عیار تلاوت‌های اینستاگرامی از منظر 4 فقیه قرآن‌پژوه
گروه حوزه‌های علمیه ــ تلاوت‌های اینستاگرامی یا اشتراک‌گذاری تلاوت قرآن در مکان‌های مختلف در اینستاگرام روخدادی نوپدید است که در چند سال اخیر در میان قاریان جوان قرآن ظهور یافته است؛ موضوعی که موافقان و مخالفانی دارد که محور اصلی اختلاف آن‌ها در آداب تلاوت و شأن قرآن کریم است؛ به همین جهت در گفت‌وگو با چهار فقیه قرآن‌پژوه این مسئله را مورد بررسی قرار دادیم.
تلاوت قرآن به برکت انقلاب اسلامی و زحمت اساتید قرآنی در کشور رشد چشم‌گیری داشته و در سال‌های اخیر شاهد پرورش قاریان ممتاز و خوش‌خوانی بوده‌ایم که گوی سبقت را از قاریان دیگر کشورها و حتی کشور صاحب سبکی مانند مصر ربوده‌اند. در این سال‌ها جلسات آموزش قرآن روز به روز در نقاط مختلف کشور افزایش پیدا کرد و اساتید پیشکسوت به تربیت قاریانی پرداختند که برخی از این آنان موفق به کسب رتبه‌های بین‌المللی شده و بسیاری نیز امروز در جایگاه استادی قرار گرفتند و هر یک در مساجد یا حسینیه‌‌های محل خود جلسات قرآن را دایر کرده‌اند.
قاریان جوانی که سال‌ها برای ارتقای مهارت‌های تلاوت کلام‌الله تلاش داشته‌اند، دوست دارد تا این هنر را از معبر رسانه در دسترس و معرض دید جامعه قرار دهند و افراد بیشتری از آن استفاده کنند. امروز بعد از شکست انحصار رسانه‌های دولتی، با ظهور شبکه‌های اجتماعی، فضا برای هر شخص حقیقی گشوده شده تا بتواند به هر نحوی از این ابزار استفاده کند و علاقه‌مندی‌های خود را با دیگران به اشتراک گذارد.
شبکه اجتماعی اینستاگرام امروزه از جذابیت‌های متعددی در جذب مخاطب برخوردار است و با توجه اولویت تصویر بر متن در این شبکه، برخی مخاطبان ایرانی ساعت‌ها به تماشای کلیپ و عکس از پنجره خیال‌انگیز آن می‌پردازند. علاوه بر جادوی جذاب این رسانه، از جنبه‌های مختلف آسیب‌های متعددی بر آن وارد شده و انباشتی از تصاویر و کلیپ‌های نامناسب در این فضا ایجاد شده است. در میان این تهدیدها، توسعه و افزایش حجم تلاوت‌های قرآنی بر فضای معنوی و فرصت‌های مفید این شبکه اجتماعی افزوده است. البته این تلاوت‌ها دیگر به سبک و سیاق سنتی نیستند و جوانان به فراخور فضای اینستاگرام در این تلاوت‌ها رنگ و روی تکاپو و زندگی در فضای روزمره را افزوده‌اند.
امری که به نوعی با سنت‌شکنی همراه بوده و موجب شده تا نگرانی‌هایی درباره فروکاست شأن قرآن به واسطه انتشار این سبک از تلاوت‌ها به وجود آید. چنانکه در روزهای اخیر برخی از اساتید بین‌المللی کشور به آن واکنش نشان داده و تلاوت قرآن در فضایی به غیر از پشت رحل قرآن همچون راه رفتن، رانندگی و ... را موجب پایین آمدن شأن کلام‌الله توصیف کرده‌اند. البته برخی دیگر، تلاش جوانان خوش‌خوان ایرانی برای ترویج تلاوت را گامی جدید در راستای مردمی کردم تلاوت قرآن در جامعه دانسته و از آن استقبال کرده‌اند.
با توجه به بافتار قرآنی و دینی این مسئله که نیازمند اظهارنظر علمی و فقاهتی است، با حجج اسلام علی اکبر بابایی، رضائی اصفهانی، سیدرضا مؤدب و محمدرضا حاج‌ابوالقاسم از قرآن‌پژوهان نام‌آشنا گفت‌وگو کردیم تا زوایای فقهی و دینی این مسئله بهتر تبیین شود. ناگفته نماند که این بررسی به صورت کلی به اشتراک‌گذاری تلاوت‌ها در فضای مجازی و فرصت‌ها و آسیب‌های آن می‌پردازد و قضاوت دقیق در مصادیق آن همچنان به نیت قاری، عرف و جزئیات تصویری وابسته است.
نقش عرف و نیت قاری
حجت‌الاسلام والمسلمین علی اکبر بابایی، عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، معتقد است اشتراک‌گذاری تلاوت قرآن در اینترنت بستگی به نیت فرد دارد و اگر نیتش وهن قرآن کریم نباشد و عرف نیز برداشت وهنی نداشته باشد، ایرادی ندارد.
وی در گفت‌وگو با ایکنا می‌گوید: اگر فردی در هر کجا عادت دارد که در غالب اوقات قرآن را زمزمه و تلاوت کند نه تنها کار بدی نیست، بلکه نشانه این است که قرآن را دوست دارد و تلاش می‌کند تا با آن مأنوس باشد. اینکه این تلاوت را در فضای مجازی منتشر می‌کند بستگی به نیت فرد دارد.
عضو هیئت علمی پژوهشگاه حوزه و دانشگاه با بیان اینکه قرائت قرآن آدابی دارد که مستحب است که آن‌ها را رعایت کنیم، تصریح می‌کند: براساس قواعد فقهی، اگر قاری قصدش خیر باشد کار اشتباهی نکرده، ولی اگر با قصد هتک حرمت این تلاوت‌ها را ضبط و در فضای مجازی قرار دهد قطعاً مرتکب حرام شده است. البته گاهی فرد نیت سویی ندارد، ولی در فضایی این تلاوت را انجام داده که عرف از آن قصد بدی را می‌فهمد که باید از آن هم پرهیز شود، ولی در هر صورت مسئله تابع نیت فرد و تا حدی عرفی است.
این قرآن‌پژوه اظهار می‌کند: برخی افراد حافظ قرآن و یا در حال حفظ هستند و برای انس با قرآن مجبورند و یا دوست دارند در هر شرایطی تلاوت قرآن داشته باشند؛ اگر انتشار این تلاوت‌ها بتواند به رواج قرآن‌خوانی در فضای مجازی کمک کند کار پسندیده‌ای خواهد بود.
ترویج قرآن با رعایت آداب
حجت‌الاسلام والمسلمین سیدرضا مؤدب، عضو هیئت علمی دانشگاه قم، نظری صریح‌تر دارد و معتقد است که تلاوت قرآن کریم آداب خاصی دارد و اگر از نظر عرف به شکل ناپسندیده قرآن خوانده شود، نباید آن را منتشر کرد. اگرچه وی تصریح می‌کند که تلاوت‌های اینستاگرامی از لحاظ فقهی دارای حرمت شرعی ندارد.
عضو هیئت علمی دانشگاه قم با آداب تلاوت قرآن از جمله دست نزدن بدون وضو، تلاوت در فضای مطلوب، نشستن پشت رحل و تلاوت محزون اشاره و بیان کرد: قرآن کریم در آیه 204 سوره اعراف می‌فرماید: «وَإِذَا قُرِئَ الْقُرْآنُ فَاسْتَمِعُوا لَهُ وَأَنْصِتُوا لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ»؛ یعنی هنگام قرائت قرآن انسان باید سکوت کند و قرآن را بشنود تا مشمول عنایت و رحمت الهی شود؛ بنابراین اگر کسی ذهن و فکرش منصرف به امورات دیگر مانند کارهای روزمره باشد و نمی‌تواند استماع کند، بهتر است تلاوت نکند. البته خواندن ترجمه قرآن کریم حکم خود قرآن را ندارد، لذا اگر ترجمه را در بسیاری از مکان‌ها مرور کنیم مشمول این مسئله نمی‌شود.
تلاوت‌های اینستاگرامی حرمت شرعی ندارد
عضو هیئت علمی دانشگاه قم با اشاره به سیره علمای پیشین در رعایت آداب قرائت قرآن، بیان می‌کند: باید از این سیره تبعیت کنیم و روزانه ساعت یا ساعاتی را به قرائت توأم با تدبر و تفکر قرار دهیم. متأسفانه در برخی مجالس ختم هم دیده می‌شود که قاری به قرائت قرآن مشغول است، ولی برخی افراد حرف می‌زنند یا دعا می‌خوانند و یا خودشان مشغول قرآن خواندن می‌شوند که این کار پسندیده نیست؛ علمای ما در مجالس وقتی قرائت قرآن صورت می‌گرفت خود را موظف به گوش فرادادن به آن می‌دانستند.
مؤدب با تأکید بر اینکه اگر قصد ترویج قرآن و عمومی کردن قرائت را داریم باید با رعایت آداب و شئونات انجام شود، اظهار می‌کند: ذکر این نکته لازم است که پدیده تلاوت‌های اینستاگرامی از لحاظ فقهی دارای حرمت شرعی نیست و فرد مرتکب حرامی نمی‌شود، ولی خلاف آداب و اخلاق تلاوت قرآن کریم است. به لحاظ اخلاقی و اجتماعی، ما موظف به حفظ حریم قرآن کریم به عنوان والاترین کلام در عالم هستی هستیم و نباید با مسائل دم دستی آن را ترویج دهیم.
رعایت آداب؛ شرط اثرپذیری
حجت‌الاسلام والمسلمین محمدرضا حاج‌ابوالقاسم، عضو مجلس خبرگان رهبری، معتقد است که بدون رعایت آداب تلاوت قرآن در انسان اثر چندانی نخواهد گذاشت. آدابی همچون حضور قلب، رو به قبله نشستن، باوضو بودن، تأمل در آیات قرآن، نبود نیت خودنمایی و ریا در تلاوت و...
وی در پاسخ به این پرسش که آیا الزامی وجود دارد که حتماً مکان تلاوت قرآن در مسجد و اماکنی از این دست باشد؟ بیان می‌کند: تلاوت قرآن مکان خاصی ندارد، اگرچه ارجح است که در مکان‌های مقدس (مسجد و یا حرم معصومین(ع)) قرآن را تلاوت کرد، با این حال اگر کسی مثلاً در دل طبعیت نیز قرآن بخواند اشکالی ندارد. نکته مهم توجه به آداب تلاوت قرآن است.
این عضو مجلس خبرگان رهبری تصریح می‌کند: گاهی اوقات حالات شخص که در در دل طبیعت قرآن را تلاوت می‌کند، حالات تفریح و در واقع حالت آزمون صدا و حنجره خود است. حتی گاهی سعی بر آن دارد که قدرت صدای خود را به دیگران نشان دهد که قطعاً این موارد خلاف آداب و ضوابط تلاوت قرآن خواهد بود. به صورت مطلق نمی‌توان گفت که اگر در جایی غیر از پشت رحل قرآن تلاوت ضبط شود، شأن قرآن پایین می‌آید، بلکه مهم این است که در هر جایی آداب قرآن رعایت شود.
تلاوت برای جذب فالوور در تناقض با ادب است
وی با اشاره انتشار این تلاوت‌ها در فضای شبکه اجتماعی اینستاگرام، تصریح می‌کند: ترویج تلاوت قرآن اگر به شکلی باشد که شخص با رعایت ضوابط، قرآن را تلاوت کند و بعد در فضای مجازی بگذارد اشکالی ندارد. اما آن چیزی که مشاهده می‌کنیم این است که گاهی اوقات شخص صرفاً برای فیلم می‌خواند؛ یعنی قاری موبایل را جلوی خود قرار می‌دهد و در حالتی مانند حالت خواننده‌ها یا کسانی که تقلید صدا می‌کنند به تلاوت می‌پردازد که هدف از این کار نیز صرفاً جذب فالوور و یا نشان دادن قدرت و توانمندی‌های هنری صدای خودش است. بنابراین اگر با چنین انگیزه‌هایی تلاوت انجام شود با آدابی که برای تلاوت قرآن مطرح شده در تناقض است.
این عضو مجلس خبرگان رهبری با تأکید بر اینکه فرهنگ و هنر دینی باید از آسیب‌های فضاهای غیردینی در امان بماند، بیان می‌کند: نباید از مدل‌ها و شیوه‌هایی که برای ترویج هنرهای غیردینی استفاده می‌شود، برای تلاوت یا ترویج قرآن استفاده کرد. قداست تلاوت قرآن حکم می‌کند که در ترویج تلاوت قرآن نیز از سازوکار متناسب با این عمل مقدس بهره‌برداری شود و برخوردار باشیم، نه اینکه از روش‌هایی که دیگران برای ترویج هنرهای دنیایی بهره می‌برند، استفاده شود.
پرداختن به حاشیه
همچنین حجت‌الاسلام والمسلمین محمدعلی رضایی اصفهانی، عضو هیئت علمی جامعه المصطفی(ص)، که در سابقه علمی خود بیشتر به تحقیقات میان‌رشته‌ای قرآن کریم پرداخته، معتقد است که مسائلی از این دست پرداختن به حاشیه است.
وی تصریح می‌کند: پیشنهاد من این است که به موضوعات مهم‌تر برای فرهنگ‌سازی قرآنی بپردازیم و گرفتار این نوع حواشی نشویم. الان اتفاقاتی در عرصه قرآن‌پژوهی کشور در حال رخ دادن است که در الازهر هم بی‌نظیر است؛ موضوعاتی مانند ایجاد رشته‌های جدید قرآن و علوم قرآن و مستشرقان که پدیده‌های جدید قرآنی هستند.
رضایی اصفهانی اظهار می‌کند: باید این دستاوردها بیشتر مورد توجه در فضای رسانه‌ای قرار بگیرد تا به دنیا معرفی شود و عظمت علمی کشور را در این زمینه به دیگران معرفی کنیم.
انتهای پیام
این مسئله سه جنبه دارد؛ یک روی آن به آداب تلاوت، یک جنبه به برداشت عرف، و یک جنبه به نیت قاری بازمی گردد؛ بنابراین اگر قاری بدون قصد ریا و خودنمایی، به شکل مطلوب از خود یا منظره ای که در آن است فیلمبرداری کند و توجه بیشتری به معانی مرتبط آیات قرآن کند تا تلاوت فرع و پشت زمینه تصویر نشود،به احتمال قوی عرف (در تعریف دنیای مجازی اینستاگرام) از این عمل وهن قرآن برداشت نمیکند بلکه میتواند موجب نشر تلاوت در فضای مجازی شود. احسنت به ایکنا برای پرداختن دقیق و بهنگام و عالمانه به این موضوع انشالله به زودی مسئولان گرامی و پیشکسوتان عزیزمان با تغییر روند نا امید کننده موجود و حذف تدریجی مسابقات بی حاصل به ترویج واقعی قرآن کریم روی آورند مطمنئنا قاطبه جامعه قرآنی با چراغ سبز این عزیزان همراهی خواهند نمود قطعا فضای پسا مسابقات به نفع همه خواهد بود مسئولان پیشکسوتان جوانان قرآنی اساتید بین المللی و قطعا هیچ کس از وضع موجود راضی نیست نه اساتید نه مسئولان نه قاریان بین المللی و به طریق اولی نه جوانان دست و پا زننده در مسابقات الان که ماه محرم هست عدم مقبولیت هنر قرآنی به نحوی که مورد انتظار جامعه قرآنی است در مقایسه با هنر مداحی و سخنرانی کاملا هویداست بی تردید همه قرآنیان آرزوی یک دهم مخاطبان هنر مداحی را دارند همه کاسه کوزه ها را باید بر سر سیستم ناکارآمد فعلی خرد کرد که همه قرآنیان را با تاکید همه قرآنیان را دل آزرده نموده همه این ها نشان می دهد استراتژی ما در ترویج قرآن و عمومیت بخشی به هنر تلاوت سالهاست شکست خورده و ادامه این روند توسط تصمیم سازان و ذی نفوذان محترم جفایی روشن به ساحت مقدسه کلام وحی است.اللهم وفقنا للتی هی ازکی 
