Kur’an-ı Kerim’de akıl yürütme
İnsanı düşünmeye sevk ve teşvik eden çok sayıda ayete topluca bakıldığında düşünmenin önemli bir kulluk görevi, bir ibadet olduğu sonucuna varılabilir.
Filozoflar, din ile felsefenin, yani Kur’an ile felsefenin birbiriyle çelişmediğine inanırlar. Aksine, birbirlerini doğrularlar ve bu iddia için deliller sunarlar.
Kur’an’ın birçok ayetinde insanlara düşünmeleri tavsiye edilir. Hikmet ve akıl yürütme konusu üzerinde durur. Nahl suresi 125. ayeti: "Rabbinin yoluna hikmetle ve güzel öğütle davet et; onlarla en güzel yöntemle tartış. Kuşkusuz senin rabbin, yolundan sapanların kim olduğunu en iyi bilendir; O, doğru yolda bulunanları da çok iyi bilir."
Düşünmekten ve öğüt vermekten akıl yürütmeye kadar Kur’an’ın amacı, insanın bir Allah’ın var olduğu ve kurtuluşa erebileceği gerçeğine yöneltmektir ve bunun yolu Allah’a inanmak ve O’na tevekkül etmektir. Bu nedenle Kur’an’da düşünme ve akıl yürütmeye vurgu yapılmaktadır. Kur’an sadece tefekküre teşvik etmekle kalmaz, aynı zamanda Kur’anın dili, bir kısmı bir şeyi ispat eden, bir kısmı da bir şeyi çürüten birçok ayette mantık ve rasyonalite dili kullanmıştır.
Örneğin Enbiya suresi 22. ayette şöyle buyurulmaktadır: "Eğer yerde ve gökte Allah’tan başka tanrılar bulunsaydı kesinlikle yerin göğün düzeni bozulurdu. Demek ki arşın rabbi olan Allah, onların yakıştırdıkları sıfatlardan münezzehtir".
Bu ayet, Allah’tan başka ilah olmadığını rasyonel olarak ispatlayan bir karşılaştırmaya dayalı bir delil sunmaktadır.
Ayrıca, Kur’an fiziksel diriliş hakkında diyor ki: "Kendi yaratılışını unutup bize örnek getirmeye kalkışıyor ve "Şu çürümüş kemiklere kim can verecekmiş?" diyor". (Yasin suresi 78. ayeti)
İnsanın kendi yaratılışı üzerinde düşünmeyi bir kenara bırakıp, küstahça bir tavırla yüce yaratıcının ve peygamberinin bildirdiklerini yalnızca aklıyla yargılamaya kalkışmasının ne kadar çelişkili olduğu bir örnek ışığında ortaya konmaktadır. Bu örnekte iki nesne (nutfe ve çürümüş kemik) kıyaslanmaktadır.
Bu aynı zamanda felsefi bir çıkarımdır. Eleştirel düşünmeye çağrı açısından da Kur’an’da pek çok örnek vardır. Örneğin Kur’an, gerçeği öğrenmek için insanları körü körüne başkalarını taklit etmek yerine kendilerini düşünmeye çağırır. Bakara suresi 170. ayetinde şöyle buyurulur: "Onlara, "Allah’ın indirdiğine uyun" denildiğinde, "Hayır, atalarımızdan gördüğümüze uyarız" dediler. Ya atalarının aklı bir şeye ermemiş, doğru yolu bulamamışlarsa!"
Kur’an, tam bir taklitçilik, bilinçsizlik ve körlük örneği olan bu cevap karşısında, "Ya atalarının aklı bir şeye ermemiş, doğru yolu bulamamışlarsa!" buyurarak bilgide ve yaşayışta doğruya ulaşmanın iki temel aracını göstermektedir. Bunlardan biri akıl diğeri de hidayettir. Aklı kullanmak kuldan, hidayet vermek Allah'tandır. Bu sebeple kul, aklını kullanıp her konuda doğruya ulaşabilmek için kendisi bakımından mümkün olan bütün sebeplere başvurmanın yanında, Allah’ın "müsebbibü’l-esbâb" (sebeplerin yaratıcısı) olduğunu da asla unutmamalı ve başarıyı daima O’ndan beklemelidir.
Allah İsra suresi 36. ayetinde de şöyle buyurmaktadır: "Hakkında bilgin olmayan şeyin ardına düşme! Çünkü kulak, göz ve gönül, bunların hepsi ondan sorumludur".
Ayette insanın bilmediği bir konuda söz söylemesi, hüküm vermesi, bilgisizce davranması, bilmediği tanımadığı kişiler hakkında ileri-geri konuşması, daha özel olarak yalancı şahitlik yapması, iftira atması, kısaca bilgi sahibi olmadan tahmine göre herhangi biri için maddî veya mânevî zarara yol açacak şekilde konuşması ve hareket etmesi yasaklanmaktadır.
O halde kimse bilmediği bir yola girmemeli, iyi tanımadığı birinin peşinden gitmemelidir. Bunlar eleştirel düşünmede çok önemli konulardır ve Kur’an’da eleştirel düşünme ile ilgili bu tür birçok tavsiye vardır.
Kaynak: Felsefe öğretmeni Ali Mehcur’un ile yaptığı röportajdan alınmıştır
4078005
En çok konuşulan başlıklar 