Ҳафт нукта аз муносибати Қуръон ва фалсафа ба нақли устоди ал-Азҳар
Ба гузориши ИҚНО, Закӣ ал-Милод дар мақолае дар сомонаи «Муъминин бе ҳудуд» дар бораи китоби «Қуръон ва фалсафа», таълифи Шайх Муҳаммад Юсуф Мусо, навиштааст: соли 1958 Шайх Муҳаммад Юсуф Мусо (1317–1383 ҳ. / 1859–1963 м.), аз уламоёни ал-Азҳар, чопи аввалини китоби худро бо номи «Қуръон ва фалсафа» мунташир кард. Ин китоб дар асл бахши аввали рисолаи доктории ӯ буд, ки онро ба забони фаронсавӣ навишта, соли 1948 дар Донишгоҳи Сорбон аз он дифоъ намуд. Барои ин рисола докторои фалсафаро бо баландтарин баҳо гирифт. Номи рисола «Дин ва фалсафа аз дидгоҳи Ибни Рушд ва файласуфони асрҳои миёна» буд.
Пас аз дифоъ, доктор Мусо рисоларо аз фаронсавӣ ба арабӣ тарҷума кард ва дар ду ҷилд нашр намуд: ҷилди аввал бо номи «Қуръон ва фалсафа», ҷилди дувум бошад соли 1959 бо ҳамон номи аслии рисола нашр шуд.
Аввалин чизе, ки дар ин китоб таваҷҷуҳи хонандаро ҷалб мекунад, унвони ҷолиби он — «Қуръон ва фалсафа» — мебошад. Шояд ин аввалин китоб дар ҷаҳони арабии муосир бошад, ки чунин унвон дорад ва Қуръон ва фалсафаро дар як робитаи ҳаммаром ва пайвандёфта қарор медиҳад, на дар робитаи тазод ва ҷудоӣ.
Бо баррасии муттаҳид ва пайвастаи ин дидгоҳ, онро метавон дар нуктаҳои зер ҷамъбаст кард:
1. Қуръон ба сабаби он ки усулҳои фалсафиро дарбар мегирад — чи ба инсон марбут бошад, чи ба Худо ва робитаи Ӯ бо инсон — яке аз ангезаҳои асосие буд, ки мусалмононро ба таҳқиқоти фалсафӣ водор мекард.
2. Донишманд Мусо далел меорад, ки Қуръон пеш аз ҳама китобе аз имони воқеӣ, қонуне барои ҳамаи замонҳо ва маконҳо ва маҷмӯае аз ахлоқ аст, ки ҷомеаи солим бе он вуҷуд дошта наметавонад. Бо вуҷуди ин, Қуръон дар бештари оятҳо ба масъалаҳои бузурги фалсафӣ, каломӣ, табиӣ ва башарӣ дахл мекунад — масъалаҳое, ки ҳамеша зеҳни муҳаққиқонро машғул кардаанд. Тарзи бархӯрди Қуръон бо ин мавзӯъҳо, махсусан масоили каломӣ, инсонро ба андешаи амиқтар водор месозад ва сабаби пайдоиши дидгоҳҳои гуногуни фикрӣ мешавад.
3. Ҳарчанд Қуръон андешарониҳои фалсафиро ташвиқ мекард ва манбаи илҳом барои мутакаддим ва мутаъаххирони исломӣ буд, аммо дар айни замон барои шакле дигари фалсафа як навъ монеа ҳам мешуд.
Доктор Мусо ба он навъи фалсафа ишора мекунад, ки бар пояи фалсафаи Юнон ё зери таъсири шадиди он буд. Ин монеъбинӣ ба сабаби баёни равшани Қуръон дар бораи ҳақоиқ ва далел оварданаш барои масоиле буд, ки файласуфон дар он саргардон мемонданд.
4. Ба назари доктор Мусо, агар Қуръон намебуд, таърихи андешаи исломӣ бештари мактабҳои фикриро — ки пайравонашон назариётро аз худи Қуръон мегирифтанд ва истидлолҳояшонро бо он асоснок мекарданд — намешинохт. Файласуфоне чун Фаробӣ, Ибни Сино ва Ибни Рушд берун аз доираи калом амал мекарданд ва аз Қуръон барои бунёди назарияҳояшон истифода намебурданд, ҳарчанд баъзан мекӯшиданд натиҷаҳои худро бо оятҳо тавҷеҳ кунанд.
5. Гарчанде Қуръон мусалмононро ба фалсафа ташвиқ мекард ва илҳомбахши мактабҳои гуногуни фикрӣ буд, омилҳои дигар низ дар рушди фалсафаи исломӣ таъсиргузор буданд — аз ҷумла ошноии мусалмонон бо фалсафаи Юнон тавассути насрониҳои сурёни ва баъдан тарҷумаҳои арабиву интиқоли мероси юнонӣ.
Ин маъно дорад, ки аввал мусалмононро Қуръон ба фалсафа ҷалб кард, сипас мероси Юнон. Ва ҳар ду омил нақши хоси худро доштанд.
6. Доктор Мусо назари Теннеман — шарқшиноси олмонӣ (1819 м.) — дар китоби «Таърихи мухтасари фалсафа» (1812), ки гуфта буд Қуръон гӯё монеъи пешрафти мусалмонон дар фалсафа шудааст, рад мекунад. Ӯ мегӯяд ин иддаъо нодуруст аст ва бо воқеият созгор нест.
7. Бояд дарк кард, ки Қуръон — ҳамчун охирин паёми илоҳӣ барои тамоми башар дар ҳар замон — аз ин дидгоҳ ба таври кофӣ ва аз назари тахассусӣ омӯхта нашудааст. Баъзе донишмандони калом ҳам натавонистаанд аз он ба таври комил баҳра баранд. Ин баҳрабардорӣ ниёз ба шинохти ҳақиқии Худо дорад — шинохте, ки ҳам ақл ва ҳам дил онро қабул кунад; шинохте, ки дар баъзе ҷанбаҳо аз дониши фалсафии бар ақл асосёфта болотар меравад.
Инҳо нуктаҳои асосие ҳастанд, ки дидгоҳи доктор Муҳаммад Юсуф Мусо ва назарияи ӯ дар бораи робитаи Қуръон ва фалсафаро ташкил медиҳанд.
4317795
