امکان معرفی دعا به عنوان دانشی مستقل

گروه حوزه‌های علمیه ــ عضو تحریریه مجله دانش‌ها و آموزه‌های قرآن و حدیث در یادداشتی تأکید کرد: مجموعه ابعاد بررسی شده در مورد دعا همچنین مقایسه آن با علوم قرآن و علوم حدیثی نشان می‌دهد که دعا می‌تواند به عنوان یک دانش در مجموعه معارف دینی معرفی شود.

به گزارش ایکنا؛ متن یادداشت حجت‌الاسلام انجم‌شعاع، عضو تحریریه مجله دانش‌ها و آموزه‌های قرآن و حدیث، درباره امکان معرفی دعا به عنوان دانشی مستقل به شرح زیر است:

دانش دعا اصطلاحی است درباره مسائلی مرتبط با شناخت دعا و شئون مختلف آن و هدف آن شناخت همه شئون مربوط به دعا اعم از مفهوم، آداب، ادبیات، توضیح صورت و محتوا است؛ البته این تعریف هنوز تکمیل نشده و وقتی که علم دعا کاملاً ایجاد شد، حوزه، حدود و ثغور آن را می‌توان تحت یک تعریف گنجاند.

قابلیت دانشی دعا

هر دانشی از داده‌ها و ساختار و هدف مشخصی تشکیل شده است. به نظر می‌رسد که دعا به خاطر خصوصیت‌های ویژه‌اش قابلیت دانش بودن را دارد؛ با دقت کردن در اطلاعاتی که ما در مورد دعا می‌توانیم پیدا کنیم، آموزه‌های دعایی ویژگی‌هایی مانند داده‌های بسیار و قابلیت ساختاردهی بر اساس دانش را دارند.

در مورد داده‌های فراوان این دانش باید گفت که وجود کتب ادعیه بسیار با دعاهای فراوان؛ وجود دعاهای فراوان در کتب اصلی شیعه؛ وجود کتاب‌های مستقل ادعیه مانند کتب شیخ طوسی، ابن طاووس و کفعمی؛ وجود کتب بسیار با محوریت دعا در کتابخانه‌ها(مثلا فقط در کتابخانه ملی حدود 2500 کتاب با موضوع دعا وجود دارد)؛ قابلیت بیشترشدن مانند ساخت دعای غیر ماثور یا ترکیب آن مویداتی بر موضوع نخست است.

قابلیت ساختاردهی بر اساس دانش

تاکنون دعاهای موجود از اهل بیت علیهم السلام بر اساس کاربرد آن سامان دهی شده‌اند. این تقسیم‌بندی در جای خودش خوب است ولی این قابلیت را دارند که بر اساس دانش دعا تقسیم شوند. یعنی موضوعات و داده‌های موجود با این حجم بسیار فراوان باید تحت یک ساختار و سازمانی در بیایند. پس دانش دعا هم به خاطر فراوانی داده‌های معارفی که از منابع استخراج شده‌اند و هم به خاطر قابلیت ساختاردهی، می‌تواند شکل بگیرد. روشی که ما استفاده می‌کنیم، ساختاردهی بر اساس موضوع است. یعنی موضوعات دعایی را استخراج و آن‌ها را در قالب سرفصل‌هایی ارائه کردیم. البته روش‌های دیگری مانند نمایه‌زنی هم وجود دارد که می‌توان با استفاده از آن گزاره‌هایی که در منابع دعایی وجود دارد ( گزاره‌های منبعی) را تبدیل به گزاره‌های معارفی و علم دعا را از آن استخراج کرد.

سرفصل‌های دانش دعا

این سرفصل‌های کلی در 14 عنوان قابل ارائه است:

1- مفهوم‌شناسی

الف: مفهوم دعا

ب: مفهوم‌شناسی مشابهات دعا

2- مبانی دانش دعا

3- گونه‌های دعا

الف: دسته‌بندی بر اساس صدور

ب: دسته‌بندی بر اساس محتوا

4- آداب دعا

الف: ادب خواننده

ب: ادب خواندن

ج: ادب نگاشتن

5- ادبیات دعا

الف: فصاحت دعا

ب: بلاغت ادعیه

6- فهم دعا

7- مبانی معرفتی دعا

8- رابطۀ دعا با دانش‌های دیگر

الف: دعا و علوم اسلامی

ب: دعا و دانش‌های نوین

9- دعا و قرآن

10- دعا و اهل‌ بیت (علیهم‌ السلام)

11- تاریخ دعا

الف: تاریخ عمومی دعا

ب: دعا در اسلام

ج: دعا در سایر ادیان و مذاهب

12- نگارش‌های دعا

الف: منبع‌شناسی دعا

ب: صحیفۀ سجّادیه

13- نقد و آسیب‌شناسی دعا

الف: آسیب‌های روشی

ب: آسیب‌های اعتباری دعا

ج: آسیب‌های بهره‌گیری از دعا

د: آسیب‌های پیرامونی

14- نیازهای عرصۀ دعا

مقایسه دانش دعا و علوم قرآن

در علوم قران این موارد بیان شده است: تعریف قرآن، اسماء و صفات قرآن، فرق بین قرآن و احادیث قدسی و احادیث نبوی و...؛ در دانش دعا پرداختن به این موارد نیاز است: مفهوم‌شناسی، مفهوم ذکر و زیارت و ادب و لعن و نفرین و خطبه و حمد و حرز و استعاذه و طب و طلب و رجز و سوال و... و فرق این‌ها با دعا.

ساختار ارائه‌شده

ساختار بسیاری از کتب علوم قرآن شامل این موارد است: مواردی مثل: وحی، مکی و مدنی، نزول قرآن، گردآوری قرآن، تفسیر و مفسرین، محکم و متشابه، اعجاز قرآن و ...؛ در دانش دعا نیاز است به این سرفصل‌ها پرداخته شود: مبانی دانش دعا، گونه‌های دعا، آداب دعا، فصاحت و بلاغت دعا، تاریخ دعا و نگارش‌های دعا که هر کدام از این موارد خود ریز موضوعاتی دارند.

مقایسه بین دانش دعا و علوم حدیث

در علوم حدیث مواردی مثل کتابت حدیث، کتاب‌های حدیثی شیعه، اصول اربعمائه، جوامع روایی متقدم و متاخر و...؛ در دانش دعا پرداختن به این موارد نیاز است: 1- منبع‌شناسی دعا( نگارش‌های دعایی دوران معصومان، سبک‌شناسی گرد‌آوری دعا در منابع مکتوب، 2. تحلیل صحیفه‌های منتسب به معصومان علیهم‌ السلام و...) 3- صحیفه سجادیه (شناخت تحلیلی و اعتبارسنجی صحیفۀ سجّادیه، کتاب‌شناسی شروح صحیفۀ سجّادیه، گونه‌شناسی کتاب‌های پیرامونی صحیفۀ سجّادیه).

همچنین ساختار اغلب کتب علوم حدیث شامل؛ تاریخ حدیث، رجال حدیث، غریب الحدیث، درایه الحدیث، علل الحدیث، فقه الحدیث، جرح و تعدیل و ... است و ساختار مورد نیاز در دانش دعا شامل؛ تاریخ دعا، نگارش‌های دعا، نقد و آسیب‌شناسی دعا، نیازهای عرصه دعا، رابطه دعا با دانش‌های دیگر و... است.پس دعا هم به صورت نظری(به خاطر گستردگی آموزه‌ها و قابلیت سامان‌دهی) و هم به صورت تطبیقی ( با علوم حدیث و علوم قرآن) قابلیت دانش بودن را دارد.

چند نکته در مورد وضعیت فعلی دانش دعا

1- برخی کتب مستقل به جمع‌آوری ادعیه در ساختارهای گوناگون پرداخته‌اند؛ مثلا جَمالُ الأُسْبوع بِکَمالِ العَمَلِ الْمَشروع تألیف سید علی بن طاووس حلی، متوفای ۶۶۴ق در موضوع ادعیه و اعمال مأثوره در هر هفته است؛ نهج الدعا دارالحدیث سعی بر جمع‌آوری ادعیه ماثور و تقسیم بندی آن نموده است؛ کتاب‌های کوچک مانند ادعیه جمعه و... به ادعیه خاص اشاره کرده است همچنین برخی کتاب‌ها به صورت غیر مستقل به دعا و توضیح لفظی و اطلاعات کلی در مورد آن پرداخته‌اند؛ مثلا باب اول منهاج الصلاح علامه حلی به «ماهیه الدعا و فضله» اختصاص داده است. بنابراین منظور ما از تدوین دانش دعا صرف شعار نیست. برخی شاید به صورت شعاری بگویند که دعا یک دانش است ولی تا حالا کسی نگارشی به عنوان «علوم دعا» یا «دانش دعا» تولید نکرده است.

فایده دانش شدن دعا

1- دسترسی آسانتر به گزاره‌های دانشی دعا

2- پیشرفته شدن و زیاد شدن اطلاعات جنبی مانند آسیب‌های وارد بر دعا و تاریخ دعا و نیاز به جمع‌آوری این اطلاعات زیر یک عنوان دانشی

3- آسانی آموزش و پژوهش در عرصه‌های مختلف دعا

4- استفاده تخصصی از دعا ( استفاده کنونی ما عمومی است. وقتی دعا دانش شود، می‌دانیم برای درک این قسمت از دعا باید به کدام بخش علم دعا رجوع کنیم. بسیاری از کتب ادعیه ترتیب مناسب در ارائه مطالب ندارند. لذا ایجاد مراکز تخصصی کار بر روی دعا ( مثلا مرکز تخصصی دعا) ضرورت دارد.

5- استفاده بهینه از دعا؛ وقتی بر اساس ملاک‌هایی که از دانش دعا به دست می‌آید بدانیم کدام دعا صحیح است یا کدام دعا معتبر است یا کدام دعا با چه ملاک‌هایی معتبر است، می‌توانیم بهتر از دعا استفاده کنیم.

6 ـ سامان‌دهی فعالیت‌های مرتبط با دعا

7- بیشتر دعاها در آثار شیعه است. بیشتر ادعیه از اهل بیت علیهم السلام رسیده است. دعاهای بسیاری از ادیان و مذاهب قابل مقایسه با شیعه نیستند. با دانش شدن موضوع دعا، قطعا در گسترش اندیشه شیعی گام برداشته می‌شود.

8- معلوم شدن جایگاه دعا در اسلام. الان معلوم نیست دعا کجا است؟ علوم و معارف حدیث یا علوم و معارف قرآن و حدیث؟ ولی واقعاً کجاست؟ چرا مثل فقه ما دانش مستقلی برای دعا نداریم؟ چرا مثل کلام دانش مستقلی نداریم؟.

9- برخی فکر می‌کنند که دعا فقط برای درخواست حاجت است ولی دانش دعا نشان می‌دهد که دعا در درون خودش محتوای خیلی خاص و کاربردی و عمیقی دارد که نه تنها گزاره های معنوی و بلکه دانشی بزرگ است.

10- رده‌بندی دعا: در هنگام تقسیم بندی دعا، بسیاری نمی‌دانند که دعا و کتب آن دقیقا از چه چیزی تشکیل شده است لذا گاهی رده‌های غیر تخصصی را برای دعا ذکر می‌کنند یا برخی سایت ها هنگام ذکر کتاب‌های دعای شیعه می‌گویند «مجموعه ادعیه» و نمی‌گویند کتاب‌های دانش دعا مانند فقه و کلام و... چون دانش دعا و ساختار آن وجود ندارد. اگر این دانش تدوین شود رده‌های زیرین آن نیز تشکیل خواهد شد.

راه دانش شدن دعا

همانگونه که هر دانشی از داده‌ها و ساختار تشکیل شده است، دانش دعا نیز از این سه مرحله می‌تواند به دانش تبدیل شود:

1- شناسایی سرفصل‌های دانش دعا

2- پیدا کردن ریز موضوعات زیرمجموعه‌ای (ما حدود 500 ریز موضوع را یافتیم ولی کامل نیست و قابلیت ارتقا دارد.)

3- ارائه مطلب در قالب‌های مختلف مانند مقاله و پایان‌نامه و کتاب و... برای این ریزموضوعات.

انتهای پیام

گزارش خطا

برچسب ها: قرآن ، ایکنا ، دعا ، دانش ، یادداشت ، حوزه ، قم