جایگاه نگاه تاریخی در تصحیحات حدیثی بهبودی/ حل مسئله جبر و اختیار با استناد به قرآن
گروه اندیشه: اساتید دانشگاه در مراسم چهلمین روز درگذشت استاد بهبودی به مرور اهم افکار وی پرداختند و در این میان خسرو باقری اهمیت نگاه تاریخی در بررسی‌های حدیثی بهبودی را تشریح کرد.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، عصر یکشنبه 24 اسفند مراسم یادبود استاد محمد باقر بهبودی برگزار شد. این برنامه به مناسبت چهلمین روز درگذشت این مفسر و حدیث‌شناس و به همت کارگروه مطالعات قرآنی خانه اندیشمندان علوم انسانی و با مشارکت معاونت قرآن و عترت وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، پژوهشکده مطالعات قرآنی و حکمت معاصر پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی و خبرگزاری ایکنا برگزار شد. در این مراسم مجید معارف، حجت‌الاسلام و المسلمین سیدمحمد علی ایازی، مژگان سرشار، سیدعباس صالحی، خسرو باقری، منصور پهلوان و عبدالهادی فقهی‌زاده به ایراد سخنانی پرداختند.
معارف: 10 مبنای حدیثی بهبودی
مجید معارف، استاد دانشگاه تهران با بیان اینکه تصحیح بحار الانوار توسط استاد محمدباقر بهبودی یکی از شاهکارهای ایشان است، گفت: ایشان ده سال از زندگی‌شان را صرف این کار کردند. همچنین در حوزه تالیف استخراج صحاح کتاب اربعه از شاهکارهای ایشان بود. در زمینه حدیث نیز می‌توان به کتاب معرفه الحدیث و علل الحدیث ایشان اشاره کرد که به توضیح مبانی فکری ایشان پرداخته است و در جواب به نقدهایی که از ایشان شده است منتشر شده‌اند اشاره کرد.
معارف ادامه داد: آقای بهبودی با ترجمه احادیث شیعی از جمله احادیثی فقهی برای اولین فرهنگ حدیثی را بومی‌سازی کردند. برخی از آثار ایشان منتشر نشده است از جمله جزوه مهمی که در خصوص رجال نجاشی دارند. امیدوارم که بتوانیم به عنوان سالگرد این آثار را منتشر کنیم.
وی تصریح کرد: برخی از منتقدان این نکته را مطرح می‌کردند که آقای بهبودی در حوزه حدیث بین سیره متاخرین و متقدمین تمایز قائل نبود، در حالی که ایشان از این مساله ناراحت بودند که این منتقدان بدون مطالعه مقدمه آثارشان که در آن این مسائل مطرح شده است، به نقد می‌پردازند.
این استاد دانشگاه افزود: مبانی ایشان در حوزه حدیث نشان می‌دهد که ایشان آن‌گونه که منتقدان اشاره می‌کنند، دارای رویکرد سختگیرانه‌‌تری در حوزه حدیث نسبت به آقای خویی نبوده‌اند. من به صورت تیتروار 10 مبنای ایشان را در حوزه حدیث ذکر می‌کنم این احادیث عبارت از: اغماض از ضعف مشایخ اجازه بر خلاف نظر آقای خوئی، تفکیک بین سران و پیروان فرق انحرافی، اعتقاد به جرح خفی شیخ طوسی در باب سیزدهم، اعتقاد به اصالت رجال ابن الغضائری، تضعیف مشایخ روایی در شرایط نقل از ضعفا و اعتقاد به مراسیل، در نظر گرفتن عدالت راوی با ملاک اجتناب راوی از فسق و صرف دروغ گویی راوی، تفکیک بین احادیث تقیه‌ای و و احادیث مبتنی بر کنایه، بی‌اعتمادی به سیره متاخران در اکتفا به صرف سند روایات، احیاء سنت علمی متقدمین در تحلیل متن روایات در مقابل سندگرایی متاخران و نگارش تاریخ حدیث در میان شیعیان. ایشان اولین کسی بودند که در معرفت الحدیث به نگارش تاریخ حدیث شیعه پرداختند.
ایازی: حق کتاب «معانی القرآن» به درستی ادا نشد
در ادامه، حجت‌الاسلام و المسلمین ایازی در خصوص معانی القرآن گفت: ترجمه قرآنی که با عنوان معانی القرآن منتشر کرده‌اند از دقت ادبی و علم حدیثی بالایی برخوردار بوده و ناپیوستگی‌های آیات را از بین برده است. من معتقدم که حق این کتاب به درستی ادا نشده است.
ایازی ادامه داد: این اثر بسیار روان و گویاست و در میان کارهایی که در نیم سده پیش در خصوص تبیین معانی قرآن انجام شده بی نظیر است. این کتاب همچنان تاثیر خود را بر ترجمه‌های تفسیری می‌گذارد.
وی ادامه داد: خواننده عادی در مطالعه قرآن توسط این کتاب از رجوع به تفاسیر بی‌نیازی است. این کتاب بسیار روان و خواندنی است. من پس از انتشار این کتاب آن را خریدم و چنان مشغول مطالعه کتاب شدم که متوجه گذر زمان نبوده و شش ساعت به صورت مداوم آن را مطالعه کردم.
این استاد دانشگاه با بیان اینکه استاد بهبودی آمادگی حضور در جلسات نقد کتاب‌هایش را داشت، گفت: در یک از این جلسات که چهار ساعت به طول انجامید، آقای بهبودی به تمام نقدهایی که مطرح شد، پاسخ دادند.
وی ادامه داد: ایشان معتقدند که واو در قرآن عطفیه است و ما در قرآن واو استینافی نداریم. ایشان معتقد است که اگر در اول آیه واو آمده باشد، ناظر به جملات قبلی است و نمی‌توان آن را بدون در نظر گرفتن این آیات در نظر گرفت. نمونه این روش در ترجمه سوره نساء آمده است.
ایازی تصریح کرد: نکته‌ای که آقای بهبودی در تجربه معانی القرآن استفاده کرده است این است که ضمایر را آشکار کرده‌اند و اگر ابهامی در جمله باشند آن را بر طرف کرده و متن را خوانا می‌کنند. ایشان معتقد بودند که باید کاری کرد که خواننده معمولی نیاز به تفسیر نداشته باشد.
وی افزود: نقدهایی که در خصوص یک اثر می‌شود باید ناظر بر مبانی آن باشد لذا باید باید مبانی ایشان در معانی القرآن مشخص شود و سپس نقد صورت بگیرد.
ایازی در پایان سخنانش گفت: حق معانی القرآن آن طور که باید ادا نشده است و در این مساله دو طرف هم مقصرند یعنی هم علاقه مندان باید بیشتر کار و زمینه حل مشکل را آماده می‌کردند و هم برخی افراد که با تنگ‌نظری نگذاشتند این کتاب به گونه‌ای که باید در دسترس قرار بگیرد.
سرشار: بهبودی مسئله جبر و اختیار را با استناد به قرآن حل کرد
در ادامه، مژگان سرشار، عضو هیئت علمی دانشگاه آزاد گفت: استاد بهبودی به سان دایرة المعارف متحرکی جلوتر از نسل خود و نیز در آموزش به شاگردان حریص‌تر از یادگیری شاگردان بودند.
سرشار ادامه داد: مبنای استاد که معتقد بودند برگرفته از ائمه است، عبارت بود از اینکه در جزئی ترین مطالب سعی کنند به قرآن استناد کنند. از جمله مطالبی که ایشان با این روش به آن ورود کرده‌اند، مساله جبر و اختیار است.
وی ادامه داد: این مساله یکی از مجادلات پیچیده کلامی است و استاد بهبودی تلاش کردند جواب این مساله را بر اساس قرآن بدهند. کلیدی که ایشان برای حل مساله جبر و اختیار پیشنهاد می کنند تعریف دقیق و جدیدی از مساله مشیت است. مشیت در نظر ایشان دقیقا به معنای طبیعت و قوانین و نوامیس آن است. ایشان معتقدند که این مساله مستند بر حدیثی از امام صادق (ع) است که می‌فرماید، خداوند مشیت را به خودی خود آفرید، آنگاه همه پدیده ها را با مشیت آفرید. ایشان همچنین به آیه 30 سوره انسان اشاره می‌کنند که خداوند می‌فرماید «وَمَا تَشَاؤُونَ إِلَّا أَن یَشَاءَ اللَّهُ إِنَّ اللَّهَ کَانَ عَلِیمًا حَکِیمًا : و تا خدا نخواهد [شما] نخواهید خواست قطعا خدا داناى حکیم است.» بر اساس این آیه انسان وقتی می‌خواهد خواست خود را به منصه ظهور برساند، باید از قوانینی که در طبیعت وجود دارد استفاده کند. اگر کسی در تشخیص فرمول‌های طبیعی اشتباه تشخیص دهد، آروزهای او به ثمر ننشسته و خیال باطل خواهد بود.
سرشار تصریح کرد: ایشان معتقدند که فرمول های طبیعی در اختیار همه است و هر کس به میزان تلاش خود می تواند از این فرمول های بهره گرفته و خواست خود را به منزله اجرا می گذارد. بر این اساس ایشان به جدال میان مفوضه و جبریه می پردازد.
این استاد دانشگاه افزود: سران شرک با تاثیری که از فلسفه یونان گرفته بودند، به توجیه نابرابری خود می‌پرداختند و می‌گفتند ما اگر ثروتمندیم خدا خواسته است و با این توجیه به جلوگیری ازشورش‌های احتمالی عامه می‌پرداختند. ایشان از آیات قرآن در این زمینه استفاده می کردند. در مقابل ایشان مفوضه معتقد به آزادی مطلق بشر هستند. از طرف دیگر مکتب اهل بیت طرفدار آزادی مطلق بشر و جبر مطلق نبوده و مششیت انسان را در چارچوب مشیت الهی می دانند. آقای بهبودی روایتی را در این جا اختیار می کنند. بر اساس تعریفی که آقای بهبودی به عمل می‌آورند انسان بر اساس استفاده از قوانین طبیعی مختار است اما از انجایی که قوانین طبیعت و یا مشیت مخلوق خداست این اختیار در دل مشیت الهی تعریف می‌شود. قوانین طبیعی توسط خداوند خلق شده است و راهنمایای فرستاده شده است که چگونه از اختیارات و قوانین طبیعی استفاده شود.
صالحی: بهبودی خود را وقف علم کرده بود
در ادامه همایش، دکتر سیدعباس صالحی، معاونت فرهنگی وزیر ارشاد در خصوص استاد بهبودی گفت: جامعیت ایشان در زمینه‌های کاری کم‌نظیر بود و ایشان در حوزه‌های ترجمه، تصحیح و تالیف آثار ماندگار و گسترده‌ای داشتند. هم چنین به لحاظ حوزه دانش نیز ایشان دارای جامعیت بودند و در زمینه علوم قرآنی، تفسیر، تاریح، فقه و حدیث دارای آثار ماندگار بودند. استاد بهبودی بسیار پر کاد بوده و نیز عمرخویش را وقف علم کردند.
صالحی ادامه داد: ایشان در کارهای‌شان دارای نوآوری در محتوا، روش و شکل بودند و ترکیب این سه را می‌توان در کتاب معانی القرآن دید.
وی با بیان اینکه نکته بعدی حریت علمی آقای بهبودی بود، گفت: ایشان به معنای واقعی کلمه، بنده دلیل بودند و در آثارشان هیچ خودسانسوری نداشتند. از سوی دیگر نکته دیگری که ایشان داشتند این بود که به سادگی نوشته‌هایشان را برای نشر در اختیار دیگران می‌گذاشتند و معتقد بودند که علم، ملک ایشان نیست. ایشان بسیار انتقادپذیر بودند، یک‌بار وقتی قرار بود تا جلسه نقدی با حضور منتقدان اصلی‌شان برگزار کنیم، موضوع را با ایشان در میان گذاشتیم که ایشان استقبال کردند، اما همین پیشنهاد مورد پذیرش منتقدان‌شان قرار نگرفت.
باقری: نگاه تاریخی در تصحیحات حدیثی بهبودی جایگاه مهمی داشت
سخنران بعدی، خسرو باقری، استاد دانشگاه تهران بود. باقری در آغاز صحبت‌های خود گفت: از زاویه علایق تخصصی خودم که روش‌شناسی است، نگاه کوتاهی به کار آقای بهبودی خواهم کرد. یوزف شاخت با بررسی‌هایی که در فقه اسلامی انجام داده، معتقد است نقد حدیث در میان مسلمانان به صورتی محدود در نقد اسناد و متن خلاصه شده است و نقد تاریخی در این میان غایب است.
باقری افزود: همه معتقدند که حدیث‌دان باید تاریخ بداند، اما شاخت معتقد است که در خصوص تاریخ سه نگاه وجود دارد. نگاه اول اتمیک است که واقعه تاریخی را که نمی‌دانیم کشف و اعلام می‌کنیم. رویکرد دوم جامعه‌شناسی تاریخی است که به دنبال دیدن مسائل در دل مناسبات تاریخی هستیم و در نگاه سوم یعنی نگاه روندی، با ملاحظه روند تاریخ به تحلیل مسائل می‌پردازیم. بر این اساس، شاخت می‌خواهد بگوید ناقدان حدیث در میان مسلمانان تنها رویکرد اتمی را پیش می‌گیرند که وقعه‌ای را کشف و بیان می‌کنند و از جامعه‌شناسی تاریخی و توجه به روندهای تاریخی غافل بوده‌اند و به نظر می‌رسد نقد ایشان در خصوص نقد حدیث صادق باشد.
باقری گفت: در کارهای آقای بهبودی می‌بینیم ایشان بدون نام بردن از شاخت از سه نگاه در بررسی‌های حدیثی خود استفاده می‌کند. گاهی ایشان به واقعه‌ای تاریخی اشاره می کنند مانند بحثی که در خصوص حماد بن عیسی دارد این مساله مشهود است. در حدیثی امام صادق (ع) به حماد بن عیسی گفته‌اند که تو در سن هفتاد سالگی نماز خواندن بلد نیستی. بر اساس بررسی‌های تاریخی که آقای بهبودی انجام داده است، ابن عیسی در آن زمان نمی‌توانسته است هفتاد ساله باشد و نهایتا سیزده ساله بوده است و این نوعی نگاه اتمیک به تاریخ حدیث است که در آن یک واقعه مورد کشف قرار گرفته و بر اساس آن گفته شده است که حدیث جعلی است.
این استاد دانشگاه افزود: نگاه جامعه‌شناختی تاریخی هم در بررسی‌های آقای بهبودی وجود دارد. یکی از این موارد اشاره به حدیثی از پیامبر است که می گوید بدون لنگ وارد حمام نشوید. ایشان با بررسی تاریخی نشان می‌دهند که در زمان پیامبر حمام وجود نداشت، زیرا حمام متعلق به تمدن‌های دیگری مانند روم و ایران بوده است و بعدا در طی تحولات فرهنگی وارد فرهنگ مسلمانان شده است.
باقری با بیان اینکه اصرار ایشان به پالایش حدیث در زمان کنونی نیز به نگاه جامعه‌شناختی تاریخ ایشان بازمی‌گردد، گفت: ایشان معتقد بودند نتیجه رجوع دانشجویان به احادیثی که پالایش نشده است برای آشنایی با اسلام چندان مطلوب نخواهد بود و از این رو پالایش حدیث را ضروری می‌دانستند.
وی افزود: در خصوص بررسی‌های روندی نیز ما می‌بینیم که ایشان حائز این نگاه به احادیث بوده اند. یکی از نمونه‌های نگاه روندی آقای بهبودی در خصوص احادیث جعلی در خصوص مسائل پزشکی یا فلسفی است. ایشان معتقد بودند وقتی علوم یونانی از قبیل پزشکی و فلسفه وارد حوزه اسلامی شد، باعث گردید که این دانش‌های جدید با جذابیت‌هایی که داشتند، موجب افت توجه به روحانیون شدند و این دلیل جعل احادیثی در حوزه‌های پزشکی و فلسفی شد.
باقری در پایان سخنانش گفت: بنابراین من فکر می‌کنم اگر یوزف شاخت کارهای بهبودی را ملاحظه کند، در نظرش در خصوص فقدان نگاه تاریخی در تصحیحات حدیثی مسلمانان تجدید نظر خواهد کرد. متاسفانه در جامعه ما درک درستی از نقد وجود ندارد. ما هنوز خام اندیشانه فکر می‌کنیم نقادی یعنی تخریب، تخطئه و ممنوعیت، در حالی که نقادی فعالیتی جمعی برای هدایت مناسبت‌تر یک فکر است. برخوردی که با این علامه به عمل آمد، نشان می‌دهد که ما باید در خصوص نقدهایمان بازاندیشی کرده و نقد را از نو بشناسیم و راه را بر اندیشه نبندیم.
پهلوان: آراء خاص خود را تغییر نداد
دکتر منصور پهلوان در ادامه برنامه گفت: استاد بهبودی علاوه بر تصحیح متون ادبی روایی تالیفات ارزشمندی از خود به یادگار گذاشته است، مانند کتاب معانی القرآن که ترجمه آمیخته با شرح از قرآن کریم است. همچنین دو کتاب معرفت الحدیث و علل الحدیث او که در موضوع شناخت احادیث و آسیب‌شناسی آن‌هاست، بر فضل و دانش او در علوم حدیث دلالت دارد.
پهلوان ادامه داد: استاد بهبودی مردی زاهد، علام، دیندار، دوستدار اهل بیت(ع) و صاحب رای و اندیشه بود. از آرای خاص خود که برخی آن ها را شذوذات می‌خواندند، به شت دفاع می کرد و عقیده قطعی خود را به واسطه نقد دیگران تغییر نمی‌داد.
فقهی‌زاده: قرآن‌بسنده نبود
آخرین سخنران همایش، عبدالهادی فقهی‌زاده با بیان اینکه استاد بهبودی اعتقاد عمیقی به کارایی سنت در فهم دین داشت، گفت: ایشان در عین سخت‌گیری در خصوص حدیث به سنت قائل بودند. ایشان قرآن‌بسنده نبودند و با اعتقاد به سنت تلاش می‌کردند از سنت اصیل استفاده کنند. در حاشیه همین ویژگی ایشان می‌توان به محبت ایشان به اهل بیت(ع) اشاره کرد. ایشان به ائمه عشق می‌ورزیدند و این عشق عمیق و آگاهانه بود و نه خرافه‌آمیز.
فقهی‌زاده ادامه داد: ایشان به دین اصیل عشق می‌ورزیدند و معتقد بودند که حکومت باید دینی باشد و نه اینکه دین به ابزاری برای حکومت تبدیل شود. ایشان سال‌ها گفته بودند که نفوذ سیاستمداران طرفدار یک گروه و فرقه خاص در حکومت‌ها، مخالفان و دشمنان سرسخت دین، راویان ساده لوح و بی‌تقوا و بی‌توجه به علم رجال و درایه سبب می‌شود که شناخت صحیح دین مشکل شود و سرگردانی و اختلاف در امت پدید آید.
