ضرورت همکاری ایران برای پیشبرد طرح‌های تحقیقاتی قرآنی در اروپا
گروه بین‌الملل: «میشائیل مارکس» گفت: نسخ قرآنی ایران در قم و مشهد از گنجینه‌های ارزشمند تاریخی محسوب می‌شوند که امید است، مسئولان ایرانی با پروژه کورپوس کورانیکوم و کورانیکا که به ترتیب در آلمان و فرانسه در حال انجام است، به منظور پیشبرد این طرح‌های تحقیقاتی قرآنی همکاری کنند.
میشائیل مارکس، مدیر پروژه «کرپوس کرانیکوم» در مؤسسه «برلین براندنبورگ» آلمان، در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، با اشاره به تحقیقات علمی صورت گرفته درباره «سالیابی نسخههای کهن خطی با روش کربن 14»، ضمن بیان توضیحاتی درباره فرآیند انجام آزمایش‌های کربن 14 بر روی نسخههای قدیمی قرآن و ارائه گزارشی اجمالی از آخرین نتایج حاصل از آنها، از اهمیت به‌کارگیری روش‌های تجربی و تاثیر آنها بر مطالعه و فهم تاریخ قرآن سخن گفت.
کرپوس کرانیکوم (Corpus Coranicum) پروژه‌ای قرآنی است که از سال 2007 میلادی در فرهنگستان علوم برلین_برندنبورگ (Berlin-Brandenburgische Akademie der Wissenschaften) در شهرهای «برلین» و «پوتسدام» آلمان آغاز شده و به‌طور تخصصی به پژوهش درباره تاریخ متن قرآن می‌پردازد.
این پروژه تحقیقاتی هم اکنون با نظارت «آنگلیکا نویویرث»، مدیریت «میشایل مارکس» و با همکاری 12 محقق در حال جریان است. انتظار می‌رود این پروژه در مجموع 18 سال به طول انجامد که در حال حاضر در میانه مسیر قرار دارد.
اهم مطالب بیان شده توسط میشاییل مارکس درباره پروژه فوق، در پی می‌آید:
میشائیل مارکس گفت: سالیابی نسخ قرآنی به روش کربن 14 به صورت جدی از دو سال پیش شروع شده و برای اولین بار تحقیقات منسجم در این زمینه در قالب پروژه «کورپوس کورانیکوم» در آکادمی علوم برلین براندربورگ آلمان در حال انجام است. البته قبلاً هم کارهایی به صورت انفرادی و در مقیاس کوچک در این باره صورت گرفته بود. تا کنون نزدیک به 40 آزمایش در ارتباط با سالیابی نسخ قدیمی صورت پذیرفته که از این میان 20 آزمایش مربوط به نسخ قرآنی است.
وی افزود: پروژه «کورپوس کورانیکوم» در مجموع شامل 4 قسمت است که عبارتند از: بررسی نسخههای قرآنی، مقایسه قرائت‌های قرآن با یکدیگر، شناخت سیاق تاریخی، دینی، فرهنگی، اجتماعی و سیاسی در عصر نزول قرآن برای شناخت بهتر متن قرآن، و در نهایت شرحی تاریخی ـ ادبی درباره متن قرآن مبتنی بر داده‌های حاصله از سه بخش دیگر.
مارکس با اشاره به اینکه سالیابی به این روش در 3 مورد از مواد پوست حیوان، پاپیروس و لوح چوبی می‌تواند صورت گیرد، گفت: مرکز فوق، تقاضانامه‌هایی را به کتابخانه‌های مختلف در سراسر دنیا فرستاد تا بتواند از نسخ قرآنی موجود در آنها جهت انجام آزمایشات سالیابی به روش کربن 14 استفاده کند که در تعدادی از موارد با پاسخ منفی روبه‌رو شد زیرا برای انجام آزمایش کربن 14 نیاز است حجم بسیار اندکی از اثر بریده و تخریب شود. به عنوان مثال کتابخانه بیرمنگهام انگلستان این درخواست را رد کرد هرچند خود به انجام این آزمایش پرداخت.
این پژوهشگر آلمانی توضیح داد: برای کسب اطمینان بیشتر از صحت نتایج، آزمایشات کورپوس کورانیکوم در 3 آزمایشگاه مختلف دیگر انجام شد و در این میان دو آزمایشگاه آکسفورد و زوریخ به نتایج یکسانی دست یافتند. برای این کار 70 هزار یورو بودجه در نظر گرفته شده بود که در پی مشارکت 3 آزمایشگاه دیگر در این پروژه، هزینه‌ها به 50 هزار یورو کاهش یافت که سهم هر آزمایش 500 یورو تخمین زده شده است.
مسئله دیگر در انجام آزمایش تمیز کردن کامل قطعه مورد آزمایش و تحلیل است. کوچکترین آلودگی در این خصوص موجب خدشه وارد شدن به روند تحلیل و در نهایت نتیجه آزمایش می‌شود. به عنوان مثال، اگر محقق سیگار استعمال کند دود سیگار که حاوی کربن است بر روی اثر نشسته و سبب اختلال در نتیجه آزمایش می‌شود.
مارکس گفت: تغییرات محیطی و اقلیمی رخ داده در بستر زمان نیز تاثیر قابل توجهی بر روی نسخ خطی و آزمایش کربن 14 می‌گذارد و می‌تواند موجب بالا رفتن میزان خطا در نتیجه شود.
آزمایش روی پوست انجام می‌گیرد و نه روی نوشته. بنابراین ممکن است میان تاریخ تهیه پوست و زمان نوشتن متن قرآن روی آن فاصله وجود داشته باشد. با انجام آزمایشات DNA معلوم شد که تمام متون نسخ قرآنی قدیمی فقط بر روی پوست گوسفند نگاشته شده و استفاده از پوست آهو یک فرضیه غلط است.
برخی از نسخ به دلیل داشتن خصوصیات غیر معمول در نهایت خارج از طبقه‌بندی تعریف شده قرار گرفته اند که نمونه قرآن برلین از همین نوع است که توسط «دروش» Deroche محقق فرانسوی آزمایش شد.
وی افزود: نمودار کالیبراسیون(اندازه‌گیری) در آزمایش کربن 14 بیانگر تبدیل سال کربن 14 به سال تقویمی است که با هزاران نمونه تاریخ‌دار صورت می‌گیرد. هر چه نمودار کالیبراسیون مستقیم‌تر باشد و از انحنای کمتری برخوردار باشد، دقت و صحت سالیابی بالاتر می‌رود. نسخ مربوط به دوران اموی دارای این خصوصیت است اما در دوره عباسی نمودار کالیبراسیون دچار انحنای زیادی می‌شود که بیانگر وقوع تغییرات شگرف محیطی و اقلیمی در آن دوره است که باعث می‌شود، سالیابی به دقت صورت نگیرد.
رسم‌الخط و نحوه اعراب‌گذاری از دیگر مسایلی است که در کنار آزمایش کربن روی نسخ قرآنی می‌تواند به تعیین تاریخ کمک کند. اختلاف در قرائات قرآن و استفاده از گویش‌های مختلف عربی در مکتوب ساختن آیات قرآن از حالت شفاهی در این زمینه نقش دارند. نمونه‌هایی از این اختلافات در حین آزمایش کربن به چشم خورده است که همگی به صورت مستند و تصویری قابل مشاهده است. تحول زبان‌شناختی و تطور خط می‌تواند از عوامل ایجاد این تغییرات محسوب شود. واژگانی همچون «داوود»، «ابراهیم»، «قال»، «ذو»، «انا» از این نوع است.
مارکس همچنین افزود: تحلیل جوهر از موضوعات دیگر در این باره است. تحلیل جوهر فعلا کاربردی در سالیابی نسخ قرآنی ندارد زیرا مستلزم تراشیدن جوهر چندین صفحه از نسخ قرآن است که معمولا به دلیل آسیب قابل توجهی که وارد می‌کند با آن مخالفت می‌شود. اما آزمایش جوهر در برخی موارد در این خصوص مانند تقدم و تأخر نگارش نسخ قرآن کاربرد دارد.
وی در پایان تأکید کرد: در اینجا باید به اهمیت همکاری کشورها و نهادهایی که نسخههای خطی قرآن در اختیار دارند اشاره کنم. مجموعه‌های نسخ قرآنی نگاهداری شده در ایران مانند کتابخانه آیت‌الله مرعشی در قم و آستان قدس رضوی در مشهد از گنجینه‌های ارزشمند و شگفت‌انگیز در این خصوص محسوب می‌شوند که امید است مسولان این کتابخانه‌ها با پروژه کورپوس کورانیکوم (Corpus Coranicum) و کورانیکا (Coranica) به منظور انجام تحقیقات بیشتر درباره سالیابی به روش کربن 14 همکاری نمایند. گفته می‌شود تنها در مجموعه آستان قدس رضوی حدود 12 هزار نسخه قرآنی قدیمی وجود دارد که پشت درهای بسته و دور از دسترس نگهداری می‌شود. همکاری میان محققان و مجموعه‌داران در این زمینه می‌تواند به منافع متقابل و مشترک منجر گردد.
یادآور می‌شود، چندی پیش نشست سخنرانی میشائیل مارکس، مدیر پروژه «کروپوس کرانیکوم» در آکادمی برلین ـ برندنبورگ، با موضوع «سالیابی نسخههای کهن خطی با روش کربن 14» به همت مرکز «آثار برتر» در محل ساختمان «بنیاد دائره المعارف اسلامی» برگزار شد.
در این نشست ابعاد مختلف این پروژه شامل تحلیل مخطوطات کهن قرآن، قرائات قرآن، متون و شواهد مربوط به بستر تاریخی و محیط قرآن و عوامل مختلفی که در روند و نتیجه تحقیقات نقش دارند به اجمال توضیح داده شد.
