آشنايی با تفاسير / بررسی ويژگی‌های تفسير جلاء‌الاذهان (13)
تفسير «گازر» دارای ارزش‌های دينی، اسلامی، مذهبی، مكتبی، ملی و فرهنگی است
گروه انديشه: تفسير «گازر»، تأليف ارزشمندی است كه هم ارزش دينی و اسلامی دارد، چون نويسنده‌اش مسلمان است و هم ارزش مذهبی و مكتبی دارد، چون نويسنده‌اش شيعه است و هم ارزش ملی و فرهنگی دارد، چون به زبان فارسی است.
به گزارش خبرگزاری قرآنی ايران (ايكنا)، پيش از اين دوازده قسمت از مصاحبه با دكتر «زهره اخوان‌مقدم»، مدرس دانشگاه و از پژوهشگران علوم قرآن و حديث در ارتباط با ويژگی‌های تفسير «جلاء‌الاذهان و جلاءالاحزان فی تفسير‌القرآن»، مشهور به تفسير «گازر»، از «ابوالمحاسن حسين بن حسن جرجانی» را مطالعه كرديد.
وی در مصاحبه‌های پيشين خود گفت: تعداد فضائل اميرمؤمنان (ع) در تفسير گازر آن‌چنان فراوان است كه زبان و قلم از احصای آن قاصرند.
وی اظهار كرد: «ابوالمحاسن جرجانی» در تفسير گازر حتی در مواردی كه آيه ظاهرا از آيات ولايت نيست؛ بحث را به ولايت می‌كشاند. ذكر همه فضائل اميرالمؤمنين (ع) كه در اين تفسير آمده است، نياز به كتابی جداگانه دارد و برای نمونه به چند مورد از اين فضايل اشاره كرد.
اين محقق علوم قرآنی افزود: از آن‌جا كه تفسير گازر، برای روايات جايگاه ويژه‌ای قائل شده و از آن‌جا كه مؤلف از شيعيان وارسته است، در جای جای تفسير شريفش، نام مبارك و فضائل امام عصر (عج) آمده است و برای نمونه به ذكر سه مورد پرداخت.
وی در مصاحبه‌های قبلی خود گفت: نويسنده تفسير گازر در مسائل فقهی، اصراری به نقد آرای ديگران ندارد و تنها به اثبات آرای شيعه اكتفا می‌كند. اگر چه طرح احكام در اين تفسير فراوان است، ولی نمی‌توان آن‌را در زمره تفاسير فقهی برشمرد.
وی اظهار كرد: تفسير گازر بعدهای متنوعی دارد كه يكی از آن‌ها جنبه كلامی است. سخن گفتن درباره عقايد و اثبات آن‌ها، در اين تفسير فراوان است و درباره تك‌تك اصول عقايد مفصلا بحث می‌شود.
اكنون قسمت سيزدهم و پايانی اين مصاحبه از خاطرتان می‌گذرد.
وی در پاسخ به اين سؤال كه جايگاه علوم قرآنی در جلاء‌الاذهان چيست؟، گفت: بخش عظيمی از تلاش‌ها و پژوهش‌های محققان پيرامون قرآن و مباحث مربوط به آن، البته غير از تفسير، آثاری است كه از آن‌ها با نام «علوم قرآن» ياد می‌شود. عناوين علوم قرآن بسيار فراوان است و برخی از آن‌ها نيز شعبه‌های متعدد دارد. كتاب‌های مفصل و فراوانی در اين زمينه نوشته شده كه موضوعات مزبور را به بحث و بررسی دقيق گذاشته‌اند.
اين محقق علوم قرآنی تأكيد كرد: بسياری از اين مسائل در تفسير گازر مطرح شده و به شيوايی مورد بحث قرار گرفته است. به عنوان نمونه مسأله محكم و متشابه و تفسير و تأويل ذيل آيه 7 سوره آل‌عمران، بسيار نيكو و پرفايده بوده و مناقشه عطف بودن يا با استيناف بودن «واو» در آيه مزبور حل شده است. هم‌چنين بحث‌های مربوط به مكی و مدنی بودن سوره‌ها در آغاز همه سور قرآن به چشم می‌خورد. نيز بحث از نخستين سوره و نيز نخستين آيه و آخرين آيه قرآن هم مطرح است.
وی افزود: ابوالمحاسن در عناوين ديگری مثل جمع و اعجاز قرآن و آغاز نزول وحی و امی بودن پيامبر اسلام (ص) نيز مباحثی را آورده است. اگر از تمام مباحث پراكنده در ده جلد تفسير گازر بگذريم و فقط به مقدمه اين تفسير دقت كنيم، بسياری از علوم قرآنی را در آن می‌بينيم؛ مثل معنی و تفسير قرآن، ناسخ و منسوخ، عام و خاص، محكم و متشابه، نام‌های قرآن، تأويل قرآن و ....
دكتر اخوان‌مقدم در ادامه سخنانش گفت: تا اين‌جا از ابعاد فراوانی در تفسير گازر سخن گفتيم، علاوه بر همه آن‌ها كه هر كدام به نوعی، در مباحث دينی و قرآنی مدخليت داشتند، اين تفسير حاوی مطالبی است كه به ظاهر مرتبط با قرآن نيست؛ اما به هر حال مانند يك دائرة‌المعارف، اطلاعات سودمندی به خواننده می‌دهد. به عنوان مثال ضمن آيه «وَالْخَیْلِ الْمُسَوَّمَةِ» (آيه 14 سوره آل‌عمران)مطالبی درباره اسب می‌آورد و يا ذيل داستان حضرت موسی (ع) سخنانی در اصناف نباتات می‌گويد و يا به اهميت مهر نامه اشاره می‌كند.
وی در مورد شيوه و زبان نگارش اين تفسير اظهار كرد: اگر چه ترجمه و تفسيرهايی به زبان فارسی صورت گرفته بود؛ اما هيچ‌كدام به پای تفسير فارسی «ابوالفتوح» نمی‌رسيد. اين كتاب، نخستين تفسير جامع به زبان فارسی بود. استواری و لطافت نثر آن و فراوانی واژه‌ها و تعبيرات و قدمت كتاب، اين تفسير را يكی از منابع و مراجع زبان فارسی قرار داد. تفسير گازر، نيز گرچه حدود دو قرن بعد از «روح‌الجنان» به تحرير درآمده، ولی در نثر فارسی بی‌نظير است.
مدرس دانشگاه امام صادق (ع گفت: مصحح سخت‌كوش اين تفسير ـ استاد محدث ارموی ـ در مقدمه پرفايده خويش، بخشی را با عنوان اهميت اين تفسير از جنبه فرهنگ و زبان فارسی گشوده و ضمن آن به مطالبی در محاسن ادبی تفسير گازر اشاره می‌كند. وی ضمن اشاره به فارسی سليس و شيرين بودن نثر گازر، تصريح می‌كند كه شايد اين تفسير، حتی لطيف‌تر و شيرين‌تر از تفسير ابوالفتوح باشد؛ زيرا چون بعد از آن بوده در نتيجه دقت و توجه بيشتر، پخته‌تر، آسان‌تر و در بيان مراد و فهم مطالب روشن‌تر باشد.
دانشجوی دوره دكترای علوم قرآن و حديث دانشگاه امام صادق (ع) در ادامه سخنانش افزود: علاوه بر محاسن و ابعاد گوناگون كه از تفسير گازر گفتيم و غرض اصلی نويسنده هم، همان جنبه‌های تفسيری و دينی آن بوده است؛ اما از اين فايده ادبی و واژگانی نيز نبايد غافل شد، به‌حدی كه اگر اين كتاب، درباره قرآن هم نبود و عاری از جنبه دينی و معنوی هم می‌شد، هم‌چنان از نقطه نظر ادبی و جنبه زبان و فرهنگ فارسی شايان عنايت و توجه فراوان بود؛ چرا كه اين قبيل آثار كه از متون باستانی هستند، پايه‌ها و ستون‌های كاخ ادبيات فارسی محسوب می‌شوند. به قول استاد محدث ارموی، در مدح آن نيازی به اطناب نيست و اين قبيل آثار، اسطقس و هسته زبان فارسی هستند.
وی در پايان سخنانش گفت: آن‌چه گفتم تنها بخشی از فوايد تفسير جلاء‌الاذهان بود؛ اما متأسفانه در غربت آن‌چه بگويم كم است. تفسير گازر تأليف ارزشمندی است كه هم ارزش دينی و اسلامی دارد، چون نويسنده‌اش مسلمان است و هم ارزش مذهبی و مكتبی دارد، چون نويسنده‌اش شيعه است و هم ارزش ملی و فرهنگی دارد، چون به زبان فارسی است. بنابراين نبايد اين چنين مهجور و گمنام باشد.
وی در پاسخ به اين سؤال كه روش و راه حل شما برای مهجوريت‌زدايی از اين تفسير چيست؟، گفت: چاپ‌های منقح‌تر و بهتری كه شيوه‌های نگارش و ويرايش در آن‌ها مراعات شده باشد، در دستور كار مراكز پژوهشی قرار گيرد تا استفاده از اين تفسير شريف را آسان‌تر كند. افراد خير، نسخه‌هايی از اين تفسير تهيه كرده و به كتابخانه‌های كشور هديه كنند. در رشته ادبيات فارسی، استادان محترم می‌توانند از اين متن، برای متون درسی خود استفاده كرده و نيز به دانشجويان برای تكليف‌های دانشجويی و نيز رساله‌ها پيشنهاد كنند.
وی افزود: در گرايش فقه رشته الهيات، اساتيد محترم، بخش‌های مختلف فقهی و اصول فقهی اين تفسير را مورد توجه قرار داده و برای موضوع تحقيق كلاسی و پايان‌نامه از آن بهره ببرند. در رشته كلام، تاريخ، اديان و ... نيز در دو محور فوق، بسيار جای كار هست. از همه مهم‌تر در رشته علوم قرآن و حديث، اساتيد محترم بايد عنايت ويژه به اين تفسير كرده و در ضمن واحدهای «تفسير، تاريخ تفسير، مقدمات تفسير و علوم قرآن» از آن بهره ببرند. هم‌چنين جلوه‌های گوناگون آن‌را به عنوان موضوعاتی بی‌سابقه به دانشجويان معرفی كنند تا در دو محور مزبور، مورد تحقيق قرار گيرد.
وی در مصاحبه‌های پيشين خود گفت: تعداد فضائل اميرمؤمنان (ع) در تفسير گازر آن‌چنان فراوان است كه زبان و قلم از احصای آن قاصرند.
وی اظهار كرد: «ابوالمحاسن جرجانی» در تفسير گازر حتی در مواردی كه آيه ظاهرا از آيات ولايت نيست؛ بحث را به ولايت می‌كشاند. ذكر همه فضائل اميرالمؤمنين (ع) كه در اين تفسير آمده است، نياز به كتابی جداگانه دارد و برای نمونه به چند مورد از اين فضايل اشاره كرد.
اين محقق علوم قرآنی افزود: از آن‌جا كه تفسير گازر، برای روايات جايگاه ويژه‌ای قائل شده و از آن‌جا كه مؤلف از شيعيان وارسته است، در جای جای تفسير شريفش، نام مبارك و فضائل امام عصر (عج) آمده است و برای نمونه به ذكر سه مورد پرداخت.
وی در مصاحبه‌های قبلی خود گفت: نويسنده تفسير گازر در مسائل فقهی، اصراری به نقد آرای ديگران ندارد و تنها به اثبات آرای شيعه اكتفا می‌كند. اگر چه طرح احكام در اين تفسير فراوان است، ولی نمی‌توان آن‌را در زمره تفاسير فقهی برشمرد.
وی اظهار كرد: تفسير گازر بعدهای متنوعی دارد كه يكی از آن‌ها جنبه كلامی است. سخن گفتن درباره عقايد و اثبات آن‌ها، در اين تفسير فراوان است و درباره تك‌تك اصول عقايد مفصلا بحث می‌شود.
اكنون قسمت سيزدهم و پايانی اين مصاحبه از خاطرتان می‌گذرد.
وی در پاسخ به اين سؤال كه جايگاه علوم قرآنی در جلاء‌الاذهان چيست؟، گفت: بخش عظيمی از تلاش‌ها و پژوهش‌های محققان پيرامون قرآن و مباحث مربوط به آن، البته غير از تفسير، آثاری است كه از آن‌ها با نام «علوم قرآن» ياد می‌شود. عناوين علوم قرآن بسيار فراوان است و برخی از آن‌ها نيز شعبه‌های متعدد دارد. كتاب‌های مفصل و فراوانی در اين زمينه نوشته شده كه موضوعات مزبور را به بحث و بررسی دقيق گذاشته‌اند.
اين محقق علوم قرآنی تأكيد كرد: بسياری از اين مسائل در تفسير گازر مطرح شده و به شيوايی مورد بحث قرار گرفته است. به عنوان نمونه مسأله محكم و متشابه و تفسير و تأويل ذيل آيه 7 سوره آل‌عمران، بسيار نيكو و پرفايده بوده و مناقشه عطف بودن يا با استيناف بودن «واو» در آيه مزبور حل شده است. هم‌چنين بحث‌های مربوط به مكی و مدنی بودن سوره‌ها در آغاز همه سور قرآن به چشم می‌خورد. نيز بحث از نخستين سوره و نيز نخستين آيه و آخرين آيه قرآن هم مطرح است.
وی افزود: ابوالمحاسن در عناوين ديگری مثل جمع و اعجاز قرآن و آغاز نزول وحی و امی بودن پيامبر اسلام (ص) نيز مباحثی را آورده است. اگر از تمام مباحث پراكنده در ده جلد تفسير گازر بگذريم و فقط به مقدمه اين تفسير دقت كنيم، بسياری از علوم قرآنی را در آن می‌بينيم؛ مثل معنی و تفسير قرآن، ناسخ و منسوخ، عام و خاص، محكم و متشابه، نام‌های قرآن، تأويل قرآن و ....
دكتر اخوان‌مقدم در ادامه سخنانش گفت: تا اين‌جا از ابعاد فراوانی در تفسير گازر سخن گفتيم، علاوه بر همه آن‌ها كه هر كدام به نوعی، در مباحث دينی و قرآنی مدخليت داشتند، اين تفسير حاوی مطالبی است كه به ظاهر مرتبط با قرآن نيست؛ اما به هر حال مانند يك دائرة‌المعارف، اطلاعات سودمندی به خواننده می‌دهد. به عنوان مثال ضمن آيه «وَالْخَیْلِ الْمُسَوَّمَةِ» (آيه 14 سوره آل‌عمران)مطالبی درباره اسب می‌آورد و يا ذيل داستان حضرت موسی (ع) سخنانی در اصناف نباتات می‌گويد و يا به اهميت مهر نامه اشاره می‌كند.
وی در مورد شيوه و زبان نگارش اين تفسير اظهار كرد: اگر چه ترجمه و تفسيرهايی به زبان فارسی صورت گرفته بود؛ اما هيچ‌كدام به پای تفسير فارسی «ابوالفتوح» نمی‌رسيد. اين كتاب، نخستين تفسير جامع به زبان فارسی بود. استواری و لطافت نثر آن و فراوانی واژه‌ها و تعبيرات و قدمت كتاب، اين تفسير را يكی از منابع و مراجع زبان فارسی قرار داد. تفسير گازر، نيز گرچه حدود دو قرن بعد از «روح‌الجنان» به تحرير درآمده، ولی در نثر فارسی بی‌نظير است.
مدرس دانشگاه امام صادق (ع گفت: مصحح سخت‌كوش اين تفسير ـ استاد محدث ارموی ـ در مقدمه پرفايده خويش، بخشی را با عنوان اهميت اين تفسير از جنبه فرهنگ و زبان فارسی گشوده و ضمن آن به مطالبی در محاسن ادبی تفسير گازر اشاره می‌كند. وی ضمن اشاره به فارسی سليس و شيرين بودن نثر گازر، تصريح می‌كند كه شايد اين تفسير، حتی لطيف‌تر و شيرين‌تر از تفسير ابوالفتوح باشد؛ زيرا چون بعد از آن بوده در نتيجه دقت و توجه بيشتر، پخته‌تر، آسان‌تر و در بيان مراد و فهم مطالب روشن‌تر باشد.
دانشجوی دوره دكترای علوم قرآن و حديث دانشگاه امام صادق (ع) در ادامه سخنانش افزود: علاوه بر محاسن و ابعاد گوناگون كه از تفسير گازر گفتيم و غرض اصلی نويسنده هم، همان جنبه‌های تفسيری و دينی آن بوده است؛ اما از اين فايده ادبی و واژگانی نيز نبايد غافل شد، به‌حدی كه اگر اين كتاب، درباره قرآن هم نبود و عاری از جنبه دينی و معنوی هم می‌شد، هم‌چنان از نقطه نظر ادبی و جنبه زبان و فرهنگ فارسی شايان عنايت و توجه فراوان بود؛ چرا كه اين قبيل آثار كه از متون باستانی هستند، پايه‌ها و ستون‌های كاخ ادبيات فارسی محسوب می‌شوند. به قول استاد محدث ارموی، در مدح آن نيازی به اطناب نيست و اين قبيل آثار، اسطقس و هسته زبان فارسی هستند.
وی در پايان سخنانش گفت: آن‌چه گفتم تنها بخشی از فوايد تفسير جلاء‌الاذهان بود؛ اما متأسفانه در غربت آن‌چه بگويم كم است. تفسير گازر تأليف ارزشمندی است كه هم ارزش دينی و اسلامی دارد، چون نويسنده‌اش مسلمان است و هم ارزش مذهبی و مكتبی دارد، چون نويسنده‌اش شيعه است و هم ارزش ملی و فرهنگی دارد، چون به زبان فارسی است. بنابراين نبايد اين چنين مهجور و گمنام باشد.
وی در پاسخ به اين سؤال كه روش و راه حل شما برای مهجوريت‌زدايی از اين تفسير چيست؟، گفت: چاپ‌های منقح‌تر و بهتری كه شيوه‌های نگارش و ويرايش در آن‌ها مراعات شده باشد، در دستور كار مراكز پژوهشی قرار گيرد تا استفاده از اين تفسير شريف را آسان‌تر كند. افراد خير، نسخه‌هايی از اين تفسير تهيه كرده و به كتابخانه‌های كشور هديه كنند. در رشته ادبيات فارسی، استادان محترم می‌توانند از اين متن، برای متون درسی خود استفاده كرده و نيز به دانشجويان برای تكليف‌های دانشجويی و نيز رساله‌ها پيشنهاد كنند.
وی افزود: در گرايش فقه رشته الهيات، اساتيد محترم، بخش‌های مختلف فقهی و اصول فقهی اين تفسير را مورد توجه قرار داده و برای موضوع تحقيق كلاسی و پايان‌نامه از آن بهره ببرند. در رشته كلام، تاريخ، اديان و ... نيز در دو محور فوق، بسيار جای كار هست. از همه مهم‌تر در رشته علوم قرآن و حديث، اساتيد محترم بايد عنايت ويژه به اين تفسير كرده و در ضمن واحدهای «تفسير، تاريخ تفسير، مقدمات تفسير و علوم قرآن» از آن بهره ببرند. هم‌چنين جلوه‌های گوناگون آن‌را به عنوان موضوعاتی بی‌سابقه به دانشجويان معرفی كنند تا در دو محور مزبور، مورد تحقيق قرار گيرد.
