رشد اسلام‌خواهی در تاجیکستان با وجود محدودیت‌ها/ ممانعت از افراطگرایی با حمایت از گروه‌های معتدل
: مردم تاجیکستان پایه‌های اعتقادی و دینی محکمی دارند و با وجود تقویت فشارها و محدودیت‌های مذهبی در این کشور، گرایش زیادی به اسلام و حفظ ارزش‌های اسلامی دارند.
حیدری، وابسته فرهنگی سابق ایران در تاجیکستان در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) گفت: برای صحبت کردن یا تحقیق پیرامون اسلام در آسیای مرکزی باید به چند عامل مهم در این منطقه توجه کنیم؛ یکی از این عوامل «تصوف» است. آسیای مرکزی، مرکز اصلی تصوف است و هنوز هم پایه‌های تصوف در مردم دیده می‌شود.
آسیای مرکزی؛ مرکز اصلی تصوف
حیدری گفت: اساتید بزرگ تصوف مثل «خواجه احمد یسوی» و «نقشبندیه» از این مناطق برخاسته‌اند. مقبره خواجه احمد یسوی در جنوب قزاقستان در ولایت ترکستان و قبر «نقشبند» در نزدیکی شهر بخارا است. مردم هنوز اعتقاد دارند اگر کسی هفت بار به زیارت قبر نقشبند برود انگار حج انجام داده است و این شخصیت‌ها برای مردم ارزشمند هستند.
«فرغانه» از منشأهای نفوذ اسلام در منطقه
وابسته فرهنگی سابق ایران در تاجیکستان با اشاره به عوامل مورد توجه در آسیای مرکزی افزود: یکی دیگر از این موارد در این منطقه «فرغانه» است. منطقه فرغانه بین تاجیکستان، ازبکستان و قرقیزستان تقسیم شده ولی آداب و رسوم مردم یکی است و از یک قوم هستند. پایه‌های اسلام گرایی و آموزش‌های مذهبی و تصوف در فرغانه مهم بوده و هست. روحانیون بزرگی که در این مناطق زندگی کردند، مهم‌ترین منشأ گسترش و نفوذ اسلام در این مناطق بوده‌اند که فقط محدود به فرغانه نبوده و از طریق شاگردان این اساتید به سایر مناطق نیز گسترش پیدا کرده است.
حیدری با اشاره به اهمیت منطقه فرغانه اظهار کرد: همچنین رهبران و بنیانگذاران حزب نهضت اسلامی تاجیکستان که حزب رسمی اسلامی در کل منطقه آسیای میانه محسوب می‌شود نیز از شاگردان این روحانیون فرغانه بوده‌اند. این رهبران معنوی هنوز هم به عنوان پیر و مرشد در تاجیکستان هستند.
استقلال نهادهای دینی تاجیکستان از ازبکستان
وابسته سابق فرهنگی ایران در دوشنبه ضمن تبیین روند نحوه برخورد حکومت تاجیکستان با مسلمانان و رویکرد آن در مقابل اسلام گفت: اداره مسلمانان منطقه آسیای میانه و قزاقستان در ازبکستان رسمأ از طرف شوروی سابق بنیان گذاشته شده بود و به آموزش و نظارت بر مسائل اسلامی در منطقه اقدام می‌کرده است. در زمان شوروی به طور کلی سه مرکز اصلی اسلامی وجود داشته که یکی از آن مراکز ازبکستان و مشخصا بخارا است.
وی افزود: بخارا از قدیم مرکز توجه آموزش دینی بوده است. بعد از فروپاشی شوروی نیز مرکز اداره مسلمانان آسیای مرکزی و قزاقستان تا مدتی بر مسائل دینی منطقه از جمله تاجیکستان احاطه داشت. بعدها دولت تاجیکستان سعی کرد نهادهای مذهبی خویش را از، ازبکستان مستقل کند و بدین‌ترتیب اداره دینی مسلمانان تاجیکستان یا به عبارتی «اداره قاضیات» را از ازبکستان جدا کرد و پس از آن مدرسه‌ای به نام «امام ترمذی» که از قدیم در دوشنبه بوده را مستقل اعلام کرد.
تشدید محدودیت‌های دینی با قانون «آزادی وجدان و اتحادیه‌های دینی»
حیدری در ادامه روند تحولات فعالیت‌های اسلامی در تاجیکستان و رویکرد حکومت افزود: بعدها در سال 1388 مدرسه «امام ترمذی» تبدیل به دانشگاه شد و بعد نام «امام اعظم ابوحنیفه» را به خود گرفت و مفتیات کماکان در مسجد امام ترمذی به کار خود ادامه می‌دادند. چند سال بعد دولت در راستای کاهش قدرت نهادهای مذهبی مفتیات را به شورای علمای تاجیکستان تقلیل می‌دهد. به این ترتیب از قدرت و نفوذ مفتیان می‌کاهد؛ بعدها «کمیته امور دین حکومت جمهوری تاجیکستان» را تأسیس می‌کنند. این کمیته زیر نظر رئیس جمهور تاجیکستان تشکیل می‌شود و عملا مفتیات را تابع این اداره قرار می‌دهند.
وی اظهار کرد: در سال 1386 در تاجیکستان قانونی به عنوان قانون «آزادی وجدان و اتحادیه‌های دینی» به تصویب رسید که بر اساس آن نظارت نهادهای دولتی بر سازمان‌های مذهبی تقویت شد. محدودیت‌های زیادی بر مردم مسلمان این کشور به وجود آمد و بعد از آن روند این محدودیت‌ها افزایش یافت.
ممانعت از ورود بانوان و افراد زیر 18 سال به مسجد
حیدری در خصوص این قانون در تاجیکستان و پیامدهای آن گفت: براساس این قانون ابتدا اسلام را از خانه‌ها به مساجد کشاندند و اعمال و تجمعات مذهبی در غیر از مساجد ممنوع شد؛ در گام بعدی مساجد را محدود کردند و بعدها ورود بانوان به مسجد ممنوع شد و بعد ورود افراد زیر 18 سال به مسجد ممنوع شد. دست آخر آموزش احکام و مسائل مذهبی به افراد زیر 18 سال نیز ممنوع اعلام شد. به گونه‌ای که اگر کودکی وارد مسجد شود یا تحت آموزش‌های دینی قرار بگیرد پدر و مادرش مسئول هستند و جریمه نقدی و در مرحله بعد به زندان محکوم می‌شوند. در گام بعد، داشتن ریش برای جوانان زیر 40 سال ممنوع شد.
ممنوعیت آموزش قرآن در منزل
وابسته فرهنگی سابق ایران با اشاره به محدودیت‌های دینی موجود در تاجیکستان تصریح کرد: روند این محدودیت‌ها تا جایی پیش رفت که فعالیت مساجد هم محدود شد و اعلام کردند مساجد باید به ثبت رسمی برسند که برای ثبت مساجد شرایطی وضع شد که برخی از این مساجد شرایط لازم برای ثبت را نداشتند که عملا تعطیل شد.
وی تصریح کرد: امام خطیب‌های مساجد موظف شدند در مفتیات آزمون‌هایی را بگذرانند و کم کم به شرایط امروز رسیدیم که حتی در منزل هم حق آموزش قرآن را ندارند که البته این محدودیت‌ها در قانون ذکر شده است ولی مردم پایه‌های دینی قوی دارند و گرایش نسل جوان تاجیکستان به مذهب زیاد است. به عنوان نمونه، با وجود این که روز جمعه روز کاری در تاجیکستان است ولی مردم در نماز جمعه حضور چشمگیر دارند.
ممنوعیت حجاب در محل کار و دانشگاه
وی درخصوص حجاب اسلامی برای بانوان تاجیک گفت: امروزه داشتن حجاب برای کارکنان دولتی ممنوع شده و در مدارس و دانشگاه‌ها نیز ورود بانوان محجبه ممنوع شد. این مسئله باعث شد بسیاری از مردم به خصوص خارج از شهر دوشنبه در روستاها و شهرهای کوچک مانع ورود دخترانشان به مدرسه شوند. این امر برای این کشور از نظر سطح تحصیلات و به خصوص تعداد مادران تحصیل‌کرده در آینده ایجاد مشکل می‌کند.
حیدری یادآور شد: البته این محدودیت‌ها به طور تام و تمام جنبه منفی نداشت بلکه از جهاتی مثبت بود چرا که تبلیغات سایر ادیان و مذاهب در تاجیکستان بسیار رواج یافته بود. هر روزه گروه‌هایی به تبلیغ ادیان دیگر به‌خصوص مسیحیت می‌پرداختند و هر روز دامنه کار خود را با سوء استفاده از فقر مادی و مذهبی مردم گسترده تر می‌کردند. تصویب و اجرای قوانین محدودکننده، باعث جلوگیری از گسترش دیگر ادیان و مذاهب در این کشور شد.
رواج اسلام اعتدالی راه برخورد با افراطگرایی
وی در ادامه در خصوص نفوذ جریان‌های افراطی در تاجیکستان گفت: اگر به کل منطقه نگاه کنیم اگر چه تمام پنج کشور آسیای مرکزی مسلمان هستند اما پایه‌های مذهبی در ازبکستان و تاجیکستان قوی‌تر است؛ گروه‌های اسلامی قوی‌تری هم در این دو کشور فعال هستند. البته در ازبکستان این گروه‌ها غیرقانونی شناخته و سرکوب شدند و در تاجیکستان نیز این گروه‌ها سرکوب شدند. البته با حزب «نهضت اسلامی» که یک منش معتدل از خود نشان داده است برخوردی جدی نشد. وجود حزب نهضت اسلامی در منطقه می‌تواند بهترین الگو برای نشر اسلام مبتنی بر عقل و اعتدال باشد و مانع از بروز تفکرات تندروگرایانه شود.
غفلت از خطر افراطگرایی در آسیای مرکزی
حیدری با اشاره به خطر افراطگرایی در آسیای مرکزی گفت: متأسفانه در کشورهای آسیای مرکزی به این مهم کمتر توجه می‌شود و این امر می‌تواند منجر به نفوذ و گسترش تندروی در منطقه شده و خطر بزرگی از این جهت منطقه را تهدید می‌کند؛ زیرا از یک سو طالبان در افغانستان با تاجیکستان هم‌مرز است و دولتمردان این کشورها باید توجه بیشتری کنند. از سوی دیگر اگر این دولتمردان راه گسترش اسلام معتدل را سد کنند و با نفوذ و گسترش آن مخالفت کنند طبعا اسلام‌خواهی و توجه به اسلام، زیرزمینی می‌شود و این امر احتمال کج‌روی و به انحراف کشیده شدن افکار و حرکت‌های اسلامی را در پی خواهد داشت.
ممانعت از افراطگرایی با حمایت از گروه‌های معتدل
پس بهترین راه برای کنترل اسلام‌خواهی و حرکت‌های اسلامی به خصوص در بین جوانان کنترل و هدایت این خواسته‌هاست و بهترین راه برای هدایت آن می‌تواند توسل به گروه‌های اسلامی متعادل باشد و حزب نهضت اسلامی در حال حاضر تنها گروه معتدلی است که در کل منطقه می‌توان به آن توجه داشت. به نظرم دولت تاجیکستان با همکاری این حزب می‌تواند مانع گسترش حرکت‌های تندروی اسلامی در تاجیکستان و حتی در منطقه آسیای مرکزی شود.
وی با اشاره به حرکت‌های اسلامی در تاجیکستان گفت: حرکت‌های اسلامی که تقریبا از سال 1378 گسترش یافت حرکت‌های «حزب التحریری» بود؛ یعنی گروه‌هایی با تفکرات این حزب تشکیل شد که ابتدا با توزیع شب‌نامه شروع شد و بعد دولت این افراد را دستگیر کرد. چند بمب‌گذاری در خجند و دوشنبه انجام شد و این گروه‌ها افراطی شناخته شدند و در نتیجه کلیه فعالیت گروه‌های اسلامی ممنوع اعلام شد. البته رشد و فعالیت این گروه‌ها متوقف نشد و به شکل زیرزمینی ادامه پیدا کرد.
مردم تاجیک پایه‌های دینی قوی دارند ولی اطلاعات مذهبی کم دارند
حیدری تأکید کرد: گسترش افکار تندروهای اسلامی باعث ایجاد مشکلات اجتماعی و تشتت اجتماعی در تاجیکستان می‌شود همانطور که مطرح شد بهترین راه بلکه تنها راه برای مقابله با تندروی اسلامی و گسترش آن بین جوانان، ترویج اسلام معتدل و سنتی است و بهترین دستاویزی که دولت می‌تواند بدان توجه کند حزب نهضت اسلامی است که به طور رسمی ثبت شده، فعالیت آن تحت نظارت دولت است. محبوبیت بالایی به‌خصوص در بین جوانان دارد و از همه مهم‌تر مسئولین این حزب آمادگی دارند تا با حفظ ارزش‌های اسلامی حاکم بر حزب، در راه پیشبرد وحدت و انسجام جامعه با دولت همکاری کاملی داشته باشند.
وی درخصوص رشد اسلام‌گرایی در تاجیکستان گفت: به دلیل هفتاد سال حکومت کمونیستی و تسلطی که بر مسائل دینی و مذهبی داشتند به طور طبیعی آموزش‌های اسلامی قطع شده و رشدی پیدا نکرده است. ولی پایه‌ها همچنان قوی است بعد از فروپاشی شوروی سابق ما با مسلمانانی برخورد می‌کنیم که علاقه مذهبی دارند ولی اطلاعتشان کم است. این جوانان به دلیل آنکه نمی‌توانند پاسخ نیازهای معنوی و سؤالات اسلامی خود را در تاجیکستان به دست آورند توجهشان جلب می‌شود به مراکز آموزش اسلامی که مهم‌ترینش ایران، عربستان و مصر است. افرادی که در این کشورها تحصیل می‌کنند بعد از بازگشت به کشور خویش به ترویج دین می‌پردازند و متأسفانه برخی از این افراد جذب گروه‌های تندرو می‌شوند و این عقاید را در تاجیکستان منتشر می‌کنند.
