İslam medeniyetinde kitabet (1)
El-Cezire internet sitesi Muhammed Muhtar Veled Ahmed’in kaleminden İslam’ın yükselişinden sonraki ilk yüzyıllarda İslami kitapların ve çeşitli bilimlerin yazım ve kopyalama endüstrisi hakkında bir rapor hazırladı. Raporun birinci bölümü şöyle:
Hat ve yazı sanatının gelişip ilerlemesi kitapların bollaşmasına ve kamusal ve özel yayınevlerinin oluşmasına yol açmıştır. Aynı zamanda modern zamanlara kadar insanlığın en zengin bilimsel mirasını da yarattı ve Johann Gutenberg’in 1450’de matbaayı icat etmesiyle gelişti.
İslam dünyasında kitap üretme işi yazarlar camiasını çabalarıyla devreye girmiş olup ilim ve edebiyat toplumunun, dini ve dinî aşiretlerin her tabakasının mensubu olduğu ve bu toplumda büyük âlimler, ünlü memurlar, hatta ev kadınları bile kopyalama işiyle meşgul olmuşlardı.
Bu makalede orjinal kitap ve çeviri kitaplar, kitap üretim sürecinde kalem ve kurşun kalem üretim endüstrisi, renkli mürekkeplerin kombinasyonu, kimya gibi yardımcı hizmetlerin gelişiminden bahsedeceğiz.
İslamın zuhuru ve kitabetin başlangıcı
İslam’ın gelişiyle birlikte Araplar sınırlı bir şekilde okuma-yazmayı, diğer dillerden ise daha sınırlı bir şekilde tercüme yapmayı öğrendiler. Kur’an ve sünnetin yer aldığı bu yeni dinde ilme ve alimlere önem verildiği için, ilk andan itibaren “oku” kelimesi Kur’an’ın yazılmasıyla başlamış ve yeryüzünü ilim ile doldurmuştur.
İslam ümmetinin hayatında bilimsel derleme önemli olup Kur’an’ın toplanması ve derlenmesi Ebu Bekir’in Halifeliği sırasında yapıldı.
Hicri birinci yüzyıl, İslami metinlerin (Kur’an ve Sünnet) ve Arap dilinin sözlü anlatım yüzyılıydı ve bunlardan elde edilen ilim ve bilgilerin derlenmesi yalnızca birkaç durumda gözlendi.
Hicri 2. yüzyılın başlarında derleme, ilim çağı olarak bilinen sözlü aktarım dönemi sona ermiştir. Bu ilimlerin yok olmaktan korunabilmesi ve nesilden nesile aktarılabilmesi için sağlam bir çerçeveye oturtulması gerekiyordu.
Müslümanların fetihleri, Irak, İran, Suriye ve Mısır gibi ülkelerde farklı medeniyetlerin kaynaşmasına ve farklı kültürlerin ortaya çıkmasına yol açmıştır.
Bu dönemde diğer dillerden Arapçaya çeviri yapma ve muhakeme yöntemlerini uyarlama ihtiyacı gerekiyordu. Böylece çeviri pazarı 10’dan fazla dilden çeviri yapılacak noktaya kadar gelişti. El yazmalarının derlenmesi ve yayımlanması faaliyetleri de ilerleme kaydetti.
Yazı ve derlemenin gelişmesi, Emeviler döneminden itibaren saray katiplerinin yüksek konumu ve Abbasi döneminde artan önemlerinden kaynaklanmaktaydı. İkincisi, o dönemde kağıdın yazılı olarak kullanılması, 2. yüzyılın 70’li yıllarında Harun el Reşid döneminde Bağdat’ta ilk kağıt fabrikasının kurulmasına yol açmıştı.
Böylece insanlar yazı endüstrisinin iki biçimi olan yazarlık ve çeviri ile tanıştılar. Kısa sürede bu endüstri ‘verraki” olarak anılan İslam medeniyetinin endüstrilerinden bir haline geldi.
Bu endüstride toplumun farklı düşünsel ve edebi sınıfları ve dini grupları içeren geniş bir katipler grubu oluştu. Onlar bu işte uzmanlaşarak kurallar prensipler belirleyerek pazarlar tahisi ettiler ve zenginleştiler.
Katiplerin başkanı
Tarihsel olarak bakıldığında bir meslek olarak katiplik ve yazıcılık başlarda para kazanmak için Kur’an kopyalamakla bağlantılıydı. İbn Nedim, El-Fihrist kitabında “insanların ücret karşılığında kitap kopyaladığını” yazmıştır. Bu bakımdan bu kişilerden bazılarının isimlerini Mushaf yazarları kategorisinde yer vermiştir.
Mushaf yazdığı bilinen ilk kişi, Ömer bin Hattab’ın (ö. 23/645) azatlı kölesi Amr bin Nafi’dir (H. 60/681’den sonra öldü). İbn Nedim, tarihçi Muhammed İbn İshak’ın “Hicrî birinci yüzyılda Mushaf yazan ve hattatlığıyla tanınan ilk kişi, Halife Velid bin Abdülmelik'in katibi Halid İbn Ebi El-Hiyac’tı (ö.716)” diye yazar.
Ancak Varrak lakabını yani baş katip olan kişinin 748 yılında ölen ve “Matar al-Varrak” olarak bilinen Ebu Raca Matar bin Tahman Horasani Basri idi. Cemaleddin el-Muzzi, “Tehzib el-Kemal” adlı eserinde Basra’da yaşadığını ve Mushaf yazdığını yazmaktadır.
Onun çağdaşı hicri 150 yılında vefat eden Mesaver bin Sevvar b. Abdülhamid Kufi idi. Alaaddin Mugleta b. Kaliç ‘Ekmel Tezhib el Kemal’ kitabında onun hadis ravilerinden bir olduğunu yazmıştır.
Hicri 2. yüzyılın ortalarında / Miladi 8. yüzyılın ortalarında Kur’an-ı Kerim nüshalarına, peygamber hadislerinin toplanması, sahabelerin fetvalarının belgelenmesinin yanısıra Arap dili ve şiirlerinin düzenlenmesi de eklenmiştir.
Metni belgeli olarak bize ulaşan ilk eserler arasında 795 yılında vefat eden İmam Malik İbn Enes’in ‘El-Muta’ kitabı, 795 yılında vefat eden Şafii imamının ‘Dini risaleler kitabı’, İmam Muhammed b. Şaban Hasan Şeybani’nin ‘El-Mabsut’, Sibuye’nin Arapça grameri üzerine ‘El Kitap’ risalesi, Halil b. Ahmed Ferahidi Ezidi’nin ‘el Ayn’ sözlüğü...... gibi eserler yer almaktadır.
Devamı var...
4251592
