آخرین شماره «پژوهش‌های قرآن و حدیث» منتشر شد
گروه اندیشه: آخرین شماره «پژوهش‌های قرآن و حدیث» به صاحب امتیازی دانشکده الهیات دانشگاه تهران منتشر شد.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، آخرین شماره «پژوهش‌های قرآن و حدیث» به صاحب امتیازی دانشکده الهیات دانشگاه تهران، مدیر مسئولی مجید معارف و سردبیری منصور پهلوان منتشر شد.
در این شماره که شماره 1 از دور 48 و مربوط به بهار و تابستان سال جاری است، مقالاتی با عناوین «معناشناسی واژه عدل در قرآن کریم بر مبنای روش ایزوتسو» نوشته سیدمحمد هاشم‌پورمولا، مرجان غلامی، راضیه بن‌زاده، «مفسران معاصر امامیه و غرر قرآن؛ چیستی، رهیافت‌ها گونه‌ها» نگارش علی راد، «خبط ابیض و اسود و زمان تحقق فجر صادق در قرآن کریم» تالیف محمد سیعی، «آداب شاگردی و استادی در بازخوانی آیات مرتبط با موسی(ع) و خضر(ع)» نوشته محمدرضا شاهرودی و مرضیه نورانی‌نگار، «تحلیل انتقادی دیدگاه مدرسی طباطبایی در کتاب «مکتب در فرایند تکامل» در مورد احادیث شیعی» نگارش عبدالهادی فقهی‌زاده و محمد مقداد‌امیری، «حجیت روش تفسیری قرآن به قرآن با تاکید به روایات عرض در تفسیر تسنیم» نگارش مجید معارف، محمدامین تفضلی، «تقطیع حدیث» تالیف مصطفی همدانی منتشر شده است.
معناشناسی واژه عدل در قرآن کریم بر مبنای روش ایزوتسو
در چکیده مقاله «معناشناسی واژه عدل در قرآن کریم بر مبنای روش ایزوتسو» میخوانیم: عدل مفهومی است که به دلیل انطباق آن بر فطرت نوع بشر، همواره در طول تاریخ موضوع مباحث مختلف الهی و انسانی بوده و از زوایای گوناگون بررسی شده است. در این مقاله با استفاده از روش معناشناسی ایزوتسو، ساختار معنایی این واژه بر اساس گزاره‌های حاصل از آیات قرآن بررسی می‌شود. در دستگاه معناشناختی قرآن، واژۀ عدل ـ با حفظ معنای اصلی که ذاتی کلمه است- با برخی دیگر از مفاهیم اخلاقی و دینی از قبیل قسط، حق، ایمان، علم، صدق و تقوی ارتباط معنایی دارد. بر این اساس، تبیین ارتباط عدل با مفاهیم به‌دست‌آمده به عنوان حوزۀ معنایی این واژه، شاکلۀ اصلی این جستار را تشکیل می‌دهد.
مفسران معاصر امامیه و غرر قرآن؛ چیستی، رهیافت‌ها گونه‌ها
نویسندگان مقاله «مفسران معاصر امامیه و غرر قرآن؛ چیستی، رهیافت‌ها گونه‌ها» در چکیده نوشته‌اند: آیاتی از قرآن به دلیل دارا بودن ویژگی‌های برجستۀ محتوایی و بیانی, مرجعیت و جامعیت خاصی در تبیین آموزه های قرآنی یافته و به مرور از شهرت، فراوانی ارجاع و استناد در احادیث و اقوال مفسران برخوردار شده‌اند. در برخی از تفاسیر معاصر امامیه از این آیات، به عنوان «آیات غُرر» یاد شده و معارف ژرفی از درونمایۀ آنها استخراج شده است. علی‌رغم استناد به آیات غرر، ماهیت، ملاک‌ها و شاخص‌های انتخاب این آیات بیان نشده و مباحث نظری و روش‌شناختی آن تبیین نگردیده است. در این مقاله، تبیین چیستی معنایی و مفهومی غرر، زمینه‌های پدیداری آیات غرر، انواع رهیافت‌ها، اکتشاف و الگوی طبقه‌بندی این آیات بررسی شده است. غُرر قرآنی ریشه در سنت و عترت داشته و به عبارت‌های تام قرآنی که در موضوع خود در مجموع آیات قرآنی از برجستگی خاص بیانی و محتوایی برخوردار بوده و در تبیین موضوع و پاسخگویی به مسائل آن منحصر به فرد و کارآمد باشند، اطلاق می‌شوند. دو رهیافت غایت‌گرا و محتوا گرا میان مفسران معاصر امامیه در انتخاب آیات غرر رایج است. اکتشاف غرر قرآنی بر پایۀ روش‌های نقلی، اجتهادی و تُراثی ممکن است و الگوی جامع و معیار در این خصوص، طبقه‌بندی آنها بر پایۀ نظریۀ معرفت دینی در ساحت‌های پنج‌گانۀ اصلی آن است.
خبط ابیض و اسود و زمان تحقق فجر صادق در قرآن کریم
در نتیجه‌گیری مقاله « خبط ابیض و اسود و زمان تحقق فجر صادق در قرآن کریم» نویسندگان نوشته‌اند: در این مقاله با تمرکز روی معنای آیه 187 سوره بقره تلاش کردیم که به معیاری عینی و غیرمبهم برای تعیین زمان اذان صبح دست بیابیم. به رغم نظر اکثر مفسران، نشان دادیم که در این آیه نمی‌توان نخ تسبیح سفید و سیاه را از مصادیق تشبیهی گرفت که در آن سپیده و به شکل نخ تشبیه شده باشد، زیرا نخ سفید و سیاه تناسبی با شکل و وضعیت فجر صادق در پهنه افق ندارد. سپس با جستجو در اشعار جاهلی به این نتیجه رسیدیم که استعمال واژه‌ها به دوران پیش از نزول این آیه باز می‌گردد و مراد از آن، رنگ سفید و سیاه است و به شکل ظاهری نخ ارتباطی ندارد و این همان معنایی است که در روایات برای این آیه بیان شده است. در پایان نشان دادیم که آنچه در این آیه آمده، از باب استعاری مکنیّه و معنای ایه بر این اساس واضح است. به عبارت دیگر تا زمانی که سپیده درخشش کافی پیدا نکرده و از سیاهی به صورت کامل متمایز نشده است، هنوز وقت اذان صبح نشده است.
آداب شاگردی و استادی در بازخوانی آیات مرتبط با موسی(ع) و خضر(ع)
در چکیده مقاله «آداب شاگردی و استادی در بازخوانی آیات مرتبط با موسی(ع) و خضر(ع)» میخوانیم: نهاد تعلیم و تربیت یکی از نهادهای گسترده و مهم اجتماعی و برجسته‌ترین هدف تشکیل آن، پرورش و آماده‌سازی نسل جوان برای ورود به اجتماع و پذیرش نقش‌های گوناگون است؛ از این‌رو شناخت روابط درست میان عناصر اصلی این نهاد، یعنی شاگرد و استاد می‌تواند یاری‌گر آن در رسیدن به اهداف خود باشد. خداوند متعال در آیاتی از سورۀ مبارکۀ کهف، داستان «جست‌وجوی مراد» توسط حضرت موسی(ع) (پیامبر اولوالعزم الهی) و یافتن استاد و همراهی با وی را به طور موجز بیان کرده است. در این پژوهش برآنیم تا با بررسی دیدگاه‌های مفسران از وجوه مختلف عرفانی، اخلاقی، اجتماعی و ... پیرامون این آیات و بهره‌گیری از روایت‌های تفسیری ذیل آن به برترین آداب شاگردی و استادی دست‌یابیم و منشور اخلاقی والایی برای فضاهای آموزشی در این رابطه ارائه کنیم. اشتیاق موسی(ع) در یافتن فردی آگاه‌تر از خود، علی‌رغم نیل او به مقام نبوت و کلیم‌اللهی، کوشش و پشتکار و تحمل مشقت‌های بسیار این راه، نشان از اهمیت بالای فراگیری دانش و توجه به آداب آن در هر مقطعی از زندگی به ویژه بایستگی جست‌وجوی استادی شایسته دارد. برپایۀ آموزه‌های آیات یادشده، مهمترین آداب شاگردی عبارتند از اظهار تواضع، کسب اجازه از استاد، اطاعت از استاد و رعایت ادب پرسش و در مقابل، احساس تکلیف استاد در مقابل افراد جویای علم، احترام به ارزش‌های ذاتی شاگرد، آگاه ساختن دانشجو نسبت به دشواری‌های پیش‌رو و اتخاذ روش آموزشی درست و متناسب با ظرفیت دانشجو نیز گوشه‌ای از آداب استادی برگرفته از این آیات است.
تحلیل انتقادی دیدگاه مدرسی طباطبایی در کتاب «مکتب در فرایند تکامل»
نویسندگان مقاله «تحلیل انتقادی‌دیدگاه مدرسی طباطبایی در کتاب «مکتب در فرایند تکامل» در مورد احادیث شیعی» در نتیجه‌گیری می‌نویسند: نکته مهمی که در خصوص قضاوت درمورد روایات شیعه باید در نظر گرفته شود این است که در مورد یک روایت یا یک دسته از روایات، نمی‌توان تنها بر اساس حدس و گمان از آن مهم‌تر، تنها بر اساس عدم همخوانی با یک طرح از پیش تعیین شده، به راحتی و بدون در نظر گرفتن همه جوانب، حکم به جعل داد. این در حالی اسکه در مواردی از روایات شیعه که در کتاب «مکتب در فرایند تکامل» در مورد آنها حکم به جعل شده است، مولف به ناچار در فضای طرحی که خود در مورد تاریخ حدیث و تاریخ عقاید شیعه در نظر گرفته است، روایاتی را که با این طرح هماهنگی ندارد جعلی دانسته است اما دلایل مطرح شده در مورد علت جعلی بودن این موارد، ناکافی، نادرست و در برخی موارد بدون دلیل و تنها مبتنی بر ادعای صرف است.
حجیت روش تفسیری قرآن به قرآن با تاکید به روایات عرض در تفسیر تسنیم
در مقدمه مقاله «حجیت روش تفسیری قرآن به قرآن با تاکید به روایات عرض در تفسیر تسنیم» میخوانیم: تفسیر قرآن به قرآن، یکی از روش‌های مفسران برای تفسیر قرآن کریم است. در این شیوه مفسر بر اساس برداشتی که از مجموع آیات قرآن کریم دارد، به تفسیر می‌پردازد و آیات را به وسیله هم توضیح می‌دهد. اما آنچه اهمیت دارد، مشروعیت و حجیت این نوع تفسیر است. لذا باید بررسی شود که آیا صرف برداشت مفسر بدین نحو و بدون مراجعه به سنت می‌تواند بیانگر معنای واقعی آیات باشد و آیا مورد پسند شارع است یا خیر؟ و یر آیا کلام معصومان(ع) که به صورت خبر واحد به ما رسیده است در نمایندن مراد خداوند از آیات نقش دارند و یا خیر؟ علاوه بر این آیا عدم مراجعه به اخبار واحد تفسیری مصداقی از افتراق بین ثقلین است؟ لذا برای پاسخ این سوال‌ها، بایسته است ادله حجیت تفسیر قرآن به قرآن بررسی شود.
تقطیع حدیث
در چکیده مقاله « تقطیع حدیث»، میخوانیم: الجامع‌الصغیر سیوطی، یکی از جوامع روایی معروف اهل سنت است که با روش معجم‌نگاری الفبایی (بر حسب ابتدای روایات) تدوین شده است. این تحقیق به بررسی میزان روشمندی کتاب مذکور در تقطیع روایات پرداخته است. پژوهش حاضر، با روش تحلیل محتوای کمّی و بر اساس نمونه‌ای که به روش سیستماتیک و طبقاتی تهیه شده، به بررسی 400 روایت از روایات این کتاب پرداخته و طبق قوانین علم احتمال، نتایج آن را با خطای پنج درصد به کل کتاب تعمیم داده است. نتایج نشان داده این کتاب، در 3/17 درصد موارد به تقطیع روایات دست زده و در 7/82 درصد موارد، روایات را تقطیع نکرده است. همچنین، در موارد تقطیع، در 5/72 درصد تقطیع درست (غیر مُخلّ به معنا) و در 4/27 درصد موارد تقطیع نادرست وجود دارد. همچنین گونه‌های تقطیع نادرست و درصد هریک نیز به تفصیل و با ذکر نمونه‌هایی از هر گونه، و نیز استدلال بر وجه نادرستی آن، بررسی شده است.
در این شماره که شماره 1 از دور 48 و مربوط به بهار و تابستان سال جاری است، مقالاتی با عناوین «معناشناسی واژه عدل در قرآن کریم بر مبنای روش ایزوتسو» نوشته سیدمحمد هاشم‌پورمولا، مرجان غلامی، راضیه بن‌زاده، «مفسران معاصر امامیه و غرر قرآن؛ چیستی، رهیافت‌ها گونه‌ها» نگارش علی راد، «خبط ابیض و اسود و زمان تحقق فجر صادق در قرآن کریم» تالیف محمد سیعی، «آداب شاگردی و استادی در بازخوانی آیات مرتبط با موسی(ع) و خضر(ع)» نوشته محمدرضا شاهرودی و مرضیه نورانی‌نگار، «تحلیل انتقادی دیدگاه مدرسی طباطبایی در کتاب «مکتب در فرایند تکامل» در مورد احادیث شیعی» نگارش عبدالهادی فقهی‌زاده و محمد مقداد‌امیری، «حجیت روش تفسیری قرآن به قرآن با تاکید به روایات عرض در تفسیر تسنیم» نگارش مجید معارف، محمدامین تفضلی، «تقطیع حدیث» تالیف مصطفی همدانی منتشر شده است.
معناشناسی واژه عدل در قرآن کریم بر مبنای روش ایزوتسو
در چکیده مقاله «معناشناسی واژه عدل در قرآن کریم بر مبنای روش ایزوتسو» میخوانیم: عدل مفهومی است که به دلیل انطباق آن بر فطرت نوع بشر، همواره در طول تاریخ موضوع مباحث مختلف الهی و انسانی بوده و از زوایای گوناگون بررسی شده است. در این مقاله با استفاده از روش معناشناسی ایزوتسو، ساختار معنایی این واژه بر اساس گزاره‌های حاصل از آیات قرآن بررسی می‌شود. در دستگاه معناشناختی قرآن، واژۀ عدل ـ با حفظ معنای اصلی که ذاتی کلمه است- با برخی دیگر از مفاهیم اخلاقی و دینی از قبیل قسط، حق، ایمان، علم، صدق و تقوی ارتباط معنایی دارد. بر این اساس، تبیین ارتباط عدل با مفاهیم به‌دست‌آمده به عنوان حوزۀ معنایی این واژه، شاکلۀ اصلی این جستار را تشکیل می‌دهد.
مفسران معاصر امامیه و غرر قرآن؛ چیستی، رهیافت‌ها گونه‌ها
نویسندگان مقاله «مفسران معاصر امامیه و غرر قرآن؛ چیستی، رهیافت‌ها گونه‌ها» در چکیده نوشته‌اند: آیاتی از قرآن به دلیل دارا بودن ویژگی‌های برجستۀ محتوایی و بیانی, مرجعیت و جامعیت خاصی در تبیین آموزه های قرآنی یافته و به مرور از شهرت، فراوانی ارجاع و استناد در احادیث و اقوال مفسران برخوردار شده‌اند. در برخی از تفاسیر معاصر امامیه از این آیات، به عنوان «آیات غُرر» یاد شده و معارف ژرفی از درونمایۀ آنها استخراج شده است. علی‌رغم استناد به آیات غرر، ماهیت، ملاک‌ها و شاخص‌های انتخاب این آیات بیان نشده و مباحث نظری و روش‌شناختی آن تبیین نگردیده است. در این مقاله، تبیین چیستی معنایی و مفهومی غرر، زمینه‌های پدیداری آیات غرر، انواع رهیافت‌ها، اکتشاف و الگوی طبقه‌بندی این آیات بررسی شده است. غُرر قرآنی ریشه در سنت و عترت داشته و به عبارت‌های تام قرآنی که در موضوع خود در مجموع آیات قرآنی از برجستگی خاص بیانی و محتوایی برخوردار بوده و در تبیین موضوع و پاسخگویی به مسائل آن منحصر به فرد و کارآمد باشند، اطلاق می‌شوند. دو رهیافت غایت‌گرا و محتوا گرا میان مفسران معاصر امامیه در انتخاب آیات غرر رایج است. اکتشاف غرر قرآنی بر پایۀ روش‌های نقلی، اجتهادی و تُراثی ممکن است و الگوی جامع و معیار در این خصوص، طبقه‌بندی آنها بر پایۀ نظریۀ معرفت دینی در ساحت‌های پنج‌گانۀ اصلی آن است.
خبط ابیض و اسود و زمان تحقق فجر صادق در قرآن کریم
در نتیجه‌گیری مقاله « خبط ابیض و اسود و زمان تحقق فجر صادق در قرآن کریم» نویسندگان نوشته‌اند: در این مقاله با تمرکز روی معنای آیه 187 سوره بقره تلاش کردیم که به معیاری عینی و غیرمبهم برای تعیین زمان اذان صبح دست بیابیم. به رغم نظر اکثر مفسران، نشان دادیم که در این آیه نمی‌توان نخ تسبیح سفید و سیاه را از مصادیق تشبیهی گرفت که در آن سپیده و به شکل نخ تشبیه شده باشد، زیرا نخ سفید و سیاه تناسبی با شکل و وضعیت فجر صادق در پهنه افق ندارد. سپس با جستجو در اشعار جاهلی به این نتیجه رسیدیم که استعمال واژه‌ها به دوران پیش از نزول این آیه باز می‌گردد و مراد از آن، رنگ سفید و سیاه است و به شکل ظاهری نخ ارتباطی ندارد و این همان معنایی است که در روایات برای این آیه بیان شده است. در پایان نشان دادیم که آنچه در این آیه آمده، از باب استعاری مکنیّه و معنای ایه بر این اساس واضح است. به عبارت دیگر تا زمانی که سپیده درخشش کافی پیدا نکرده و از سیاهی به صورت کامل متمایز نشده است، هنوز وقت اذان صبح نشده است.
آداب شاگردی و استادی در بازخوانی آیات مرتبط با موسی(ع) و خضر(ع)
در چکیده مقاله «آداب شاگردی و استادی در بازخوانی آیات مرتبط با موسی(ع) و خضر(ع)» میخوانیم: نهاد تعلیم و تربیت یکی از نهادهای گسترده و مهم اجتماعی و برجسته‌ترین هدف تشکیل آن، پرورش و آماده‌سازی نسل جوان برای ورود به اجتماع و پذیرش نقش‌های گوناگون است؛ از این‌رو شناخت روابط درست میان عناصر اصلی این نهاد، یعنی شاگرد و استاد می‌تواند یاری‌گر آن در رسیدن به اهداف خود باشد. خداوند متعال در آیاتی از سورۀ مبارکۀ کهف، داستان «جست‌وجوی مراد» توسط حضرت موسی(ع) (پیامبر اولوالعزم الهی) و یافتن استاد و همراهی با وی را به طور موجز بیان کرده است. در این پژوهش برآنیم تا با بررسی دیدگاه‌های مفسران از وجوه مختلف عرفانی، اخلاقی، اجتماعی و ... پیرامون این آیات و بهره‌گیری از روایت‌های تفسیری ذیل آن به برترین آداب شاگردی و استادی دست‌یابیم و منشور اخلاقی والایی برای فضاهای آموزشی در این رابطه ارائه کنیم. اشتیاق موسی(ع) در یافتن فردی آگاه‌تر از خود، علی‌رغم نیل او به مقام نبوت و کلیم‌اللهی، کوشش و پشتکار و تحمل مشقت‌های بسیار این راه، نشان از اهمیت بالای فراگیری دانش و توجه به آداب آن در هر مقطعی از زندگی به ویژه بایستگی جست‌وجوی استادی شایسته دارد. برپایۀ آموزه‌های آیات یادشده، مهمترین آداب شاگردی عبارتند از اظهار تواضع، کسب اجازه از استاد، اطاعت از استاد و رعایت ادب پرسش و در مقابل، احساس تکلیف استاد در مقابل افراد جویای علم، احترام به ارزش‌های ذاتی شاگرد، آگاه ساختن دانشجو نسبت به دشواری‌های پیش‌رو و اتخاذ روش آموزشی درست و متناسب با ظرفیت دانشجو نیز گوشه‌ای از آداب استادی برگرفته از این آیات است.
تحلیل انتقادی دیدگاه مدرسی طباطبایی در کتاب «مکتب در فرایند تکامل»
نویسندگان مقاله «تحلیل انتقادی‌دیدگاه مدرسی طباطبایی در کتاب «مکتب در فرایند تکامل» در مورد احادیث شیعی» در نتیجه‌گیری می‌نویسند: نکته مهمی که در خصوص قضاوت درمورد روایات شیعه باید در نظر گرفته شود این است که در مورد یک روایت یا یک دسته از روایات، نمی‌توان تنها بر اساس حدس و گمان از آن مهم‌تر، تنها بر اساس عدم همخوانی با یک طرح از پیش تعیین شده، به راحتی و بدون در نظر گرفتن همه جوانب، حکم به جعل داد. این در حالی اسکه در مواردی از روایات شیعه که در کتاب «مکتب در فرایند تکامل» در مورد آنها حکم به جعل شده است، مولف به ناچار در فضای طرحی که خود در مورد تاریخ حدیث و تاریخ عقاید شیعه در نظر گرفته است، روایاتی را که با این طرح هماهنگی ندارد جعلی دانسته است اما دلایل مطرح شده در مورد علت جعلی بودن این موارد، ناکافی، نادرست و در برخی موارد بدون دلیل و تنها مبتنی بر ادعای صرف است.
حجیت روش تفسیری قرآن به قرآن با تاکید به روایات عرض در تفسیر تسنیم
در مقدمه مقاله «حجیت روش تفسیری قرآن به قرآن با تاکید به روایات عرض در تفسیر تسنیم» میخوانیم: تفسیر قرآن به قرآن، یکی از روش‌های مفسران برای تفسیر قرآن کریم است. در این شیوه مفسر بر اساس برداشتی که از مجموع آیات قرآن کریم دارد، به تفسیر می‌پردازد و آیات را به وسیله هم توضیح می‌دهد. اما آنچه اهمیت دارد، مشروعیت و حجیت این نوع تفسیر است. لذا باید بررسی شود که آیا صرف برداشت مفسر بدین نحو و بدون مراجعه به سنت می‌تواند بیانگر معنای واقعی آیات باشد و آیا مورد پسند شارع است یا خیر؟ و یر آیا کلام معصومان(ع) که به صورت خبر واحد به ما رسیده است در نمایندن مراد خداوند از آیات نقش دارند و یا خیر؟ علاوه بر این آیا عدم مراجعه به اخبار واحد تفسیری مصداقی از افتراق بین ثقلین است؟ لذا برای پاسخ این سوال‌ها، بایسته است ادله حجیت تفسیر قرآن به قرآن بررسی شود.
تقطیع حدیث
در چکیده مقاله « تقطیع حدیث»، میخوانیم: الجامع‌الصغیر سیوطی، یکی از جوامع روایی معروف اهل سنت است که با روش معجم‌نگاری الفبایی (بر حسب ابتدای روایات) تدوین شده است. این تحقیق به بررسی میزان روشمندی کتاب مذکور در تقطیع روایات پرداخته است. پژوهش حاضر، با روش تحلیل محتوای کمّی و بر اساس نمونه‌ای که به روش سیستماتیک و طبقاتی تهیه شده، به بررسی 400 روایت از روایات این کتاب پرداخته و طبق قوانین علم احتمال، نتایج آن را با خطای پنج درصد به کل کتاب تعمیم داده است. نتایج نشان داده این کتاب، در 3/17 درصد موارد به تقطیع روایات دست زده و در 7/82 درصد موارد، روایات را تقطیع نکرده است. همچنین، در موارد تقطیع، در 5/72 درصد تقطیع درست (غیر مُخلّ به معنا) و در 4/27 درصد موارد تقطیع نادرست وجود دارد. همچنین گونه‌های تقطیع نادرست و درصد هریک نیز به تفصیل و با ذکر نمونه‌هایی از هر گونه، و نیز استدلال بر وجه نادرستی آن، بررسی شده است.
