آرامش؛ گمشده‌ای که در هیئت‌ها هم یافت نمی‌شود/ مداحان لاکچری بوی حسین(ع) نمی‌دهند
گروه جامعه ــ عاشورا پژوه کشورمان ضمن تحلیل تاریخی روند تغییراتی که در نوحه‌خوانی‌ها ایجاد شده است، گفت: در این شرایط اقتصادی کنونی مردم برای آرامش گرفتن به هیئت‌ها پناه می‌برند ولی متاسفانه این روزها در هیئت‌ها هم آرامشی یافت نمی‌شود.
مهدی امین فروغی، پژوهشگر موسیقی آیینی، مترجم و عاشوراپژوه در گفتوگو با ایکنا؛ در پاسخ به این سؤال که آیا فاصله گرفتن از اشعار و موسیقی آیینی موجب مداحی‌های چالش‌زا شده است؟ گفت: باید از منظر هنری، جامعه شناسی، تاریخی، کلامی و اعتقادی به مقوله مداحی‌های عاشورا نگاه کرد تا بتوان به جمع‌بندی صحیحی در این حوزه رسید.
وی در خصوص اینکه چرا وضعیت حاضر مداحی‌ها جوابگوی احساسات مذهبی ما نیست، گفت: دلایل مختلفی سبب بروز این امر است. دلیل اول اینکه ما در عصر بی‌ثباتی و گذار در تمام شئون زندگی قرار داریم و این ما را به سرعت از یک وضعیت به یک وضعیت دیگر و از سنت به سمت مدرنیته پیش می‌برد و فضاهای جدیدی را به پیش روی ما باز می‌کند. با به وجود آمدن رسانه‌های مختلف و فراگیر شدن آنها هر لحظه نهانخانه‌های ذهن ما هدف گرفته می‌شود و مدام با پدیده‌ها و دانش‌هایی مواجه می‌شویم که باعث می‌شود افق‌های وسیعی پیش روی انسان امروز گشوده شود.
هر روز بر اعتقاداتمان شک‌هایی وارد می‌شود اما شک مقدس است
این برنده جایزه کتاب سال عاشورا با اشاره به اینکه هر روز در کوچکترین و بزرگترین اعتقاداتمان تشکیک‌هایی وارد می‌شود و باید به دنبال پاسخ این شبهات بگردیم، گفت: ما حق داریم شک کنیم و به دنبال پاسخ شک‌هایمان باشیم چرا که شک مقدس و مقدمه یقین است. ما در این وضع نابه‌سامان به سر می‌بریم و اگر دقت کنیم در بسیاری از شئون زندگی ازجمله مسائل اقتصادی، سیاسی، فرهنگی، ادبیات و انواع هنر با همین تغییرات مواجه هستیم اما موضوع مداحی و محرم بسیار مهم و حساسیت برانگیز شده است.
امین فروغی در ادامه به بیان دلایل اهمیت تغییراتی که در مداحی‌ها و مسائل مرتبط با محرم پیش آمده است پرداخت و گفت: ما ایرانی‌ها بیش از هر چیز در تاریخ و فرهنگمان به خصوص تاریخ 1400 ساله اخیر، به شخص امام حسین(ع) و ماجرای عاشورا دلبستگی داریم. ما نسل به نسل در دوره‌های مختلف تاریخی دلداده این شخصیت و ماجرای او شده‌‌ایم. چون معجزات این مردان معجزات اخلاقی، گذشت، فداکاری، جوانمردی و ... بوده است. این صفات فطری انسان است و هر انسانی وقتی در مقابل او بزرگواری و جوانمردی کنند دلداده آن جوانمرد می‌شود.
تفاوت نوحهخوانی با سایر سبک‌های عزاداری در عزاداری گروهی است
وی ادامه داد: حتی افرادی که چندان پایبند به رعایت مسائل شرعی نیستند نیز دلداده عاشورا هستند و هر موضوعی که مربوط به امام حسین(ع) باشد برای ایرانی‌ها مهم است. یکی از این موضوعات مهم هم شکلهای مختلف عزاداری و سوگواری است و از میان انواع سبک‌های عزاداری که با هنرهای ایرانی پیوند خورده است نوحه جایگاه خاصی دارد به این جهت که تنها سبک عزاداری است که زیبایی و کمال آن در این است که همه با هم عزاداری کنند. در سایر سبک‌های عزاداری یک نفر سخنرانی می‌کند، شبیه‌خوانی می‌کند و .... و بقیه فقط مستمع یا تماشاچی هستند.
نویسنده کتاب «هنر مرثیه خوانی در 12 جلد» ادامه داد: در گذشته اگر کسی می‌خواست مرثیه امام حسین(ع) را بشنود، یا شبیه‌خوانی ببیند باید از منزل خارج می‌شد و خود را به محل برپایی مراسم می‌رساند اما اقتضای نوحهخوانی این بود که در کوی و برزن مردم سینه زنان حرکت کنند و نوحه‌خوانان نوحه بخوانند یعنی نوحه‌خوانان در شریان‌های شهر حرکت می‌کردند و صدای عزاداری را به گوش همگان می‌رساند.
وی به ویژگی‌های هنر نوحهخوانی اشاره و اظهار کرد: از همه مهم‌تر نوحه شکل موسیقیایی دارد و یک تصنیف مذهبی است. نوحه از ملودی، ریتم و ضرب‌آهنگ برخوردار است، قابل فهم برای همه است و اجرای آن یک شکل جمعی را می‌طلبد در اصل یک تبلور روحانی و اندوهگین است. این ویژگی‌ها نوحه را از سایر شکلهای عزاداری متفاوت می‌کند اما اکنون می‌بینیم که نوحه از وضعیت قدیمیش به سمت وضعیت دیگری شکل تغییر شکل داده است.
امین فروغی از خاطره‌ساز بودن نوحه‌ها برای مردم سخن گفت و اظهار کرد: این پدیده از نظر اعتقادی مربوط به شخصیتی می‌شود که همه مردم دلبسته او هستند و هر کسی این معشوق را فقط برای خودش می‌خواهد و هر کسی نسبت به این معشوق غیرت دارد و می‌خواهد بهترین هدیه را برایش ببرد بنابراین سر این معشوق دعوا می‌شود. موضوع دعوای خریداران یوسف است. هر کس تحفه‌ای می‌آورد و مدعی است با ارزش‌ترین هدیه است. در چنین شرایطی گوناگونی در نگاه‌ها، برداشت‌ها و اظهار محبت‌ها به وجود می‌آید.
وی تحلیل کرد: در عصر سرعت به سر می‌بریم و هر روز زاویه ما نسبت به معشوق تغییر می‌کند. هر روز ما به دلیل تحولاتی که برای ما ایجاد می‌شود نسبت به اعتقادات، باورها و آیین‌هایمان تغییر زاویه می‌دهیم چرا که در عصر عدم ثبات به سر می‌بریم اما باید کاری کنیم از این مرحله به سلامت عبور کنیم. حال در این شرایط اقتصادی مردم برای گرفتن آرامش به هیئت‌ها پناه می‌آورند ولی آنجا هم خبری از آرامش نیست.
نگاهی به تاریخ بلند نوحهخوانی
این عاشوراپژوه در ادامه به تحولات تاریخی که نوحهخوانی پشت سرگذاشته است اشاره و عنوان کرد: در فرهنگ عرب عصر روز عاشورا سوگواری‌ها و سرودن مرثیه‌ها برای این واقعه آغاز شد و دوران‌های مختلفی را پشت سرگذاشت اما در فرهنگ ایرانی از قرن چهارم هجری یعنی 400 سال بعد فرهنگ سوگواری و سرودن شعر برای امام حسین(ع) آغاز و نخستین شاعری که پس از 400 سال شعر سرود کسایی مروزی بود. البته قبل از او فردوسی، دقیقی طوسی، منوچهری دامغانی و ...به تلمیح از عاشورا یاد کرده بودند اما کسایی مروزی به تصریح برای امام حسین(ع) مرثیه سرود.
نیمه دوم قرن چهارم آغاز سوگواری‌های عاشورایی در ایران
وی ادامه داد: وقتی دولت شیعی آل بویه در ایران بر سرکار آمد، معزالدوله دیلمی در نیمه دوم قرن چهارم پس از فتح بغداد دستور داد در دهه اول محرم مراسم سوگواری برپا شود، بازارها تعطیل و مردم سیاه بپوشند و از آن تاریخ پدیده سوگواری‌های عاشورایی در ایران به صورت علنی مطرح شد و روزگاری را از سر گذراند. اما تحولی مهم در عصر تیموری رخ داد و شخصی به نام ملا حسین کاشفی کتاب روضه‌الشهداء را با بیانی شیوا و نثری بسیار جذاب در بیان مصائب امام حسین(ع) به زبان فارسی نگاشت. این کتاب به قدری مورد توجه مردم قرار گرفت که واعظان بر سر منبر این کتاب را از رو می‌خواندند و مردم می‌گریستند؛ کم‌کم مراسم عزاداری برای امام حسین(ع) به اعتبار نام این کتاب که روضه‌الشهدا بود به عنوان مجالس روضه‌خوانی مشهور شد.
ظلم به کتاب روضه‌الشهداء
امین فروغی با اشاره به نثر شیوای کتاب روضه‌الشهداء گفت: این کتاب یکی از شیواترین نثرهای زبان فارسی است و اکنون هم در دسترس است اما افرادی از جمله شهید مطهری خدشه‌هایی از نظر استنادات تاریخی به چند نقل مطرح در این کتاب وارد کردند و این مسئله باعث شد تمام ارزش این کتاب سقوط کند. در این کتاب به عنوان مثال مسئله ازدواج حضرت قاسم در کربلا مطرح شده است؛ این موضوع از نظر تاریخی دارای خدشه است اما در کتاب‌های دیگری هم مطرح شده و نباید به دلیل این خطاهای تاریخی کلاً کنار گذاشته می‌شد.
رواج دسته‌گردانی در عصر صفویه/ ایجاد نوحهخوانی در عصر قاجار
وی در ادامه بیان تاریخی عزاداری برای امام حسین(ع) در ایران گفت: در عصر صفویه دسته‌گردانی‌ها رایج شد و در عصر زندیه و به خصوص عهد کریم‌خان شبیه‌خوانی رایج و در دوره قاجاریه به خصوص عهد ناصری شکلی تمام عیار از گونه‌های مختلف سوگواری‌ها را شاهد هستیم و نوحهخوانی نیز در عصر قاجاریه بر شکلهای گذشته افزوده شد.
سرعت کند تغییر در نوحه‌ها طی قرن‌های گذشته
نویسنده کتاب «شعر و موسیقی در نوحه‌های طهران قدیم» در ادامه به بیان ویژگی‌های هنری نوحهخوانی در عصر قاجار پرداخت و گفت: بررسی تاریخی نوحهخوانی در عصر قاجار که با ابتکار یغمای جندقی به وجود آمد نشان می‌دهد نوحه‌های اولیه از تنوع ملودی، ریتم و قالب‌های شعری برخوردار نیستند بلکه مردم سال‌ها یک قالب شعری که یغمای جندقی سروده را می‌شنوند و در نظرشان کهنه نمی‌شود و به این فکر نمی‌افتند که چیز جدید‌تری را بخواهند. تا اینکه آرام‌آرام پس از یک نسل یک تنوع کوچک در شکل نوحه‌ها ایجاد می‌شود، بعد بیدگلی می‌آید و یک ابتکار جدید ایجاد می‌کند یعنی سرعت تغییر در نوحه‌ها بسیار کند است.
از وضعیت هنر هر جامعه می‌توان وضعیت آن جامعه را دریافت/ روزی نوحه‌ها توبه‌آفرین بودند
وی در پاسخ به این سؤال که آیا تغییرات رخ داده کنونی در نوحه‌ها را می‌توان یک روند طبیعی تاریخی در نظر گرفت؟ گفت: قطعاً؛ اکنون هر اتفاقی در عرصه فرهنگ و هنرهای مختلف رخ می‌دهد پاسخی به نیاز جامعه است و شما می‌توانید وضعیت جامعه را در آیینه این هنرها ببینید. از هنر هر جامعه می‌توان وضعیت آن جامعه را دریافت. در تاریخ نوحه‌سرایی می‌بینیم که در گذشته نوحه‌هایی وجود داشته که به آهنگ مقدس تبدیل شدهاند به این معنی که اگر کسی در حال گناه بود و از دور صدای این نوحه را می‌شنید، یک عمر از آن گناه توبه می‌کرد. حتی برای برخی از عرفا مکاشفاتی با شنیدن نوحه‌ها صورت می‌گرفت؛ چون در گذشته به هر پدیده‌ای مجال می‌دادند که عمری از آن بگذرد و در فرهنگ جا بیفتد و رسوبات آن در ذهن و ضمیر مردمان کار خودش را بکند تا تبدیل به خاطره شود و بتواند تأثیری از خود به جای بگذارد.
وی تصریح کرد: زمان دادن و پرهیز از تنوع در مسائل معنوی مقوله مهمی است. به عنوان مثال هر بار که به حرم امام رضا(ع) مشرف می‌شویم یک آهنگ در نقاره‌خانه نواخته می‌شود و هیچ کس هم نمی‌گوید چرا همیشه یک آهنگ؟ چرا این آهنگ عوض نمی‌شود و ... ؟ این آهنگ به رمزی تبدیل شده که هر کجای دنیا که باشید وقتی این آهنگ را بشنوید دلتان به سوی حرم امام رضا(ع) پر می‌کشد. این توقف بر روی پدیده‌های مذهبی و اسلامی مهم است. اذان معذن‌زاده اردبیلی را ببینید مردم چون خاطره با این اذان دارند شنیدن این اذان آنها را متحول می‌کند. شب عاشورا بسیاری از مردم به حسینیه‌ای می‌روند که نوحه «امشبی را شه دین در حرمش مهمان است مکن ای صبح طلوع/ عصر فردا بدنش زیر سم اسبان است مکن ای صبح طلوع» را بشنوند تا خاطرات گذشته و شکوفایی مذهبی برایشان ایجاد و تکرار شود.
آیا نباید در هنر مذهبی تحولی ایجاد شود؟/ نوحه‌های یک شبه خاطره نمی‌آفرینند
این پژوهشگر کشورمان در پاسخ به این سؤال که پس نباید هیچ تغییر و تحولی در هنرهای مذهبی ایجاد شود؟ گفت: اقتضای قداست محوری این است که بر روی پدیده‌های معنوی توقف کنیم و از گوناگونی و تنوع بپرهیزیم اما اکنون به عصری رسیده‌ایم که عصر تنوع است و همه به دنبال گوناگونی هستند. از سوی دیگر نوحهخوانی کاری هنری است و حیاط هنر به نوآوری است. پس ما با پدیده‌ای مواجه هستیم که هنری است پس باید تغییر و تحول و نوآوری داشته باشد و از سوی دیگر قداست دارد و قداست می‌گوید نباید تغییر داده شود. در گذشته هم این مسئله وجود داشته اما چون روح مردم آرام‌تر بوده هنر را تابع قداست قرار می‌دادند چرا که اصل اصالت در این موضوع با معنویت و قداست است و هنر را به گونه‌ای در استخدام این پدیده در می‌آورند تا هنر از قداست تمکین کند اما در روزگار ما کار به ابتذال کشیده و هر آهنگ نامناسبی را از ترانه و فضای نامناسبی بر می‌دارند، شعر مذهبی بر روی آن می‌گذارند و نوحه‌ای با کاربرد یک شبه اجرا می‌کنند که نه خاطره‌ای می‌آفریند و نه قداستی در اطراف آن شکل می‌گیرد و همینطور مردم به دنبال چیزهای جدید هستند.
وی در پاسخ به این سؤال که پس چه باید کرد؟ گفت: در شرایط کنونی مداحان باید اصالت‌ها و سنت‌ها را برای کسانی که دلبسته شکلهای سنتی عزاداری هستند در نظر بگیرند و از سوی دیگر برای جوانانی که تازه به عرصه وارد شدهاند و با خاطرات سنتی نسل قبل از خود ارتباطی نمی‌توانند برقرار کنند چاره‌اندیشی کنند. یعنی از دو بال پرواز یک بال تکیه بر داشته‌ها و شکلهای سنتی عزاداری و بال دیگر نوآوری‌های منطقی است که موجب فساد در نوحه‌خوانی‌ها نشود و برای اینکه این دو را فراهم کنیم باید مطالبی که ذاکران و مداحان در سوگواری‌ها مطرح می‌کنند از نظر تاریخی مستند باشد، این مستندات تاریخی باید در قالب شعر درست ریخته شود و با ریتم و موسیقی صحیح خوانده شود.
هر مطلبی که در کتابی آمده مستند نیست
امین فروغی با انتقاد از مداحانی که فکر می‌کنند هر مطلبی را که در کتاب خواندند پس مستند است، گفت: در نهایت باید هماهنگی بین مطالب تاریخی، شعر و ریتم و آهنگ مداحی وجود داشته باشد تا مستمع جذب شود و از همه مهم‌تر بر ذاکران و مداحان است که در سبک زندگی خود و روش و مرامشان به گونه‌ای باشند که مردم را به سوی امام حسین(ع) جذب کنند. کسی که دم از حسین بن علی می‌زند دیگر نمی‌تواند مثل مردم عادی زندگی کند چون او نشانه‌ای است که مردم با دیدن او به یاد محبوبشان می‌افتند. این فرد باید بداند مردم به دید کسی به او نگاه می‌کنند که از محبوبشان دم می‌زند بنابراین باید در تمام شئونات زندگی آنگونه که بایسته است رفتار کند که باعث جذب مردم شود.
مداحان ما سلیبریتی شدهاند و زندگی‌های لاکچری دارند و از کسانی دم می‌زنند که ...
وی تصریح کرد: اگر مداح بهترین شعر را بخواند، بهترین صدا را داشته باشد و دقیق‌ترین تاریخ را هم بگوید اما خودش به گونه‌ای زندگی کند که مردم آن زندگی را شایسته ندانند فایده‌ای ندارد. در گذشته مداحانی داشتیم که وقتی از دور مردم آنها را می‌دیدند مشکلات زندگیشان را فراموش می‌کردند و به آرامش می‌رسیدند. باید بدانیم گرفتاری اکنون ما فقط شعر و ملودی و تاریخ نیست. در این روزگار پر محنت و مشکلات نیاز داریم کسانی را ببینیم که به قدری از معنویت برخوردار باشند که دیدن آنها به ما تسکین بدهد. ما از مبلغان دینی، ذاکران و مداحان می‌خواهیم ما را به یاد حسین (ع) بیندازند و نمی‌خواهیم خبردار شویم که مداحی برای خواندن در یک مجلس مبالغ چند میلیون تومانی طلب کرده است. ما می‌خواهیم ذاکر و مداح بوی حسین (ع) را بدهد. نه اینکه ماشین و زندگی و اشرافیت او را ببینیم. مداحان ما سلیبریتی شدهاند. زندگی‌های لاکچری دارند. اینها مبلغان کسی هستند که در وصفشان گفته شده: «ناشناسی که به تاریکی شب/ می‌برد شام یتیمان عرب/ پادشاهی که به شب برقع پوش / می‌کشد بار گدایان بر دوش» وقتی مردم با این همه مشکل مواجه هستند چرا باید ذاکران و مداحان ما زندگی آنچنانی داشته باشند آن هم با پولی که مردم به عشق حسین(ع) هزینه کرده‌اند.
گفتوگو از زهرا ایرجی
انتهای پیام
