Китобат муҳимтарин падидаи маърифатӣ аст, ки тамаддуни исломӣ ба башарият ато кардааст.
Ба гузориши шабакаи хабарии “Ал-Ҷазира”, дар гузорише, ки Муҳаммад Ал-Мухтор Аҳмад навишта аст, саноӣ навиштан ва нусхабардории китобҳои исломӣ ва улуми мухталиф дар садаҳои аввал пас аз зуҳури Исломро таҳқиқ кардааст. Тарҷумаи қисми якуми ин гузориш чунин аст:
Абулфараҷ Муҳаммад ибни Исҳоқ Ал-Бағдодӣ, маъруф ба Ибни Надим (384.ш/995 мелодӣ) дар китоби «Ал-Феҳрист» иқтибоси оварда аст, ки файласуфи насронӣ Яҳё бин Адди Ал-Мантиқӣ (364ш/975 мелодӣ) гуфтааст: «Ду нусхаи тафсирии Табарӣ дорам, онҳоро нусхабардорӣ намуда, ба назди подшоҳон бурдам. Ман китобҳои бешумори диншиносонро низ навиштаам.
Ин хабар метавонад хеле аҷиб бошад. Аммо ба он ишора мекунад, ки саноати илму дониш дар тамаддуни исломӣ ба як қудрати бузург расида ва ҳатто барои ғайримусулмонон низ дастрас шудааст, ҳарчанд ин масъала ба дини Ислом ва тафсири Қуръони Карим рабт дорад.
Падидаи китобат ва хаттотӣ - ё саноати нашри китоб дар ҷомеъаҳои исломӣ - яке аз муҳимтарин падидаҳои маърифатие аст, ки тамаддуни исломӣ ба тамаддуни башарӣ ҳадя кардааст ва бо рушду пешрафти худ боиси фаровонии китобҳо ва ба ин васила эҷод шудааст. Падидаи дигаре, ки дар маркази он аст, камтар аз падидаи хат нест ва он таъсиси китобхонаҳои давлатӣ ва хусусӣ аст. Он инчунин бартарии мероси илмиеро, ки ба инсоният то замони муосир маълум буд, офаридааст ва бо ихтирои матбаа ва саноатӣ дар соли 1450 Иоган Гутенберг, олими олмонӣ ривоҷ ёфт.
Дар ин мақола мо дар бораи соҳаи китоби аслӣ (китобҳои муаллифӣ) ва китоби Дахил (тарҷума) шинос мешавем. Инчунин, мо бо усулу қоидаҳои бозорҳои фурӯши китоб ва рушди соҳаҳои ёрирасон ва рушди хадамоти ёрирасон дар раванди истеҳсоли китоб, аз қабили саноати қалам омехтаи рангҳои ранга, кимиё ошно мешавем. Ва технологияи тайёр кардани сиёх, ки онро танҳо шабона хондан мумкин аст.
Бо зуҳури Ислом, арабҳо хондану навиштанро ба таври маҳдуд ва тарҷума аз забонҳои дигар ба таври маҳдудтар омӯхтанд. Аммо аз баски ин дини тоза Куръону суннат дорад ва дар он ба илму уламо ахамият дода шудааст, аз лаҳзаҳои аввал бо ибораи «хондан» ва навиштани Куръон оғоз ёфта, заминро аз илму дониш пур кардааст.
Ҷамоварӣ ва таълифи Қуръон дар замони хилофати Абубакр (вафот 13 ҳиҷрӣ) анҷом шудааст ва ин кор аҳамияти таълифи илмӣ дар ҳаёти уммати исломиро нишон медиҳад. Аммо тамоми садаи аввали ҳиҷрӣ асри ривояти шифоҳии матнҳои исломӣ (Қуръону суннат) ва забони арабӣ буд ва гирдоварии илму донише, ки аз онҳо гирифта шудааст, ҷуз дар чанд маврид ба мушоҳида нарасид.
Бо оғози садаи дувуми ҳиҷрӣ, ки бо номи давраи таълиф маъруф шуд, чашмаҳои илм ҷӯш шуд ва давраи эҷодиёти даҳони илм ба поён расид; Аз ин ру, лозим буд, ки ин илмҳоро дар чаҳорчуби мустаҳкам ҷойгир кунанд, то аз сина ба хатҳо интиқол дода шаванд ва ба ин васила аз нобудӣ эмин бошанд ва қобилияти интиқоли байни мардум ва мерос мондани наслро дошта бошанд.
Рушди нигориш ва таълиф ба ду омили муҳим афзоиш ёфт: аввал, мақоми баланди дабирони дарбор (вазорату идораҳо) аз давраи амавиён ва афзоиши аҳамияти он дар давраи аббосиён; сониян, истифодаи коғаз, дар баробари оғози даврони аббосиён, боиси бунёди нахустин корхонаи коғаз дар Бағдод дар замони ҳукмронии Ҳорунар-Рашид дар солҳои 70-уми асри II гардид.
Ба ин тартиб, мардум бо ду шакл, яъне муаллиф ва тарҷума ошноӣ пайдо карданд ва ин соҳа ба зудӣ ба яке аз соҳаҳои маданӣ дар тамаддуни исломӣ табдил ёфт, ки бо номи «Варраҷӣ» маъруф шуд. Дар ин соҳа гурӯҳи бузурги «дабирон», ки табақаҳои гуногуни фикрӣ ва адабии ҷомеа ва гурӯҳҳои динию мазҳабиро дар бар мегирифтанд, тахассуси шуданд ва қоидаву усулҳои муқарраршудаи ин кор ва бозорҳо барои он ҷудо карда шуданд, сипас соҳибони ин Санъат сарвати зиёде ба даст овардааст.
Аввалин шахсе, ки ба навиштани Мусҳаф маълум буд, Амр ибни Нофӣ (вафот пас аз соли 60 ҳиҷрӣ/681 мелодӣ), ғуломи озодшудаи Умар ибни Хаттоб (вафот 23 ҳиҷрӣ/645 мелодӣ) буд. Аммо Ибни Надим бо истинод ба муаррих Муҳаммад ибни Исҳоқ (вафот 151 ҳиҷрӣ/769 мелодӣ) навиштааст: «Аввалин шахсе, ки дар асри яки ҳиҷрӣ «Мусҳаф» навишт ва бо хаттоташ маъруф буд, Холид ибни Аби Ал-Ҳиёҷ буд. (Вафот пас аз 99 ҳиҷрӣ/ 719 милодӣ) зеро ӯ нависандаи халифа Валид ибни Абдулмалик буд (вафот 96 ҳиҷрӣ/716 милодӣ).
Аммо аввалин шахсе, ки унвони «Варроқ»-ро дода буд, - ва беҳтар аст, ки ӯро сардори дабирон хонем - Абураҷа Матар ибни Таҳмани Хуросони Басрӣ (вафот 129 ҳиҷрӣ/748 милодӣ), ки бо лақаби «Матарул» маъруф буд. - Варрак». Ҷамолиддини Муҷӣ дар китоби «Таҳзиб-ул-камол» навиштааст, ки дар Басра зиндагӣ мекард ва «Мушаф» навиштааст.
Аз аввалин осоре, ки матнҳояш ба мо қариб дар шакли ҳуҷҷатӣ расидаанд, китоби «Ал-Мута»-и Имом Молик ибни Анас (вафот 179 ҳиҷрӣ/795 мелодӣ), «Паём»-и имом Шофеӣ (вафот 204 ҳиҷрӣ) 819 милодӣ), «Ал-Мабусут»-и имом Муҳаммад ибни Ҳасани Шайбонӣ (вафот 189 ҳиҷрӣ/805 мелодӣ), «Ал-Китоб» дар синтаксиси арабӣ аз сибоя (вафот 179 ҳиҷрӣ/795 мелодӣ), китоби луғати «Ал-Айн»-и Халил ибни Аҳмади Фароҳидии Аздӣ (вафот 175 ҳиҷрӣ/791 мелодӣ) ва «Мухторот» ашъори арабиро дар бар гирифтаанд.
