موضوع فیلم «قسم» در رویه قضایی عمومیت ندارد/ مرری بر کاربردهای قسامه
گروه هنر ــ موضوع فیلم «قسم» در رویه قضایی دادگاه‌های ایران عمومیت ندارد و در موارد خاص استفاده می‌شود و از لحاظ اولویت‌بندی ادله اثبات جرم، قسامه در مرتبه آخر قرار می‌گیرد.
ایکنا ــ مفهوم قسامه چیست؟
واژه قسامه 84 مرتبه در قانون مجازات اسلامی آمده است. بر پایه ماده 160 قانون مجازات اسلامی مصوب 1392 ادله اثبات جرم عبارت است از: اقرار، شهادت، قسامه و سوگند در موارد مقرر قانونی و علم قاضی . در ادامه ماده 313 همین قانون، قسامه را این گونه تعریف کرده است. قسامه عبارت از سوگندهایی است که در صورت فقدان ادله دیگر غیر از سوگند منکر و وجود لوث، شاکی برای اثبات جنایت عمدی یا غیرعمدی یا خصوصیات آن و متهم برای دفع اتهام از خود اقامه می‌کند. البته باید اشاره شود که این تعریف یک نقص دارد. نقص این تعریف اشاره نکردن به خویشاوندان مرد است؛ زیرا قسامه سوگندهایی است که از طرف شاکی یا متهم یا خویشاوندان ذکور آن‌ها (طبق ماده 336) ادا می‌شود و نباید تصور کرد که در قسامه فقط خود شاکی و متهم قسم می‌خورند.
ایکنا ــ از قسامه در چه مواردی استفاده می‌شود؟
از قسامه برای اثبات یا نفی قصاص و دیه در موارد لوث استفاده می‌شود. در فقه به ضرب و جرح، جنایات گفته می‌شود. در جنایاتی که متهم سوگند یاد می‌کند که کاری نکرده ولی شواهد علیه وی است اما دلیلی وجود ندارد که از قسامه برای اثبات قصاص یا دیه یا نفی قصاص و دیه استفاده می‌شود. پس کاربرد قسامه فقط در جنایات است یعنی سایر جرایم با قسامه ثابت نمی‌شوند. در جنایات، هم می توان از قسامه برای اثبات گناهکاری و هم اثبات بی‌گناهی استفاده کرد و هم اثبات خصوصیات جنایت یعنی عمدی یا غیرعمدی بودن جنایت.
ایکنا ــ اگر ادله دیگری باشد، می‌توان به قسامه هم استناد کرد؟
از لحاظ اولویت‌بندی ادله اثبات جرم، قسامه در مرتبه آخر قرار می گیرد. کما اینکه ماده 213 قانون مجازات اسلامی مقرر داشته «در تعارض سایر ادله با یکدیگر اقرار بر شهادت شرعی ، قسامه و سوگند مقدم است. همچنین شهادت شرعی بر قسامه و سوگند تقدم دارد.» پس از لحاظ سلسله مراتب ادله، قسامه در درجه پایین‌تری نسبت به اقرار و شهادت شرعی قرار دارد و همان طور که ماده 313 تصریح می‌کند در صورت فقدان ادله دیگر توسل به قسامه جایز است.
ایکنا ـ چه زمانی لوث محقق می‌شود؟
همان گونه که گفته شد ماده 313 توسل به قسامه را در مورد فقدان دلایل دیگر و وجود لوث جایز می‌داند. ماده 314 در تعریف لوث مقرر می‌کند که لوث عبارت است از وجود قرائن و اماراتی که موجب ظن قاضی به ارتکاب جنایت یا نحوه ارتکاب آن از جانب متهم می‌شود. ماده 316 نیز مقام قضایی را موظف کرده است که در صورت استناد به قسامه قرائن و امارات موجبات لوث را در حکم خود ذکر کند.
در مورد مصادیق لوث ماده 239 قانون مجازات اسلامی مصوب 1370 به مواردی مثل شهادت یک شاهد، شهادت طفل ممیز مورد اعتماد، یافت شدن مقتول در محل تردد یا سکونت اشخاص معین به عنوان مصادیق تمثیلی لوث اشاره کرده بود. ولی با توجه به ماده 314 قانون مجازات مصوب 1392 می‌توان گفت مصادیق لوث در حال حاضر حصری نیست و کلیه قرائن و اماراتی که برای قاضی ظن به ارتکاب جنایت از جانب متهم ایجاد کند از مصادیق لوث محسوب می‌شود.
ایکنا ـ آیا استفاده از قسامه در رویه قضایی ایران عمومیت دارد؟
با توجه به تعریف و کاربرد قسامه و لوث پاسخ این سؤال منفی است و استفاده از قسامه در پرونده‌های خاص است، مثلاً در سال 84 یک مورد قتل از نوع لوث اتفاق افتاده بود که هیئت قضات برای پرونده یك قاضی متهم به قتل همسر سومش رأی به مراسم قسامه دادند. این قاضی كه احمد نام داشت متهم بود بعد از اینكه با دختر نوجوانی در شهرستان سلماس ازدواج كرد به دلیل اختلافاتی كه با او داشت با شلیك گلوله وی را به قتل رساند. پرونده اتهامی وی شهریورماه سال 84 و زمانی تشكیل شد كه احمد همسرش را به بیمارستان رساند و ادعا كرد این زن با اسلحه او خودكشی كرده است. زن نوجوان كه مریم نام داشت و در كما به سر می‌برد دقایقی بعد از اینكه به بیمارستان رسانده شد جان باخت و خانواده او، دامادشان را به عنوان قاتل فرزندشان معرفی كردند. در این پرونده همه قرائن به ضرر متهم بود. مثلاً همسران قبلی متهم علیه وی شهادت دادند که بسیار شکاک و خشن بوده است. کارشناسان اسلحه نظر داده بودند که گلوله از فاصله 30 تا 70 سانتی‌متری به مقتول شلیک شده است و مقتول نمی توانسته از این فاصله خودش را هدف گلوله قرار دهد. ضمن اینكه چون گلوله از صورت و نزدیك بینی به زن جوان شلیك شده او خودكشی نكرده و فردی دیگر وی را به قتل رسانده است. با اینکه متهم در خانه دوربین مداربسته كار گذاشته بود ولی صحنه مرگ زن جوان از حافظه دوربین مداربسته پاك شده بود. در نهایت دادگاه کیفری یک استان تهران رأی به قصاص داد که محکوم علیه به حکم اعتراض می‌کند و دیوان عالی کشور رأی را نقض می‌کند و پرونده به شعبه همعرض دادگاه کیفری یک می‌رود و مجدداً از کارشناسان اسلحه در مورد امکان خودکشی استعلام می‌شود که این طور نظر می‌دهند «خودزنی متوفی به قصد خودكشی یا حتی به صورت سهوی منتفی است و در مجموع از نظر هیئت كارشناسان معاونت مبارزه با جرایم جنایی امكان خودكشی در این پرونده وجود ندارد.» بعد از پایان جلسه محاكمه هیئت قضات وارد شور شدند و اعلام كردند با توجه به اینكه مدارك كافی برای صدور حكم قصاص وجود ندارد و خانواده مقتول هم بر گناهكار بودن دامادشان اصرار دارند بنابراین برای روشن شدن موضوع باید مراسم قسامه برگزار شود به این ترتیب خانواده مقتول 50 نفر از اقوام مرد خود را به دادگاه معرفی کردند که قسم یاد کنند مریم خودکشی نکرده بلکه از سوی شوهرش به قتل رسیده است.
ایکنا ـ آیا زنان هم در قسامه می‌توانند سوگند یاد کنند؟
اگر زن در مقام شاکی یا متهم باشد بله ولی به عنوان خویشاوند پاسخ منفی است. ماده 336 قانون مجازات اسلامی مقرر داشته نصاب قسامه در اثبات قتل عمدی، سوگند پنجاه مرد از خویشاوندان و بستگان مدعی است. البته با تکرار سوگند قتل ثابت نمی‌شود. ولی سوگند شاکی، خواه مرد باشد خواه زن، جزء نصاب محسوب می‌شود.
در صورتی که شاکی از متهم درخواست اقامه قسامه کند، متهم باید برای برائت خود، اقامه قسامه کند که در این صورت باید حسب مورد به مقدار نصاب مقرر اداکننده سوگند داشته باشد. اگر تعداد آنان کمتر از نصاب باشد، سوگندها تا تحقق نصاب از سوی آنان یا خود او تکرار می‌شود و با نداشتن اداکننده سوگند، خود متهم، خواه مرد باشد خواه زن، همه سوگندها را تکرار می‌کند و تبرئه می‌شود.
ایکنا ـ اگر حد نصاب افراد قسم‌خورنده به 50 نفر نرسد، چند نفر می‌توانند دو بار سوگند یاد کنند؟
پاسخ این سؤال بستگی به این دارد که از قسامه برای اثبات یا نفی قتل استفاده می‌کنیم یا سایر جنایات. به طور کلی قسامه قتل با قسامه جنایات (جراحات) چند تفاوت دارند: 1- از لحاظ تعداد سوگند: در قتل عمدی نصاب قسامه 50 قسم (ماده 336) و در قتل‌های غیرعمدی یعنی شبه‌عمد و خطای محض 25 قسم است (ماده 455). در حالی که در جنایات طبق ماده 456 میزان قسم با توجه به میزان دیه متفاوت است، مثلاً جنایتی که موجب دیه کامل باشد با 6 قسم ثابت می‌شود.
2- از لحاظ تکرار سوگند از سوی شاکی و متهم: در قسامه قتل شاکی یا متهم (خود) می‌توانند یکی از سوگندخورندگان باشند(ماده 337) گفته سوگند شاکی، خواه مرد باشد خواه زن، جزء نصاب محسوب می‌شود. ولی نمی‌تواند قسم را تکرار کند. ماده 336 گفته با تکرار سوگند از سوی شاکی یا خویشاوندان وی، قتل ثابت نمی‌شود. ولی متهم می‌تواند برای تبرئه خود از قتل سوگند را تکرار کند. طبق ماده 338 در صورتی که شاکی از متهم درخواست اقامه قسامه کند، متهم باید برای برائت خود، اقامه قسامه کند که در این صورت باید حسب مورد به مقدار نصاب مقرر، اداکننده سوگند داشته باشد. اگر تعداد آنان کمتر از نصاب باشد، سوگندها تا تحقق نصاب، از سوی آنان یا خود او تکرار می‌شود و با نداشتن اداکننده سوگند خود متهم، خواه مرد باشد خواه زن، همه سوگندها را تکرار می‌کند و تبرئه می‌شود پس برای تبرئه از اتهام قتل، متهم می‌تواند خود یا خویشاوندانی که برای سوگند آورده قسم را تکرار کنند تا به حد نصاب برسد.
(ماده 456) گفته در جنایت بر اعضا و منافع اعم از عمدی و غیرعمدی درصورت لوث و فقدان ادله دیگر غیر از سوگند منکر، مجنی‌علیه می‌تواند با اقامه قسامه به شرح زیر جنایت مورد ادعا را اثبات و دیه آن را مطالبه کند. در صورت نبودن نفرات لازم، مجنی‌علیه، خواه مرد باشد خواه زن، می‌تواند به همان اندازه قسم را تکرار کند. لکن حق قصاص با آن ثابت نمی‌شود. اگر مدعی به ترتیب فوق،اقامه قسامه نکند، می‌تواند از مدعی‌علیه مطالبه قسامه کند و در این صورت مدعی‌علیه با قسامه تبرئه می‌شود. پس در قتل شاکی نمی تواند تکرار قسم کند ولی در جراحات می‌تواند تکرار کند و دیه بگیرد.
3- از حیث اثبات قصاص: در قسامه قتل در صورتی که سوگند با نصاب و شرایط آن کامل باشد قصاص ثابت می‌شود ولی در جراحات با قسامه فقط دیه ثابت می‌شود. ماده 456 تصریح می‌کند که مجنی‌علیه در جنایت بر اعضا می‌تواند با اقامه قسامه جنایت مورد ادعا را اثبات و دیه آن را مطالبه کند لیکن حق قصاص با آن ثابت نمی‌شود.
ایکنا ــ در صورت حصول لوث چه اقداماتی صورت می‌گیرد؟
در صورت حصول لوث، نخست از متهم، مطالبه دلیل بر نفی اتهام می‌شود. اگر دلیلی ارائه شود، نوبت به قسامه شاکی نمی‌رسد و متهم تبرئه می‌شود. در غیر این صورت با ثبوت لوث، شاکی می‌تواند اقامه قسامه یا از متهم درخواست قسامه کند. اگر شاکی اقامه قسامه نکند و از مطالبه قسامه از متهم نیز خودداری ورزد، متهم در جنایات عمدی با تأمین مناسب و در جنایات غیرعمدی بدون تأمین آزاد می‌شود، لکن حق اقامه قسامه یا مطالبه آن برای شاکی باقی می‌ماند. در مواردی که تأمین گرفته می‌شود حداکثر سه ماه به شاکی فرصت داده می‌شود تا اقامه قسامه یا از متهم مطالبه قسامه کند و پس از پایان مهلت از تأمین اخذ شده رفع اثر می‌شود. اگر شاکی از متهم درخواست قسامه کند و وی حاضر به قسامه نشود به پرداخت دیه محکوم می‌شود و اگر اقامه قسامه کند، تبرئه می‌شود و شاکی حق ندارد برای بار دیگر با قسامه یا بینه، دعوی را علیه او تجدید کند. در این مورد متهم نمی‌تواند قسامه را به شاکی رد کند.
گفت‌وگو از مینا حیدری
انتهای پیام
