شده است؟
بله، ما برای صحت‌سنجی نسخه‌ها از فناوری‌های نوین استفاده می‌کنیم. البته برخی فناوری‌ها مانند آزمایش کربن ۱۴ هنوز در اختیار مراکز مسلمان نیست و بیشتر توسط نهاد‌های غربی انجام می‌شود، اما در حد امکانات خودمان تلاش کرده‌ایم به نتایج دقیق برسیم.
هدف ما صرفاً نمایش نسخه‌های قدیمی نیست، بلکه بررسی سیر تطور رسم‌المصحف، نقطه‌گذاری، اعراب‌گذاری و تطبیق آنها با استاندارد «ضبط المصحف» و «رسم المصحف» است که در مرکز به‌صورت علمی و مستند تدوین شده است.
ایکنا ـ اشاره کردید به «ضبط المصحف» و «رسم المصحف» کمی درباره اهمیت آن بگویید.
پیش از تشکیل مرکز طبع و نشر قرآن کریم، کار اعراب‌گذاری در کشور عمدتاً بر اساس سلیقه شخصی انجام می‌شد و مرجع واحدی وجود نداشت. این مسئله گاه موجب اختلاف در قرائت‌ها می‌شد.
در مرکز، با همت پژوهشگران و علمای فن، قواعدی دقیق برای اعراب‌گذاری و ضبط مصحف تدوین شد که امروز به‌عنوان سند علمی معتبر شناخته می‌شود.
تمام فونت‌ها و نرم‌افزار‌هایی که طراحی می‌کنیم، بر اساس همین استاندارد است تا وحدت علمی و ظرافت هنری در مصاحف حفظ شود.
ایکنا ـ به برنامه‌های آینده اشاره کردید. یکی از محور‌های آن، بهره‌گیری از هوش مصنوعی است. این برنامه را بیشتر توضیح می‌دهید.
بله، ما به‌طور جدی وارد فاز هوش مصنوعی شده‌ایم. هدف نهایی ما، تولید قرآن‌های شخصی‌سازی‌شده با هوش مصنوعی است. یعنی کاربر بتواند با تعیین نوع خط، اندازه صفحه، رنگ، ترجمه دلخواه و حتی سبک تلاوت، مصحفی ویژه خود تولید کند.
این کار نیازمند هوش مصنوعی پیشرفته در تشخیص قواعد رسم‌الخط، چینش حروف، انتخاب اعراب و تطبیق با قرائت‌های مختلف است. هم‌اکنون مطالعات مقدماتی این پروژه با همکاری شرکت‌های دانش‌بنیان آغاز شده و امیدواریم طی چند سال آینده نمونه اولیه آن رونمایی شود.
ایکنا ـ درباره تعامل با مراکز علمی و شرکت‌های دانش‌بنیان چه برنامه‌ای دارید؟
تا امروز بیشتر فعالیت‌های ما درون‌سازمانی بوده، اما به‌دنبال آن هستیم که دایره همکاری را گسترش دهیم. ارتباط با دانشگاه‌ها و شرکت‌های دانش‌بنیان می‌تواند کیفیت کار را چندبرابر کند.
در همین راستا، طرح‌هایی در زمینه پردازش زبان طبیعی قرآن، تحلیل واژگان قرآنی با هوش مصنوعی و پروژه‌های بین‌رشته‌ای در حال بررسی است. هدف ما ایجاد یک اکوسیستم پویا از فناوری قرآنی در کشور است.
ایکنا ـ مرکز در زمینه آموزش و تربیت نیروی متخصص هم برنامه‌ای دارد؟
قطعاً. ما باور داریم که آینده فناوری قرآنی در گرو تربیت نیرو‌های متخصص و متعهد است. برای همین، دوره‌های آموزشی متعددی طراحی کرده‌ایم؛ از کارگاه‌های تخصصی طراحی فونت و صفحه‌آرایی گرفته تا آموزش مبانی هوش مصنوعی در خدمت قرآن.
در کنار این، برنامه تبادل علمی با مراکز دانشگاهی و پژوهشی داخلی و خارجی نیز در دستور کار است تا بتوانیم از تجارب دیگران بهره ببریم و همزمان تجربیات خود را منتقل کنیم.
ایکنا ـ اگر بخواهیم از منظر رسانه‌ای نگاه کنیم، مأموریت مرکز در این بخش چیست؟
رسالت ما در حوزه رسانه، رساندن محتوای متقن و جذاب به مخاطب عام است. امروزه مردم تمایل دارند مطالب را به‌صورت کوتاه، تصویری و قابل درک سریع دریافت کنند؛ بنابراین سعی کرده‌ایم خروجی‌های علمی مرکز را به زبان رسانه ترجمه کنیم؛ مثلاً مقالات تخصصی را به قالب اینفوگرافیک، ویدئو‌های آموزشی و پادکست تبدیل کرده‌ایم تا ارتباط مخاطب با قرآن ساده‌تر و لذت‌بخش‌تر شود.
از همه علاقه‌مندان نیز دعوت می‌کنیم که در این مسیر با ما همکاری کنند، زیرا گسترش فرهنگ قرآنی نیازمند هم‌افزایی همه فعالان است.
ایکنا ـ در این مسیر، حتماً با چالش‌هایی هم روبه‌رو بوده‌اید. مهمترین چالش‌ها چه بوده است؟
بله، مسیر آسانی نبوده است. از مهمترین چالش‌ها می‌توان به کمبود منابع مالی، محدودیت نیروی انسانی متخصص و نبود بازار اقتصادی برای محصولات قرآنی اشاره کرد.
با توکل بر خدا و همراهی همکاران توانمند، توانسته‌ایم بر بسیاری از این موانع غلبه کنیم و پروژه‌هایی را پیش ببریم که امروز به‌عنوان افتخار ملی شناخته می‌شوند. واقعیت این است که عشق به قرآن، نیروی محرک اصلی ما بوده و هست.
ایکنا ـ در کنار همه این فعالیت‌ها، مهمترین دستاورد مرکز را چه می‌دانید؟
اگر بخواهم خلاصه بگویم، سه دستاورد برای ما بسیار شاخص است؛ اول، تولید نخستین فونت هوشمند قرآنی جهان که تحولی ماندگار در صنعت نشر قرآن ایجاد کرد. دوم، راه‌اندازی طرح نوآورانه بر کرانه آیه‌ها که قرآن را از زاویه‌ای تدبری و رسانه‌ای به جامعه عرضه می‌کند؛ و سوم، حرکت به‌سوی قرآن دیجیتال هوشمند که می‌تواند در آینده نحوه تعامل انسان با قرآن را متحول کند.
ایکنا ـ چشم‌انداز شما برای آینده فعالیت‌های مرکز طبع و نشر چیست؟
ما آینده‌ای را می‌بینیم که در آن قرآن کریم در قالب‌های نوین و فناورانه در دسترس همه قرار گیرد؛ از مصحف چاپی تا مصحف دیجیتال تعاملی، از تفسیر هوشمند تا آموزش مجازی قرائت.
به لطف خدا، زیرساخت‌های این مسیر فراهم شده است. ما در حال ایجاد مرکز داده پیشرفته، توسعه سیستم‌های ابری و پلتفرم‌های یکپارچه خدمات قرآنی هستیم.
در این مسیر، توسعه منابع انسانی، ارتقای استاندارد‌های ملی، همکاری‌های بین‌المللی و توجه به نیاز‌های خاص مانند نابینایان نیز از اولویت‌های ماست.
ایکنا ـ در پایان اگر پیامی برای فعالان و علاقه‌مندان حوزه قرآن دارید، بفرمایید.
پیام من این است که قرآن، کتاب زندگی است و فناوری ابزار خدمت به آن. ما باید از تمام ظرفیت‌های علمی و فناورانه برای گسترش معارف الهی استفاده کنیم.
مرکز طبع و نشر قرآن کریم آماده همکاری با تمام نهادها، دانشگاه‌ها، استارتاپ‌ها و افراد دغدغه‌مند است. مطمئنیم با هم‌افزایی و ایمان می‌توانیم جهانی تازه از ارتباط انسان و قرآن خلق کنیم؛ جهانی که در آن فناوری نه رقیب، بلکه خادم قرآن است.
یادآور می‌شود مرکز طبع و نشر قرآن کریم جمهوری اسلامی ایران به عنوان تنها مرجع تخصصی کتابت و انتشار قرآن، سال ۱۳۷۳ و با دستور مقام معظم رهبری ایجاد شد و مهمترین رسالتش، طراحی، کتابت و انتشار مصحف جمهوری اسلامی ایران با تکیه بر خط نسخ ایرانی بوده است.