تفسیر راهنما؛ تفسیری اجتهادی با رویکردی اجتماعی
گروه اندیشه: تفسیر راهنما نوشته آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی، با روش و رویکردی اجتماعی تلاش می‌کند شبکه‌ای از مفاهیم به کار رفته در قرآن را به مثابه یک کلید در اختیار محققان قرار دهد.
به گزارش خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا)، تفسیر راهنما نوشته آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی‌رفسنجانی است. پس از وفات مولف، این تالیف محل توجهات فراوانی قرار گرفته است. نگاه به تفسیر راهنما به عنوان تفسیری معاصر می‌تواند هم پرده از وجه قرآنی یک سیاستمدار کارکشته بردارد و هم ارزش‌های اثری قرآنی را برجسته سازد. این تفسیر یکی از کارهایی است که به تفسیر موضوعی توجه کرده، دغدغه و مسائل جدید را در نظر داشته و راهنمایی برای استفاده پژوهشگران و عموم از قرآن است. آیت‌الله هاشمی در دوران زندان خود این تفسیر را نگاشت، اما انتشار آن با همراهی یک تیم تخصصی به پایان رسید و ایده آن‌قدر پرثمر بود که زمینه اثری دیگر به نام فرهنگ قرآن گشت.
درباره مولف
آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی یکی از شناخته‌شده‌ترین چهره‌های ایران معاصر است. پر رنگ‌ترین وجه شخصیتی او سیاست‌ورزی است اما او کارهای قرآنی نیز داشته است. آیت‌الله‌هاشمی برای تحصیل حوزوی راهی قم شد و از شاگردان برجسته آیت‌الله العظمی روح‌الله شد. به انقلاب پیوست و از چون خانواده‌ای ثروتمند داشت حرکت اسلامی را مورد حمایت مالی قرار داد. وی بازداشت شد و در حبس به نگارش تفسیری بر قرآن اقدام کرد. پس از پیروزی انقلاب آیت‌الله‌هاشمی به یکی از برجسته‌ترین سیاستمداران بدل گشت. آیت‌الله به ریاست مجلس شورای اسلامی، ریاست جمهوری، ریاست مجلس خبرگان ریاست مجمع تشخیص مصلحت مجمع نظام و بسیاری از مناصب اجرایی دیگر رسید و در این مدت تکمیل آثار قرآنی خود را فراموش نکرد.
انگیزه تفسیر
به نظر می‌رسد مفسر انگیزه‌ای اجتماعی داشته است. آیت‌الله هاشمی در پی آن نیست که به عنوان اثری علمی تفسیری را بر تفاسیر گذشته بیافزاید، بلکه بر آن است که قرآن را به جامعه بازگرداند. وی تدوین کلید مفاهیم قرآنی را آرزوی دیرین خود می‌داند و در پی آن است که تحقیق خود را نیز «کلید قرآن» بنامد. وی از اوایل دوران تحصیلش معتقد بوده است که قرآن در جامعه مهجور است و بهره‌گیری از آن برای محققان و جویندگان شهد شفابخش دردهای فردی و اجتماعی ملت اسلام است.
صاحب تفسیر راهنما معتقد است که تفاسیر موجود نیازهای امروز را پاسخ نمی‌دهد. وی معتقد است «تفاسیری که محققان و دانشمندان اسلامی در هر عصری هم‌پای معارف همان عصر تدوین کرده‌اند، ذخیره‌های گران‌بهایی است که در اختیار ما قرار دارد؛ اما بهره‌گیری از این منابع، نیازمند صرف وقت و نیروی بسیار است و همواره این نگرانی را برای محقق بر جای می‌گذارد که به همه ابعاد و نظرگاه‌های قرآن دست نیافته است.
دغدغه اجتماعی آیت‌الله هاشمی و نیز ناکافی دانستن تفاسیر موجود برای دسترسی آسان به مفاهیم قرآنی باعث شد تا این مبارز اسلامی در زندان پهلوی بر روی قرآن به عنوان کتابی برای زندگی و سیاست معطوف شود. وی با احساس تکلیفی که می‌کند با تمرکز روی «اشرافی‌گرای»، «صبر» و «جهاد» و حفظ 25 جز قرآن در شانزده ماه و چهار دوره بازداشت حفظ می‌کند.
نمایی کلی از تفسیر
تفسیر راهنما در 21 جلد و به همت بوستان کتاب منتشر شده است. این تفسر چنانچه آمد در زندان نوشته شده است. مولف که در سلول انفرادی زندان‌های امنیتی رژیم پهلوی موسوم به «کمیته مشترک»، در بازداشت بوده و دسترسی به قرآن، قلم و کاغذ نداشته با استفاده از حافظه‌اش قرآن را تفسیر کرده است.
آیت‌الله هاشمی پس از رفتن به سلول‌های عمومی شروع به نگارش تفسیر خود از قرآن می‌کند. ابزار کار وی عبارت بوده است از قرآن، تفاسیر مجمع‌البیان و المیزان، قلم و دفتر 200 برگ. او تفسیر خود را بر 20 دفتر نگاشت و با شرایطی دشوار آن‌ها را به بیرون از زندان فرستاد.
مولف پس از زندان طرح خود را با فضای دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم و بخش مرکز فرهنگ و معارف قرآن در میان گذاشت و همین باعث شد تا تفسیر تکمیل شود. این تفسیر یکی از چهارگانه‌های قرآنی بود که آیت‌الله هاشمی در پی انجام آن بود. فرهنگ موضوعی قرآن(کلید قرآن)، بانک اطلاعات معارف قرآن کریم و تفسیر موضوعی قرآن اضلاع دیگر این چهارگانه بود که تا کنون تنها دو گام اول انجام شده است.
یکی از ویژگی‌های این تفسیر این است که مانند کلیدی برای محققان، موجبات دسترسی سریع به مفاهیم موجود در آيات قرآنى را فراهم می‌کند. دیگر ویژگی این تفسیر ترجمه دقیق آیات است که سعی شده است از خطاهایی که گاه در ترجمه‌های دیگر مشاهده شده، محفوظ بماند. برداشت‌های احتمالی، خصوصیت دیگر این تفسیر است. تفسیر راهنما به ارائه فهرستی از این برداشت‌ها ذیل هر آیه اقدام کرده‌اند که از بخش‌های دیگر تفسیر متمایز شده است. مفهوم‌گیری، نمایه‌ها و توضیحات از دیگر ویژگی‌های این تفسیر است.
روش کار
روش کار تفسیر را می‌توان اجتهادی دانست، زیرا این تفسیر بر اساس و یا در چارچوب «احادیث» نیست و با اجتهاد در آیات پیش رفته است. این تفسیر اجتهادی را می‌توان تفسیری اجتماعی دانست، زیرا بر موضوعاتی مانند آزادی بیان، ادیان، استکبار، اسیر، اقتصاد، اموال عمومی، امتها، انحطاط، روابط مالی، بین‌الملل و روابط اجتماعی پرداخته است. همچنین روش تفسیر راهنما مبتنی بر اعتماد به ظاهر آیات، توجه به روایات، فهم ارتباط آیات، ساختار ادبی، ذکر شأن نزول است.
مفسر در سرتاسر این تفسیر، حجیت‌داشتن ظواهر قرآن مشهود است. آیت‌الله هاشمی روایاتی را که به بیان ظاهر آیات پرداخته‌اند و ابهامی را از آن رفع کرده‌اند، در پایان آیه مربوطه آورده است. همچنین تفسیر از ارتباط جمله‌ها و بندهای هر آیه با یکدیگر و از سیاق آیاتی که در مجموعه‌ای مرتبط قرار گرفته‌اند، نکته‌های خوبی استخراج کرده‌اند. دیگر دقت روشی این تفسیر آن است که مولف در در سراسر تفسیر به ساختار ادبی آیه توجه داشته است و نیز در مواردی که شأن نزولی را معتبر دانسته، از آن بهره گرفته است. هرچند تفسیر راهنما جامع تفاسیر پیشین نیست دیدگاهی را که با برداشت‌هایی که طبق روش تفسیری در راهنما مورد عنایت بوده‌اند را با ذکر منبع نقل می‌کند.
نمونه کار
برای آشنایی بیشتر با شیوه کار مولف تفسیر راهنما، به مرور بخشی از آن می‌پردازیم. مولف در تفسیر آیه دوم سوره حمد پس از ذکر آیه، نکات عمده آن را که از کلمات آیه منبعث شده است، بیان می‌کند.
پیام‌های عمده این آیه عبارت است از «همه ستایش‌ها از آن خداوند است»، «خداوند، سرچشمه و منشا همه کمال‌ها و زیبایی‌هاست»، «تنها خداوند شایسته و بایسته ستایش است»، «خداوند ملاک و مدبر همه عالم‌های هستی است»، «جهان آفرینش متشکل از عالم‌های متعدد»، «جهان هستی سراسر زیبایی و تدبیر آن تدبیری نیکو و جمیل است»، «خداوند، از روی اختیار جهان را تدبیر می‌کند و در اداره آن جبر و اضطراری ندارد»، «جهان هستی به سوی کمال در حرکت است»، «تدبیر همه عالم‌های هستی از سوی خدا، دلیل اختصاص همه ستایش‌ها به اوست»، «عن ابی عبدالله(ع) فی قوله: «الحمدلله» قال: الشکر لله و فی قوره «رب العالمین» قال خالق المخلوقین ...»
تفسیر در ذیل هر یک از پیام‌ها تفسیری فوق، چند خطی را مبنی بر توجیه تفسیر خود، ارائه می‌دهد. برای مثال در ذیل «الحمد الله رب العالمین» و اینکه گفته شده است «خداوند، از روی اختیار جهان را تدبیر می‌کند و در اداره آن جبر و اضطراری ندارد» می‌خوانیم: در صحت اطلاق حمد، علاوه بر زیبایی فعل و صفت، اختیاری بودن فعل و صفت نیز قید شده است؛ یعنی، بر فعل و صفتی زیبا می‌توان حمد کرد که فاعل، آن را از روی اختیار تحقق بخشیده باشد.
در ادامه مفاهیم به کار رفته در این آیه با ارجاع به پیام‌ها بیان می‌شود. در ذیل «آفرینش» تدبیر، تدبیر عوالم تکامل، حرکت، زیبایی، عوالم، مالک مورد اشاره واقع شده است. در ذیل «حمد» مفاهیم خدا، دلایل-خدا تصریح شده است. در زیر مجموعه مفهوم خدا، اختصاصات، اختیار، خالقیت، ربوبیت و مالیکت مورد تاکید واقع شده است. مفهوم روایت، زیبایی، کمال و موجودات از دیگر مفاهیم این آیه است.
درباره مولف
آیت‌الله هاشمی‌رفسنجانی یکی از شناخته‌شده‌ترین چهره‌های ایران معاصر است. پر رنگ‌ترین وجه شخصیتی او سیاست‌ورزی است اما او کارهای قرآنی نیز داشته است. آیت‌الله‌هاشمی برای تحصیل حوزوی راهی قم شد و از شاگردان برجسته آیت‌الله العظمی روح‌الله شد. به انقلاب پیوست و از چون خانواده‌ای ثروتمند داشت حرکت اسلامی را مورد حمایت مالی قرار داد. وی بازداشت شد و در حبس به نگارش تفسیری بر قرآن اقدام کرد. پس از پیروزی انقلاب آیت‌الله‌هاشمی به یکی از برجسته‌ترین سیاستمداران بدل گشت. آیت‌الله به ریاست مجلس شورای اسلامی، ریاست جمهوری، ریاست مجلس خبرگان ریاست مجمع تشخیص مصلحت مجمع نظام و بسیاری از مناصب اجرایی دیگر رسید و در این مدت تکمیل آثار قرآنی خود را فراموش نکرد.
انگیزه تفسیر
به نظر می‌رسد مفسر انگیزه‌ای اجتماعی داشته است. آیت‌الله هاشمی در پی آن نیست که به عنوان اثری علمی تفسیری را بر تفاسیر گذشته بیافزاید، بلکه بر آن است که قرآن را به جامعه بازگرداند. وی تدوین کلید مفاهیم قرآنی را آرزوی دیرین خود می‌داند و در پی آن است که تحقیق خود را نیز «کلید قرآن» بنامد. وی از اوایل دوران تحصیلش معتقد بوده است که قرآن در جامعه مهجور است و بهره‌گیری از آن برای محققان و جویندگان شهد شفابخش دردهای فردی و اجتماعی ملت اسلام است.
صاحب تفسیر راهنما معتقد است که تفاسیر موجود نیازهای امروز را پاسخ نمی‌دهد. وی معتقد است «تفاسیری که محققان و دانشمندان اسلامی در هر عصری هم‌پای معارف همان عصر تدوین کرده‌اند، ذخیره‌های گران‌بهایی است که در اختیار ما قرار دارد؛ اما بهره‌گیری از این منابع، نیازمند صرف وقت و نیروی بسیار است و همواره این نگرانی را برای محقق بر جای می‌گذارد که به همه ابعاد و نظرگاه‌های قرآن دست نیافته است.
دغدغه اجتماعی آیت‌الله هاشمی و نیز ناکافی دانستن تفاسیر موجود برای دسترسی آسان به مفاهیم قرآنی باعث شد تا این مبارز اسلامی در زندان پهلوی بر روی قرآن به عنوان کتابی برای زندگی و سیاست معطوف شود. وی با احساس تکلیفی که می‌کند با تمرکز روی «اشرافی‌گرای»، «صبر» و «جهاد» و حفظ 25 جز قرآن در شانزده ماه و چهار دوره بازداشت حفظ می‌کند.
نمایی کلی از تفسیر
تفسیر راهنما در 21 جلد و به همت بوستان کتاب منتشر شده است. این تفسر چنانچه آمد در زندان نوشته شده است. مولف که در سلول انفرادی زندان‌های امنیتی رژیم پهلوی موسوم به «کمیته مشترک»، در بازداشت بوده و دسترسی به قرآن، قلم و کاغذ نداشته با استفاده از حافظه‌اش قرآن را تفسیر کرده است.
آیت‌الله هاشمی پس از رفتن به سلول‌های عمومی شروع به نگارش تفسیر خود از قرآن می‌کند. ابزار کار وی عبارت بوده است از قرآن، تفاسیر مجمع‌البیان و المیزان، قلم و دفتر 200 برگ. او تفسیر خود را بر 20 دفتر نگاشت و با شرایطی دشوار آن‌ها را به بیرون از زندان فرستاد.
مولف پس از زندان طرح خود را با فضای دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم و بخش مرکز فرهنگ و معارف قرآن در میان گذاشت و همین باعث شد تا تفسیر تکمیل شود. این تفسیر یکی از چهارگانه‌های قرآنی بود که آیت‌الله هاشمی در پی انجام آن بود. فرهنگ موضوعی قرآن(کلید قرآن)، بانک اطلاعات معارف قرآن کریم و تفسیر موضوعی قرآن اضلاع دیگر این چهارگانه بود که تا کنون تنها دو گام اول انجام شده است.
یکی از ویژگی‌های این تفسیر این است که مانند کلیدی برای محققان، موجبات دسترسی سریع به مفاهیم موجود در آيات قرآنى را فراهم می‌کند. دیگر ویژگی این تفسیر ترجمه دقیق آیات است که سعی شده است از خطاهایی که گاه در ترجمه‌های دیگر مشاهده شده، محفوظ بماند. برداشت‌های احتمالی، خصوصیت دیگر این تفسیر است. تفسیر راهنما به ارائه فهرستی از این برداشت‌ها ذیل هر آیه اقدام کرده‌اند که از بخش‌های دیگر تفسیر متمایز شده است. مفهوم‌گیری، نمایه‌ها و توضیحات از دیگر ویژگی‌های این تفسیر است.
روش کار
روش کار تفسیر را می‌توان اجتهادی دانست، زیرا این تفسیر بر اساس و یا در چارچوب «احادیث» نیست و با اجتهاد در آیات پیش رفته است. این تفسیر اجتهادی را می‌توان تفسیری اجتماعی دانست، زیرا بر موضوعاتی مانند آزادی بیان، ادیان، استکبار، اسیر، اقتصاد، اموال عمومی، امتها، انحطاط، روابط مالی، بین‌الملل و روابط اجتماعی پرداخته است. همچنین روش تفسیر راهنما مبتنی بر اعتماد به ظاهر آیات، توجه به روایات، فهم ارتباط آیات، ساختار ادبی، ذکر شأن نزول است.
مفسر در سرتاسر این تفسیر، حجیت‌داشتن ظواهر قرآن مشهود است. آیت‌الله هاشمی روایاتی را که به بیان ظاهر آیات پرداخته‌اند و ابهامی را از آن رفع کرده‌اند، در پایان آیه مربوطه آورده است. همچنین تفسیر از ارتباط جمله‌ها و بندهای هر آیه با یکدیگر و از سیاق آیاتی که در مجموعه‌ای مرتبط قرار گرفته‌اند، نکته‌های خوبی استخراج کرده‌اند. دیگر دقت روشی این تفسیر آن است که مولف در در سراسر تفسیر به ساختار ادبی آیه توجه داشته است و نیز در مواردی که شأن نزولی را معتبر دانسته، از آن بهره گرفته است. هرچند تفسیر راهنما جامع تفاسیر پیشین نیست دیدگاهی را که با برداشت‌هایی که طبق روش تفسیری در راهنما مورد عنایت بوده‌اند را با ذکر منبع نقل می‌کند.
نمونه کار
برای آشنایی بیشتر با شیوه کار مولف تفسیر راهنما، به مرور بخشی از آن می‌پردازیم. مولف در تفسیر آیه دوم سوره حمد پس از ذکر آیه، نکات عمده آن را که از کلمات آیه منبعث شده است، بیان می‌کند.
پیام‌های عمده این آیه عبارت است از «همه ستایش‌ها از آن خداوند است»، «خداوند، سرچشمه و منشا همه کمال‌ها و زیبایی‌هاست»، «تنها خداوند شایسته و بایسته ستایش است»، «خداوند ملاک و مدبر همه عالم‌های هستی است»، «جهان آفرینش متشکل از عالم‌های متعدد»، «جهان هستی سراسر زیبایی و تدبیر آن تدبیری نیکو و جمیل است»، «خداوند، از روی اختیار جهان را تدبیر می‌کند و در اداره آن جبر و اضطراری ندارد»، «جهان هستی به سوی کمال در حرکت است»، «تدبیر همه عالم‌های هستی از سوی خدا، دلیل اختصاص همه ستایش‌ها به اوست»، «عن ابی عبدالله(ع) فی قوله: «الحمدلله» قال: الشکر لله و فی قوره «رب العالمین» قال خالق المخلوقین ...»
تفسیر در ذیل هر یک از پیام‌ها تفسیری فوق، چند خطی را مبنی بر توجیه تفسیر خود، ارائه می‌دهد. برای مثال در ذیل «الحمد الله رب العالمین» و اینکه گفته شده است «خداوند، از روی اختیار جهان را تدبیر می‌کند و در اداره آن جبر و اضطراری ندارد» می‌خوانیم: در صحت اطلاق حمد، علاوه بر زیبایی فعل و صفت، اختیاری بودن فعل و صفت نیز قید شده است؛ یعنی، بر فعل و صفتی زیبا می‌توان حمد کرد که فاعل، آن را از روی اختیار تحقق بخشیده باشد.
در ادامه مفاهیم به کار رفته در این آیه با ارجاع به پیام‌ها بیان می‌شود. در ذیل «آفرینش» تدبیر، تدبیر عوالم تکامل، حرکت، زیبایی، عوالم، مالک مورد اشاره واقع شده است. در ذیل «حمد» مفاهیم خدا، دلایل-خدا تصریح شده است. در زیر مجموعه مفهوم خدا، اختصاصات، اختیار، خالقیت، ربوبیت و مالیکت مورد تاکید واقع شده است. مفهوم روایت، زیبایی، کمال و موجودات از دیگر مفاهیم این آیه است.
