شهید بهشتی راه رهایی از مسلک‌گرایی را رجوع به قرآن می‌داند

به گزارش ایکنا، سیدعلیرضا بهشتی، فرزند آیت‌الله بهشتی، امروز 9 تیر، در همایش علمی «معرفی و رونمایی تفسیر شش جلدی در مکتب قرآن آیت‌الله بهشتی» که در مؤسسه فهیم قم برگزار شد،  گفت: این تفسیر در دو دوره نوشته شده یکی در مقطعی که ایشان در آلمان بودند، تفسیر مفصل بوده است ولی بخش زیادی از آن در دسترس ما نیست. بخش دوم هم تا سال 54 بود که البته ساواک هم چندبار جلوی آن را گرفت. این جلسات در خانه‌ها به ترتیب برگزار می‌شد و عمدتا در خیابان ایران بود.

وی افزود: مخاطبان در دوره آلمان گسترده‌تر و متنوع‌تر بودند ولی در ایران که از سال ۴۹ تا ۵۴ بیان شده است برخی طلاب، درس‌خوانده‌های بازار  و ... حضور داشتند و به صورت کلاس درس برگزار می‌شد. آقای بهشتی واقعا تا آخر عمرش معلم بود و جلسات تفسیر وی هم با روش معلمی برگزار می‌شد، حتی در منبرهای عمومی بعد از انقلاب هم سؤال و جواب می‌کرد و فرصتی برای سؤال مخاطبان باقی می‌گذاشت.

بهشتی بیان کرد: لازم است یادی بکنیم از مرحوم حجت‌الاسلام جواد اژه‌ای که برای ویرایش این متن زحمات زیادی متقبل شدند. ما 4 ویرایش را در نگارش این تفسیر لحاظ کردیم و حجت‌الاسلام مجید رضایی دوانی هم در تولید این اثر نقش مهمی داشتند.

وی با بیان اینکه برخی می‌پرسند چرا پی دی اف آن ارائه نشده است، گفت: این آثار تا به مرحله‌ای نرسند که ما مطمئن شویم چیزی به آن اضافه نخواهد شد لذا نمی‌توانیم پی دی اف آن را بیرون بدهیم.

انس شهید بهشتی با قرآن

بهشتی بیان کرد: در مقدمه این تفسیر آمده این نوع توجه به قرآن در اندیشه بهشتی نشان دهنده انس ایشان با قرآن است. ایشان حتی وقتی علیه آمریکا حرف می‌زند و می‌گوید از غیظ بمیرید کاملا از قرآن استفاده کرده است.

بهشتی با اشاره به تعبیری که وی در مورد اندیشه آن مرحوم مبنی بر لزوم بازگشت به قرآن مطرح کرده ولی انعکاس نامناسبی داشته است، گفت: اندیشه ایشان با بازگشت به قرآن قرابت دارد ولی قطعا منظور از بازگشت به قرآن، رویکرد سلفی نیست بلکه ایشان خواسته قرآن را از طاقچه بردارد و به میدان زندگی فرد و جامعه بیاورد و این خیلی نکته مهم و ارزشمندی است.

استاد دانشگاه شهید بهشتی اظهار کرد: ما تفاسیر زیادی داریم که در قدر و منزلت آن تردیدی نیست ولی اینکه قرآن به عنوان راهنمای عمل در دست ما باشد و بتوانیم روابط خود را بر ان تنظیم کنیم مهارت و دیدهایی لازم دارد و دید اجتماعی و تجربیات بهشتی کمک زیادی به وی در این عرصه کرده است.

راه رهایی از آفت مسلک‌گرایی

وی اضافه کرد: درباره آیات پایانی سوره بقره ایشان این نکته را مطرح کرده است و آن اینکه شاید یکی از راه‌هایی که بتوان از آفات جوامع مسلکی دور شد ارتباط مستقیم و بیشتر مردم با نصوص است. وی مطرح کرد زمانی مردم راحت‌تر اغفال شدند که بین آنها و قرآن فاصله ایجاد شد و دوره معاویه را به عنوان نمونه ذکر می‌کند و تاکید دارد دوری مردم از قرآن، زمینه را برای تاریخبافی‌ها ایجاد کرد.

آفت غلبه قصه و وعظ بر تحقیق و دانش

بهشتی تصریح کرد: معاویه به دو گروه خیلی اهمیت می‌داد؛ اول اهل حدیث و دوم قصه‌گویان، قصه‌گویی یک رسانه بود و قصه‌گویان دوره‌گرد در همه شهرها و روستاها می‌رفتند و در ذیل داستان خود انواع تحریفات را ایجاد کردند. معاویه بهره زیادی از این هنر در تغییر ذهنیت جامعه آن روز نسبت به امام علی(ع) و امام حسن(ع) برد . لذا تاکید  شهید بهشتی برای آوردن قرآن به متن و بطن زندگی مسلمین از این جهت است.

وی افزود: در تاریخ معاصر هم دیدیم وقتی جریانی از واعظان و اهل منبر بر آموزش و تحقیق در حوزه غلبه کردند چه مصیبت‌هایی ایجاد شد و حتی مراجع را تحت فشار قرار دادند. به هر حال اسلامِ وعظ و خطابه با اسلامِ آموزش و بحث و تحقیق تفاوت‌های خاص خود را دارد لذا تاکید برخی از عالمان مانند مرحوم بهشتی بر بازگشت به قرآن یادآوری این مسئله هست نه تاییدی بر دیدگاه‌های سلفی.

همچنین سیدمحمدرضا بهشتی، دانشیار گروه فلسفه دانشگاه تهران و فرزند آیت‌الله سیدمحمد بهشتی، گفت: این تفسیر براساس نوارهای باقی مانده از آن مرحوم جمع‌آوری و توسط نشر روزنه به چاپ رسیده است. یکی از وجوهی که از مرحوم آیت‌الله بهشتی در زمان حیات ایشان به شکل برجسته سراغ داشتیم انس فکری ایشان با قرآن بود، وی تحصیل‌کرده در حوزه بود و طبیعتا ثقل کار تحصیلی او در حوزه روی اصول و فقه و مقدمات آن مانند ادبیات عرب و ... بود؛ بعد هم ایشان در زمینه کلام و فلسفه اسلامی تدریس و تحصیل داشت و به آن علاقه‌مند بود.

بهشتی ادامه داد: آشنایی با علوم جدید مانند ریاضی و فیزیک همچنین زبان انگلیسی از ویژگی‌های ایشان بود و حتی در یک تابستانی به ما ریاضی تدریس کرد. فردی که اینگونه ذوابعاد و نسبت به مسائل پیرامون خود و جامعه حساس است وارد تفسیر قرآن می‌شود و مهم این است که بدانیم ثقل کار وی در تفسیر چیست؟ برخی رویکرد ادبی به قرآن دارند و به نکات لغوی و صرف و بیان و ... می‌پردازند؛ برخی علایق فقهی و احکام و علقه کلامی، روایی و حدیثی، عرفانی و فلسفی و ... به قرآن کریم دارند.

وجه برجسته قرآن‌پژوهانه آیت‌الله بهشتی

وی افزود: آنچه در تفسیر ایشان جلب توجه می‌کند، حرکت او به مثابه یک قرآن‌پژوه در تفسیر قرآن است با اینکه آشنایی با علوم دیگر دارد که ممکن است چنین تمرکزی را در ابتدا انتظار نداشته باشیم. یکی از موارد جالب در کتاب «خدا از دیدگاه قرآن» ایشان در ذیل آیه شریفه سَنُرِيهِمْ آيَاتِنَا فِي الْآفَاقِ وَفِي أَنْفُسِهِمْ حَتَّى يَتَبَيَّنَ لَهُمْ أَنَّهُ الْحَقُّ أَوَلَمْ يَكْفِ بِرَبِّكَ أَنَّهُ عَلَى كُلِّ شَيْءٍ شَهِيدٌ، بروز دارد. این آیه میدان زیادی برای سخن گفتن و گره زدن با آموزه‌های عرفانی و ... دارد و کسانی چون ملاصدرا بهره‌های فلسفی برده‌اند ولی آیت‎‌الله بهشتی وجه قرآن‌پژوهانه خود را در اینجا به خوبی روشن کرده است و می‌گوید من با سیاق و متنی که می‌بینم معتقدم که«أَنَّهُ الْحَقُّ» بازگشت به خود قرآن دارد نه خداوند.

وی با بیان اینکه ایشان به تفصیل رویکردی را که درباره تفسیر قرآن داشته است در ذیل آیات محکم و متشابه توضیح داده است، اظهار کرد: ایشان در ابتدای این کتاب هم بحثی در مورد روش تفسیر قرآن دارد؛ البته متاسفانه نوار همه جلسات ایشان را در اختیار نداریم و به همین دلیل زوایای نگرش ایشان در مواجهه با آیات مغفول مانده است. مرحوم علی‌اکبر اژه‌ای جلسات مشترکی با آیت‌الله بهشتی داشتند، که ضبط شد و در مقدمه این تفسیر آورده‌ایم؛ بخش آیات محکم و متشابه هم از طریق برخی افراد دیگر جمع‌آوری شده ولی کامل نیست.

استاد دانشگاه شهید بهشتی تصریح کرد: آیت‌الله بهشتی در مقدمه تفسیر، ابتدا متن را معرفی کرده و فرموده است که قرآن متنی به زبان عربی 14 قرن پیش است و ویژگی‌های یک بیان شفاهی را دارد و به نظر بنده می‌توان در ذیل هر کدام از این تعابیر درنگ کرد. به خصوص اینکه ما در جریان ترجمه کتاب «کلام و جامعه» آقای «فان اس» که در چهارهزار صفحه چاپ شد به برخی ویژگی‌های زبان عربی سده دوم و سوم دست یافتیم.

لزوم فهم درست زبان قرآن

بهشتی بیان کرد: ما فکر می‌کنیم چون عربی بلد هستیم می‌توانیم عربی سده‌های دوم و سوم را هم بفهمیم ولی واقعا این طور نیست و حالا این ظرایف را در مورد قرآن هم باید یادآور شویم زیرا ما گاهی به خاطر عادات ذهنی از مسائلی عبور کرده‌ایم ولی فان اس مجبور بوده به لغت رجوع کند.

استاد دانشگاه تهران اظهار کرد: زبان نزول قرآن، ویژگی شفاهی بودن و فرق آن با زبان کتبی و اینکه واژگانی از زبان‌های دیگر از جمله سامی در قرآن آمده نکاتی است که روش برداشت ایشان از قرآن به صورت مختصر به آن پرداخته است و لازم است تفصیلا بحث شود.

ترجمه تاریخ قرآن نولدکه

فرزند آیت‌الله بهشتی با بیان اینکه مرحوم بهشتی تاریخ قرآن نولدکه را ترجمه کردند، اضافه کرد: ایشان کار جمعی تحقیقی با مرحوم موسوی اردبیلی و امامی کاشانی و ... در زمینه اصول الفقه داشتند و به مناسبتی که وارد بخش قرآن شدند مرحوم بهشتی تاریخ قرآن نولدکه را ترجمه کرد که به نسبت روان و  دقت آن در حد خوب و قابل قبول است،  البته در برخی موارد نیازمند تدقیق است.

وی افزود: ایشان واژه‌های عبری و یونانی را فقط ذکر کرده‌اند چون آشنایی با آن نداشتند. این کتاب، کتاب مهمی است زیرا نولدکه ذهنی وقاد دارد البته وی در مورد ایران باستان هم کتاب مهمی دارد و به همین دلیل مرحوم بهشتی مصر بودند که این اثر را ترجمه کنند. ما در چاپ این اثر، به تطبیق متن با دست‌نوشته ایشان در دو نوبت پرداختیم تا آماده نشر شده است البته چون تعابیر نولدکه به عنوان یک کارشناس بیان شده و نه فرد معتقد به قرآن و شیعه در فرایند مجوز نشر موانعی دارد.

وی در پایان تأکید کرد: مرحوم شهید بهشتی بسیار وفادارانه به متن آن را ترجمه کرده است از جمله در سوره الرحمان نولدکه حتی به ملال‌آور بودن تکرارهای «فبای آلاء...» اشاره داشته است و مرحوم بهشتی از روی وفاداری آن را آورده است.