راهکارهای مقابله با فقر از منظر امام رضا(ع)

نیازهای زندگی و مسائل معیشتی و اقتصادی بیشترین نگرانی انسان دیروز و امروز است و با شرایط کنونی، در آینده نیز چنین خواهد بود. بر طرف کردن این نگرانی بزرگ و فراگیر، آن‌گاه امکان دارد که اقتصاد با مسائل ارزشی آمیخته شود و اخلاق به کمک معیارهای اقتصادی بشتابد و عدالت اجتماعی بر سیاست‌های مالی و نظام‌های اقتصادی سایه افکند.

روشن است که قوانین به تنهایی نمی‌تواند تعهد لازم و مسئولیت‌شناسی ژرفی را در انسان‌ها پدید آورد و از این همه فاصله‌های زندگی و محرومیت‌ها بکاهد. از این رو، در تعالیم اسلامی، اخلاق و اقتصاد پیوندی ناگسستنی دارد و فعالیت‌های اقتصادی انسانی برپایه باور تکلیف و مسئولیت‌های خدایی استوار شده است و انسان‌های دین‌باور، در گردش ثروت و شیوه‌های تولید و توزیع و مصرف، از تکلیف الهی پیروی می‌کنند و مسئولیت‌های انسانی را نیک باور دارند. بدین جهت بازار اسلامی ‌و کارگاه و کارخانه و مزرعه اسلامی‌ با دیگر بازارها، کارخانه‌ها و مزارع تفاوتی اصولی می‌یابد.

مبارزه علیه فقر با هدف گسترش عدالت اقتصادی و درپی آن عدالت اجتماعی از اهداف اولیه پیشوایان دینی و ائمه معصوم(ع) است و امام رضا(ع) نیز در این زمینه راهکارهایی را عنوان کرده‌اند. بهره‌گیری از آموزه‌های اقتصادی امام رضا علیه السلام از راه‌های اساسی نجات انسان امروز از چنگال نظام‌های ناعادلانه اقتصادی و سیاسی جهانی است، آن‌گونه که امام رضا علیه السلام خود می‌فرمایند: «رَحِمَ اللهُ عَبداً أحیا أمرنَا وَ یعَلِّمُهَا الناسَ فَاِنّ النّاسَ لَو عَلِمُوا مَحاسِنَ کَلامِنَا لا تَّبَعُونا ؛ خدا بیامرزد کسی را که امر ما را زنده می‌کند. علوم ما را می‌آموزد و به مردمان تعلیم می‌دهد. همانا اگر مردم تعالیم زیبای ما را دریابند، از ما پیروی کنند (نه از غیر ما)، یعنی به راه درست و (صراط مستقیم) در می‌آیند، و به سعادت هر دو جهان می‌رسند» (معانی‌الاخبار. جلد1. ص174).

راهکارهای مقابله با فقر از نظر امام رضا علیه السلام

از مسائل فکری و عقیدتی نادرستی که زمینه درونی فقر و محرومیت را می‌سازد و رویارویی با آن را غلط و ناممکن جلوه می‌دهد، نسبت دادن فقر به عوامل طبیعی نظیر کمبود مواد در زمین و سلب مسئولیت از انسان‌ها و سیستم و نظام اجتماعی است. در این نوع اندیشه‌ها، مبارزه با فقر غیرممکن و بیرون از حوزه اختیار و قدرت انسان معرفی می‌شود و این اشتباهی بزرگ و بدآموزی زیان‌باری است که از عوامل فکری و فرهنگی پایداری فقر در جامعه می‌باشد.

امام رضا علیه السلام در این زمینه می‌فرمایند: «انا وجدنا کلما احل الله تبارک و تعالی ففیه صلاح العباد و بقائهم و لهم الیه الحاجة التی لا یستغنون عنها... و وجدنا المحرم من الاشیا لا حاجة للعباد الیه و وجدناه مفسداً داعیاً الی الفناء و الهلاک؛ با بررسی احکام می‌یابیم که هر چه را خداوند متعال حلال شمرده است، مایه صلاح و بقای مردم است و مورد نیاز آنان؛ به گونه‌ای که نمی‌توانند از آن دست بردارند... و چیزهایی را حرام و ممنوع یافتیم که مردمان را به آنها نیازی نیست، بلکه آن چیزها فسادآور است و نابودکننده و هلاک بار».

تکیه به عوامل طبیعی برای توجیه فقر، در اسلام پذیرفته نیست

بنابراین، آنچه برای ادامه زندگی و بقای انسان لازم است، در طبیعت موجود است و در شرع حلال و جایز شمرده شده است و آنچه برای انسان زیان دارد، موجب نابودی و هلاکت اوست، حرام و ممنوع گشته است. از این کلام به خوبی روشن می‌شود که در نظام تکوین و جهان آفرینش، همه آنچه مورد نیاز انسان و عامل بقا و پایداری و زمینه صلاح و هدایت اوست، آفریده شده و در دسترس او قرار گرفته است و اگر موانعی انسانی چون ظلم، خیانت، غصب، سرقت، احتکار، و مصرف‌های اسرافی طبقات ثروتمند، و ویژه ساختن کالاها به اشخاص، پیش نیاید، طبیعت غنی است و مواد لازم زندگی خلق را تأمین کرده است.

مالیات‌های اسلامی و مقابله با فقر

از جمله راهکارهای اساسی  در مقابله با پدیده زشت فقر در جامعه از دیدگاه امام رضا علیه السلام ، ضرورت پرداخت مالیات‌های اسلامی است. در آموزش‌های رضوی، مسئولیت‌های مالی اهمیت فراوانی دارد و در ردیف اول مسئولیت‌ها است و بازخواست و حسابرسی روز رستاخیز نیز در درجه نخست به آنها بستگی دارد. امام رضا علیه السلام در این باره می‌فرمایند: «و اول من یدخل النار امیر متسلط لم یعدل و ذو ثروة من المال لم یعط المال حقه؛ نخستین کسی که داخل دوزخ گردد، حاکمی ‌است که دادگر نبوده و ثروتمندی است که حق مال را ادا نکرده است (حقوق مالی را نپرداخته است)».

در همین راستا است که اسلام برای تعدیل اقتصادی و معیشتی در جامعه و بر طرف کردن احتیاجات لازم، قوانینی چون خمس، زکات و ... وضع کرده است. همان‌طور که امام رضا علیه السلام در این زمینه فرموده‌اند «ان علة الزکاة من اجل قوت الفقراء ... کما قال عزوجل لنبلونکم فی اموالکم و انفسکم فی اموالکم اخراج الزکاة... مع ما فی ذلک من اداء شکر نعم الله عزوجل... مع ما فیه من الزیاده و الرافة و الرحمة لاهل الضعف و العطف علی اهل المسکنة، و الحث لهم علی المساواة وتقویة الفقراء و المعونة لهم علی امر الدین؛ قانون زکات، برای تأمین (زندگی) بینوایان وضع شد، چنان که خدای بزرگ فرموده است: شما را در اموال و جان‌هایتان امتحان می‌کنیم. (امتحان) در اموال پرداخت زکات است... با دیگر فوایدی که در این قانون نهفته است چون افزایش (مال) و احساس‌مندی و مهربانی نسبت به ناتوانان، و توجه به حال بینوایان، و سوق دادن جامعه به مساوات و برابری، و توان‌بخشی به فقیران، و یاری رساندن به آنان در انجام تکالیف دینی».

زکات ابزاری در جهت کاهش فاصله طبقاتی

بدون شک در اجتماعی که تعادل وجود داشته و از نظام اقتصادی عادلانه و سالمی‌ برخوردار باشد، اکثریت مردم درآمدی کافی و بسنده خواهند داشت و نیازهای خود را تأمین خواهند کرد. در چنین اجتماعی، درصد اندکی از مردم محروم می‌مانند که محرومیت آنان به جبرهای طبیعی، ناتوانی‌های جسمی، و گه‌گاه ظلم‌ها و حق‌کشی‌های فردی و جزئی مربوط می‌شود. این‌گونه محرومیت‌ها، با اجرای قوانین یاد شده و تن دادن مردم به آنها برطرف می‌گردد. چنان که در کلام والای حضرت آمده است، علت وضع قانون زکات، تأمین خوراک بینوایان و کمک به آنان است؛ تا اندازه‌ای که چون دیگران بتوانند به امور دین و دنیای خود برسند.

تقویت بنیه بینوایان و توان‌یابی آنان برای انجام دادن تکالیف دینی، هدف و مرز این قانون است و تکلیف بر پایه حصول این مقصود ارزشمند استوار است و تا این مقصود در همه افراد تهی‌دست جامعه تحقق نیافته، تکلیف باقی است و این چگونگی روشن می‌کند که اگر ظلم و استثمار، در دوران طولانی بر اجتماعی حاکم بود، و فقر و محرومیت همه گیر و عمیق گشته بود، باید به هدف اصلی و علت وضع قانون توجه کرد، و آن چنان‌که در کلام امام رضا علیه السلام آمده است، مساوات با محرومان و کمک‌رسانی و توان‌بخشی به آنان است تا قادر به زندگی و عمل به احکام دین باشند. بر مبنای این دیدگاه و تعلیم ارزشمند، در هر جامعه‌ای برخی آدمیان از بدی حادثه تهی‌دست شدند و در تنگنای مالی قرار گرفتند. این وظیفه توانمندان و ثروتمندان است که گره از کار فروبسته آنان بگشایند و به آنها توان اقتصادی ببخشند، تا با خیالی آسوده، به زندگی خویش ادامه دهند.

امام رضا علیه السلام یکی از فلسفه‌های تشریع «زکات» را استفاده آن در همین موارد می‌دانند و در مقام تبیین حکمت وجوب زکات می‌فرمایند: «خداوند مردمان تندرست را مکلف کرده است تا به کار مردم زمین‌گیر و گرفتار رسیدگی کنند. پرداخت زکات موجب برکت مال و سبب رأفت و مهربانی به ناتوانان و توجه به مسکینان و انگیزش مردمان به مساوات و تقویت فقرا و یاری رساندن به آنها در انجام دادن تکالیف دینی است».

برگرفته از کتاب جلوه‌های جهاد اقتصادی در اندیشه امام رضا علیه السلام