حجت‌الاسلام مودب عنوان کرد:
پایه مکاتب تفسیری توسط پیامبر(ص) پایه‌ریزی شده است/ جامعیت تفاسیر بهره‌مند از قرآن، عقل و روایات
گروه حوزه‌های علمیه ــ قرآن‌پژوه و استاد حوزه و دانشگاه با بیان اینکه تفاسیری جامعیت دارند که توامان از قرآن، عقل و روایات بهره می‌برند گفت: پایه مکاتب تفسیری توسط پیامبر(ص) پایه‌ریزی شده است و ایشان بسیاری از آیات را تفسیر قرآن به قرآن و برخی را با بیانات خویش، تفسیر کرده‌اند.
حجت‌الاسلام والمسلمین سیدرضا مودب، قرآن‌پژوه و استاد حوزه و دانشگاه در گفت‌وگو با ایکنا؛ گفت: قرآن از روز نزول برای هدایت بشرنازل شده است و همراه با نزول آن نیز پیام و تفسیر آیات مورد توجه پیامبر(ص) واقع شده است و به صورت طبیعی، درخواست طالبان علم و صحابه خاص هم بوده است تا از محتوای آیات درک بیشتری پیدا کنند.
مودب با اشاره به آیه شریفه ۴۴ سوره نحل «بِالْبَیِّنَاتِ وَالزُّبُرِ وَأَنْزَلْنَا إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَیْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ» ادامه داد: براساس این آیه شریفه، پیامبر (ص) به تبیین آیات برای ناس موظف شدند و همزمان با آن، روش و راه‌های تفسیر هم از پیامبر(ص) آموخته شد.
عضو هیئت مدیره انجمن قرآن پژوهی حوزه و رئیس اسبق این انجمن با بیان اینکه اصحاب پیامبر(ص) تا از مراد آیات نازل شده مطلع نمی‌شدند سراغ آیات دیگر نمی‌رفتند تصریح کرد: بعد از دوره پیامبر(ص) تا امروز نیز مجموعه روش‌های تفسیری از بیانات پیامبر و ائمه نوشته شده که هر کدام روش و قاعده خاص خود را دارد.
وی با اشاره به بحث وجود تفسیری مدون از پیامبر(ص) و صحابه خاص ایشان افزود: اگر مراد از تفسیر مدون این است که پیامبر و صحابه تمامی آیات قرآن را تفسیر کرده‌اند در راس صحابه امام علی (ع) همه آیات قرآن را تفسیر کردند و بیان پیامبر و صحابه‌ای مانند امام علی(ع) براساس اعتقاد شیعه در مورد قرآن انجام شده است.
استاد حوزه و دانشگاه با بیان اینکه اهل سنت معتقدند که پیامبر به تفسیر آیات نمی‌پرداختند مگر زمانی که صحابه از ایشان سؤال می‌کردند بیان کرد: زیرا آیات برای آنان مفهوم بوده است، ولی ما مهمترین وظیفه پیامبر(ص) را تبیین و شرح آیات می‌دانیم و به خصوص پیامبر این کار را برای اصحاب خاص خود مانند امام علی(ع) انجام دادند.
وی افزود: عموم، متقاضی این مسئله نبودند بنابراین پیامبر برای امام علی و ایشان نیز برای برخی صحابه دیگر مانند ابن عباس بیان می‌کردند ضن اینکه در مرتبه والاتر، معارف قرآنی به ائمه(ع) بعدی منتقل می‌شد.
مودب افزود: مصحفی از امام علی (ع) در تاریخ نقل شده است که ایشان به تفسیر آیات و نوشتن قرآن براساس ترتیب نزول پرداختند، ولی اینکه ما امروز تفسیر مکتوبی از آن دوره داشته باشیم چنین نیست و تنها تفسیر آیات به املاء ائمه (ع) توسط برخی شاگردانشان، روایت شده است.
این قرآن‌پژوه و نویسنده آثار متعدد قرآنی با بیان اینکه اولین تفسیر کامل مدون در شیعه از شیخ طوسی است عنوان کرد: قبل از وی نیز تفاسیری وجود داشته است، اما چیز مدون و مکتوبی به ما نرسیده است.
مودب با بیان اینکه پایه مکاتب تفسیری توسط پیامبر و ائمه (ع) مدون و پایه‌ریزی شده است اظهار کرد: مبنای پیامبر(ص) در تفسیر قرآن، تفسیر آیه به آیه قرآن کریم بوده است که تفسیر قرآن به قرآن ماخوذ از این روش است البته برخی آیات را هم ایشان با بیان خود تفسیر می‌کردند که تفسیر روایی نیز برگرفته از این روش است.
این قرآن‌پژوه اظهار کرد: گاهی به نقش عقل و خرد و تدبر در فهم آیات قرآن از سوی بزرگان دینی تاکید می‌شده است که در واقع باعث ایجاد روش عقلی در تفسیر قرآن شده است اگرچه این روش تا دوره امام باقر و امام صادق(ع) رونق چندانی نداشته است، ولی در این دوره با رشد مکاتب فقهی و فکری دیگر در فضای جامعه اسلامی آرام آرام مکاتب تفسیری نیز تنوع و توسعه پیدا کردند.
استاد دانشگاه قم با بیان اینکه در میان اشاعره، بیشتر روش تفسیر روایی دنبال شد عنوان کرد: البته به طو کلی در اهل سنت دو گروه معتزلی‌ها و اشاعره به بحث تفسیر پرداختند، ولی معتزلی‌ها، خردگرایانه‌تر وارد این مباحث شده‌اند و دعوای فکری میان این دو گروه در تاریخ مشهور است که یکی بر روایات در تفسیر تاکید زیادی دارد و دیگری بر عنصر خرد و عقل برای فهم دین جایگاه برجسته قائل شده است.
مودب بیان کرد: در میان شیعه نیز گرایشات مختلف وجود داشته است، اما شاکله روش‌های تفسیری بر این مسئله استوار است که هیچ مکتب فکری به تنهایی نمی‌تواند پاسخگوی مراد‌های قرآن کریم باشد و باید همه این روش‌ها در کنار همدیگر به تفسیر قرآن بپردازند.
جایگاه عقل در مناظرات امام رضا (ع)
وی افزود: اگر نگاهی به مناظرات امام رضا(ع) با مخالفان مذهب تشیع و راهبران ادیان دیگر بپردازیم می‌بینیم که ایشان در این مناظرات استشهاد و استناد ویژه‌ای به آیات قرآن داشتند همچنین با اشاره به روایات رسیده از معصومین(ع) به این نتیجه می‌رسیم که مکتب تفسیری تشیع، جامع است و عقل و روایت و قرآن، در آن محور است و همه متناسب با جایگاه و ظرفیت خود مورد استفاده قرار می‌گیرد.
این قرآن‌پژوه ادامه داد: در دوره معاصر، تفسیر المیزان بارزترین تفسیر شیعه است که نگاهی جامع به مسئله تفسیر داشته و از تفسیر قرآن به قرآن، روایات و عقل در تفسیر به خوبی بهره گرفته است؛ یعنی ضمن اهتمام ویژه به قرآن، به روایات هم توجه کرده و همزمان از عقل نیز بهره برده است.
این استاد حوزه و دانشگاه بیان کرد: ایشان همچنین در تفسیر البیان، نقش روایات را مورد توجه قرار داده‌اند البته ایشان معتقد هستند که گویایی خود قرآن کریم بیشتر است.
وی با بیان اینکه در آیات تعبدی بیشتر باید به سراغ روایات برویم تصریح کرد: در آیات اعتقادی و کلامی که به توحید و نبوت و معاد می‌پردازند بیشتر باید از مکاتب عقلی بهره ببریم؛ لذا در بحث تفسیر آیات قرآن، دسته‌بندی وجود دارد و بری هر بخشی از آیات، روش خاصی وجود دارد که استفاده از تمامی این روش‌ها، شکل‌دهنده روش جامع تفسیری است.
مودب بیان کرد: نکته دیگر در بحث مکاتب تفسیری این است که ما باید به اختلافات مفسران توجه کنیم و آن را مورد مداقه قرار دهیم، زیرا اختلاف در فهم کلی آیات، مراد نیست بلکه در مسائل جزیی و تطبیق آیات بر مصادیق است که اختلاف میان مفسران ایجاد می‌شود؛ مثلا در بحث اولی‌الامر، کلیت مسئله مورد تایید است، ولی در مصداق اولی الامر است که میان مفسران شیعه و سنی اختلاف ایجاد می‌شود.
استاد حوزه و دانشگاه اظهار کرد: تفسیر مدونی از پیامبر و ائمه به ما نرسیده است و اولین تفسیر مدون را در قرن پنجم سراغ داریم و از قرن پنجم تا دهم نیز دوره افول علوم اسلامی اعم از حدیث و کلام و ... بوده و متون بسیاری گم و نابود شدند مثلا تفسیر عیاشی را داشته‌ایم که گم شده است و یا علی بن ابراهیم که آن هم دستخوش تغییراتی شده و تماما به دست ما نرسیده است.
مودب بیان کرد: یکی دیگر از علت اختلافات تفسیری میان مفسران و مکاتب تفسیری، اختلافات اجتهادی است و هر فردی نیز از روش و فهم خود در تفسیر بهره می‌برد و این امر هم طبیعی است و شبیه آراء مختلف پزشکان است که در مورد یک بیماری و درمان آن ممکن است روش‌های مختلفی را داشته باشند، چون تشخیص متفاوتی از دیگران دارند.
عضو هیئت مدیره انجمن قرآن‌پژوهی با بیان اینکه مفسر به دنبال کشف مراد خداوند است و نه متن که در هرمنوتیک بحث می‌شود اظهار کرد: در این موضوع سؤالاتی مطرح است از جمله اینکه خداوند یک یا دو اراده از این آیه داشته و آیه در بیان اخلاق است و یا احکام و ... و نحوه پاسخ به این سؤالات سبب اختلافات میان مفسران است.
این محقق و قرآن‌پژوه تاکید کرد: امام زمان (عج) که تشریف بیاورند یا در دوره معصومین (ع)، اختلافات در کمترین میزان هست و به اندک می‌رسد و امام نه تنها مراد ظاهری آیات را بیان می‌فرمایند بلکه باطن قرآن نیز تبیین می‌شود.
مودب با اشاره به آیه شریفه ۴۴ سوره نحل «بِالْبَیِّنَاتِ وَالزُّبُرِ وَأَنْزَلْنَا إِلَیْکَ الذِّکْرَ لِتُبَیِّنَ لِلنَّاسِ مَا نُزِّلَ إِلَیْهِمْ وَلَعَلَّهُمْ یَتَفَکَّرُونَ» ادامه داد: براساس این آیه شریفه، پیامبر (ص) به تبیین آیات برای ناس موظف شدند و همزمان با آن، روش و راه‌های تفسیر هم از پیامبر(ص) آموخته شد.
عضو هیئت مدیره انجمن قرآن پژوهی حوزه و رئیس اسبق این انجمن با بیان اینکه اصحاب پیامبر(ص) تا از مراد آیات نازل شده مطلع نمی‌شدند سراغ آیات دیگر نمی‌رفتند تصریح کرد: بعد از دوره پیامبر(ص) تا امروز نیز مجموعه روش‌های تفسیری از بیانات پیامبر و ائمه نوشته شده که هر کدام روش و قاعده خاص خود را دارد.
وی با اشاره به بحث وجود تفسیری مدون از پیامبر(ص) و صحابه خاص ایشان افزود: اگر مراد از تفسیر مدون این است که پیامبر و صحابه تمامی آیات قرآن را تفسیر کرده‌اند در راس صحابه امام علی (ع) همه آیات قرآن را تفسیر کردند و بیان پیامبر و صحابه‌ای مانند امام علی(ع) براساس اعتقاد شیعه در مورد قرآن انجام شده است.
استاد حوزه و دانشگاه با بیان اینکه اهل سنت معتقدند که پیامبر به تفسیر آیات نمی‌پرداختند مگر زمانی که صحابه از ایشان سؤال می‌کردند بیان کرد: زیرا آیات برای آنان مفهوم بوده است، ولی ما مهمترین وظیفه پیامبر(ص) را تبیین و شرح آیات می‌دانیم و به خصوص پیامبر این کار را برای اصحاب خاص خود مانند امام علی(ع) انجام دادند.
وی افزود: عموم، متقاضی این مسئله نبودند بنابراین پیامبر برای امام علی و ایشان نیز برای برخی صحابه دیگر مانند ابن عباس بیان می‌کردند ضن اینکه در مرتبه والاتر، معارف قرآنی به ائمه(ع) بعدی منتقل می‌شد.
مودب افزود: مصحفی از امام علی (ع) در تاریخ نقل شده است که ایشان به تفسیر آیات و نوشتن قرآن براساس ترتیب نزول پرداختند، ولی اینکه ما امروز تفسیر مکتوبی از آن دوره داشته باشیم چنین نیست و تنها تفسیر آیات به املاء ائمه (ع) توسط برخی شاگردانشان، روایت شده است.
این قرآن‌پژوه و نویسنده آثار متعدد قرآنی با بیان اینکه اولین تفسیر کامل مدون در شیعه از شیخ طوسی است عنوان کرد: قبل از وی نیز تفاسیری وجود داشته است، اما چیز مدون و مکتوبی به ما نرسیده است.
مودب با بیان اینکه پایه مکاتب تفسیری توسط پیامبر و ائمه (ع) مدون و پایه‌ریزی شده است اظهار کرد: مبنای پیامبر(ص) در تفسیر قرآن، تفسیر آیه به آیه قرآن کریم بوده است که تفسیر قرآن به قرآن ماخوذ از این روش است البته برخی آیات را هم ایشان با بیان خود تفسیر می‌کردند که تفسیر روایی نیز برگرفته از این روش است.
این قرآن‌پژوه اظهار کرد: گاهی به نقش عقل و خرد و تدبر در فهم آیات قرآن از سوی بزرگان دینی تاکید می‌شده است که در واقع باعث ایجاد روش عقلی در تفسیر قرآن شده است اگرچه این روش تا دوره امام باقر و امام صادق(ع) رونق چندانی نداشته است، ولی در این دوره با رشد مکاتب فقهی و فکری دیگر در فضای جامعه اسلامی آرام آرام مکاتب تفسیری نیز تنوع و توسعه پیدا کردند.
استاد دانشگاه قم با بیان اینکه در میان اشاعره، بیشتر روش تفسیر روایی دنبال شد عنوان کرد: البته به طو کلی در اهل سنت دو گروه معتزلی‌ها و اشاعره به بحث تفسیر پرداختند، ولی معتزلی‌ها، خردگرایانه‌تر وارد این مباحث شده‌اند و دعوای فکری میان این دو گروه در تاریخ مشهور است که یکی بر روایات در تفسیر تاکید زیادی دارد و دیگری بر عنصر خرد و عقل برای فهم دین جایگاه برجسته قائل شده است.
مودب بیان کرد: در میان شیعه نیز گرایشات مختلف وجود داشته است، اما شاکله روش‌های تفسیری بر این مسئله استوار است که هیچ مکتب فکری به تنهایی نمی‌تواند پاسخگوی مراد‌های قرآن کریم باشد و باید همه این روش‌ها در کنار همدیگر به تفسیر قرآن بپردازند.
جایگاه عقل در مناظرات امام رضا (ع)
وی افزود: اگر نگاهی به مناظرات امام رضا(ع) با مخالفان مذهب تشیع و راهبران ادیان دیگر بپردازیم می‌بینیم که ایشان در این مناظرات استشهاد و استناد ویژه‌ای به آیات قرآن داشتند همچنین با اشاره به روایات رسیده از معصومین(ع) به این نتیجه می‌رسیم که مکتب تفسیری تشیع، جامع است و عقل و روایت و قرآن، در آن محور است و همه متناسب با جایگاه و ظرفیت خود مورد استفاده قرار می‌گیرد.
این قرآن‌پژوه ادامه داد: در دوره معاصر، تفسیر المیزان بارزترین تفسیر شیعه است که نگاهی جامع به مسئله تفسیر داشته و از تفسیر قرآن به قرآن، روایات و عقل در تفسیر به خوبی بهره گرفته است؛ یعنی ضمن اهتمام ویژه به قرآن، به روایات هم توجه کرده و همزمان از عقل نیز بهره برده است.
این استاد حوزه و دانشگاه بیان کرد: ایشان همچنین در تفسیر البیان، نقش روایات را مورد توجه قرار داده‌اند البته ایشان معتقد هستند که گویایی خود قرآن کریم بیشتر است.
وی با بیان اینکه در آیات تعبدی بیشتر باید به سراغ روایات برویم تصریح کرد: در آیات اعتقادی و کلامی که به توحید و نبوت و معاد می‌پردازند بیشتر باید از مکاتب عقلی بهره ببریم؛ لذا در بحث تفسیر آیات قرآن، دسته‌بندی وجود دارد و بری هر بخشی از آیات، روش خاصی وجود دارد که استفاده از تمامی این روش‌ها، شکل‌دهنده روش جامع تفسیری است.
مودب بیان کرد: نکته دیگر در بحث مکاتب تفسیری این است که ما باید به اختلافات مفسران توجه کنیم و آن را مورد مداقه قرار دهیم، زیرا اختلاف در فهم کلی آیات، مراد نیست بلکه در مسائل جزیی و تطبیق آیات بر مصادیق است که اختلاف میان مفسران ایجاد می‌شود؛ مثلا در بحث اولی‌الامر، کلیت مسئله مورد تایید است، ولی در مصداق اولی الامر است که میان مفسران شیعه و سنی اختلاف ایجاد می‌شود.
استاد حوزه و دانشگاه اظهار کرد: تفسیر مدونی از پیامبر و ائمه به ما نرسیده است و اولین تفسیر مدون را در قرن پنجم سراغ داریم و از قرن پنجم تا دهم نیز دوره افول علوم اسلامی اعم از حدیث و کلام و ... بوده و متون بسیاری گم و نابود شدند مثلا تفسیر عیاشی را داشته‌ایم که گم شده است و یا علی بن ابراهیم که آن هم دستخوش تغییراتی شده و تماما به دست ما نرسیده است.
مودب بیان کرد: یکی دیگر از علت اختلافات تفسیری میان مفسران و مکاتب تفسیری، اختلافات اجتهادی است و هر فردی نیز از روش و فهم خود در تفسیر بهره می‌برد و این امر هم طبیعی است و شبیه آراء مختلف پزشکان است که در مورد یک بیماری و درمان آن ممکن است روش‌های مختلفی را داشته باشند، چون تشخیص متفاوتی از دیگران دارند.
عضو هیئت مدیره انجمن قرآن‌پژوهی با بیان اینکه مفسر به دنبال کشف مراد خداوند است و نه متن که در هرمنوتیک بحث می‌شود اظهار کرد: در این موضوع سؤالاتی مطرح است از جمله اینکه خداوند یک یا دو اراده از این آیه داشته و آیه در بیان اخلاق است و یا احکام و ... و نحوه پاسخ به این سؤالات سبب اختلافات میان مفسران است.
این محقق و قرآن‌پژوه تاکید کرد: امام زمان (عج) که تشریف بیاورند یا در دوره معصومین (ع)، اختلافات در کمترین میزان هست و به اندک می‌رسد و امام نه تنها مراد ظاهری آیات را بیان می‌فرمایند بلکه باطن قرآن نیز تبیین می‌شود.
وجود میراث گرانقدر روایات در کنار آیات قرآن
مودب با بیان اینکه در کتاب روش‌های تفسیری خود ۱۲۰ روش تفسیری را بیان کرده است عنوان کرد: ما امروز با میراث گرانقدری از روایات در کنار خود آیات قرآن و عقل مواجه هستیم که این میراث توسط مفسران گرانقدر بیان شده و تا حدودی در دست ما قرار دارد و عمدتا مراد الهی با وجود این ذخائر کشف می‌شود اگرچه در تطبیق به خصوص در جامعه معاصر تفاوت نظر وجو دارد.
وی تاکید کرد: مفسرانی هستند که به روایات بهای زیادی می‌دهند و از آن کمک می‌گیرند و برخی کمتر به روایات توجه دارند، ولی نقاط مشترک میان مکاتب تفسیری بسیار زیاد است و در مجموع مکاتب تفسیری‌ای که از عقل، روایات و آیات کمک گرفته‌اند، معتبرتر هستند.
این محقق و قرآن‌پژوه حوزه علمیه اظهار کرد: مفسرانی که دنبال کار‌هایی مانند تفسیر علمی قرآن کریم رفته‌اند بیشتر دچار لغزش شده و از روش‌های معتبر دور افتاده‌اند، زیرا علمی که خودش هنوز وضعیت ثابتی ندارد نمی‌تواند مورد قضاوت قرار گیرد.
مودب بیان کرد: در طول تاریخ تفسیر شیعه، مفسران شیعه تلاش‌های وافری برای فهم آیات قرآن داشته‌اند و تفاسیری که متناسب با آیات از روش‌های مختلف بهره‌مند شده‌اند از جامعیت بیشتری نیز برخوردار بوده و هستند که نمونه بارز آن در دوره معاصر، تفسیر المیزان است و تفاسیر اهل سنت نیز هر کدام گرایش به روش‌های مختلف داشته‌اند موفق‌تر عمل کرده‌اند.
انتهای پیام
مودب با بیان اینکه در کتاب روش‌های تفسیری خود ۱۲۰ روش تفسیری را بیان کرده است عنوان کرد: ما امروز با میراث گرانقدری از روایات در کنار خود آیات قرآن و عقل مواجه هستیم که این میراث توسط مفسران گرانقدر بیان شده و تا حدودی در دست ما قرار دارد و عمدتا مراد الهی با وجود این ذخائر کشف می‌شود اگرچه در تطبیق به خصوص در جامعه معاصر تفاوت نظر وجو دارد.
وی تاکید کرد: مفسرانی هستند که به روایات بهای زیادی می‌دهند و از آن کمک می‌گیرند و برخی کمتر به روایات توجه دارند، ولی نقاط مشترک میان مکاتب تفسیری بسیار زیاد است و در مجموع مکاتب تفسیری‌ای که از عقل، روایات و آیات کمک گرفته‌اند، معتبرتر هستند.
این محقق و قرآن‌پژوه حوزه علمیه اظهار کرد: مفسرانی که دنبال کار‌هایی مانند تفسیر علمی قرآن کریم رفته‌اند بیشتر دچار لغزش شده و از روش‌های معتبر دور افتاده‌اند، زیرا علمی که خودش هنوز وضعیت ثابتی ندارد نمی‌تواند مورد قضاوت قرار گیرد.
مودب بیان کرد: در طول تاریخ تفسیر شیعه، مفسران شیعه تلاش‌های وافری برای فهم آیات قرآن داشته‌اند و تفاسیری که متناسب با آیات از روش‌های مختلف بهره‌مند شده‌اند از جامعیت بیشتری نیز برخوردار بوده و هستند که نمونه بارز آن در دوره معاصر، تفسیر المیزان است و تفاسیر اهل سنت نیز هر کدام گرایش به روش‌های مختلف داشته‌اند موفق‌تر عمل کرده‌اند.
انتهای پیام
