تأویلِ باد بهاری از نگاه ملای رومی و خواجه شيرازی

باد بهاری يا به تعبير لسان الغيب، «نسيم باد نوروزي» ارمغاني است كه از «كوي يار مي آيد» و هرگز نبايد مانند باد پاييزي انگاشته شود؛ هر دو باد هستند، اما اين كجا و آن كجا؟! اين مايه رويش و سرسبزي است و آن باعث ريزش و پژمردگي. باد بهاري، نسيمي از كوي يار است و بوي دوست مي دهد و كار او را مي كند؛ آيا نمي بينيد زمين هاي مرده را كه چگونه جانِ دوباره مي گيرند و درختان را شكوفه باران مي كنند: «فَانْظُرْ إِلَى آثَارِ رَحْمَتِ اللَّهِ كَيْفَ يُحْيِي الْأَرْضَ بَعْدَ مَوْتِهَا إِنَّ ذَلِكَ لَمُحْيِي الْمَوْتَى وَهُوَ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ قَدِيرٌ.»

با اين حال، بسيار كوته نظري است كه اين خنياگريِ سحرآميز را در احياگريِ ارضِ طبيعت خلاصه كنيم. ارضِ جانِ ما مگر كمتر از ارضِ جهان است كه باد بهارش بي اثر باشد؟ اين نسيم، از جانب محبوب است و در پي محبّ مي گردد. پس پيش از زمين، زمانه را و بيش از آن، اهل زمين و زمانه را مي طلبد؛ به شرط آنكه شوره زار نباشد كه جز خار و خس از آن نمي رويد.
گر درختِ خشک باشد در مکان
عیب آن از بادِ جان‌افزا مدان
باد کار خویش کرد و بر وزید
آنکه جانی داشت بر جانش گزید

چنين است كه بهار و باد بهاري را بايد غنيمت شمرد كه رسولِ صادقِ مصدَّق صلوات الله عليه فرمود: «غنيمت بدانيد باد بهار را، زيرا كه با بدن هاى شما همان مى كند كه با درختان مى كند.»
گفت پیغمبر ز سرمای بهار
تن مپوشانید یاران زینهار
زانكه با جان شما آن می‌کند
کان بهاران با درختان می‌کند

مولوي، اما گلايه دارد كه اهلِ ظاهر به باطنِ اين نفحه نبوي پي نبرده اند:
راویان این را به ظاهر برده‌اند
هم بر آن صورت قناعت کرده‌اند
بی‌خبر بودند از جان، آن گروه
کوه را دیده، ندیده کان به کوه

او، مثل هميشه مشتاقان را بي نصيب نمي گذارد و تأويل دلنشين خويش را از اين گفتار نبوي (صلي الله عليه و آله) به زيباييِ تمام بيان كرده است. مولوي معتقد است كه باد بهاري كنايه اي از نفَسِ مردانِ خداست كه جانها را زنده مي كنند و استعدادها را شكوفا، و البته نفَسِ غيرِ آنان نيز نمادي از باد پاييزي است كه بايد سخت از آن برحذر بود. اگر فرموده اند: «تَن مپوشانيد از بادِ بهار»؛ اين را هم اراده كرده اند كه از لطفِ نفًسِ پاك طينتان كناره نگيريد؛ هر چند به ظاهر خوش نيايد:
پس به تاویل این بُوَد کانفاس پاک
چون بهارست و حیاتِ برگ و تاک
از حدیث اولیاء، نرم و درشت
تن مپوشان زانکه دینت راست پشت
گرم گوید، سرد گوید، خوش بگیر
تا ز گرم و سرد بجهی، وز سعیر
گرم و سردش نوبهارِ زندگی است
مایه صدق و یقین و بندگی است
زان کزو بستانِ جانها زنده است
زین جواهر، بحر دل آكنده است

از اينجاست كه اين باد را با بادِ خزان جز در نام شباهتي نيست؛ چنانكه خواجه شيراز نيز فرمود: « ازین باد ار مدد خواهی چراغ دل برافروزی!»
مولوي البته اين توصيه را نيز مي كند كه منتظرِ آمدنِ اين نسيمِ حيات بخش نمانيد و خود، در پي يافتنِ آن روانه شويد؛ زيرا خواج هشدار داده است كه: «اعتمادي نیست بر کار جهان/ بلکه بر گردون گردان نیز هم.» خالقِ مثنوي مي گويد:
مر تو را عقلی است جُزوی در نهان
کاملُ العقلی بجو اندر جهان
جُزوِ تو از کلّ او کلّی شود
عقل کلّ بر نفس، چون غُلّی شود

همين جاست كه جان مي سوزد و از ندرت كاملُ العقل هايي به ستوه مي آيد كه ديگر به آساني دست يافتني نيستند؛ در اين دوران، «رندان تشنه لب را آبی نمی دهد کس / گویی ولی شناسان رفتند از این ولایت.» در اين سالها، عالمان رباني يكي پس از ديگري رفتند و به تعبير بزرگ و عزيزي، شهرهاي ما مصداقي شدند براي «مَدارِسُ آياتٍ خَلَت مِن تِلاوَةٍ»!

نوروز 1401 اما نويد بخش است. اين نوروز آغازگرِ قرنِ ديگري است كه مي تواند به خواست خدا مقارن با احسن الحال گردد. نوروزِ امسال، ميان نيمه شعبان است و ماه صيام. جا دارد با تضرع و ابتهال، به مولود اين ايام عرضه بداريم:
در این شبِ سیاهم گم گشت راهِ مقصود
از گوشه ای برون آی ای کوکبِ هدایت
از هر طرف که رفتم جز وحشتم نیفزود
زنهار از این بیابان وین راهِ بی نهایت
ای آفتابِ خوبان می جوشد اندرونم
یکساعتم بگنجان در سایه عنایت

در شبهاي رمضان نيز نبايد از اين نجواي عاشقانه چشم پوشيد: «اَللّـهُمَّ اِنّا نَشْكُو اِلَيْكَ فَقْدَ نَبِيِّنا صَلَواتُكَ عَلَيْهِ وَآلِهِ، وَغَيْبَةَ وَلِيِّنا، وَكَثْرَةَ عَدُوِّنا، وَقِلَّةَ عَدَدِنا، وَشِدّةَ الْفِتَنِ بِنا، وَتَظاهُرَ الزَّمانِ عَلَيْنا، فَصَلِّ عَلى مُحَمَّد وَآلِهِ، وَاَعِنّا عَلى ذلِكَ بِفَتْح مِنْكَ تُعَجِّلُهُ، وَبِضُرٍّ تَكْشِفُهُ، وَنَصْر تُعِزُّهُ وَسُلْطانِ حَقٍّ تُظْهِرُهُ،برحمتك يا ارحم الراحمين»!

دکتر محسن اسماعیلی

عضو مجلس خبرگان رهبری و استاد دانشگاه تهران